قازاقتئث كونة ةسةبئن قئتايعا بةرمةدئم- سوأةتباي ةلؤبايةأ

فوتو: None
استانا. قازاقپارات. «اتا-بابالارئمئز، اسئرةسة، ماتةماتيكا، استرونوميا، فيزيكا، جالپئ جاراتئلئستانؤدئ جةتئك بئلگةن. قازاقتئث بايئرعئ ولشةمدةرئ، باعالارئ، استارلاپ وتئرئپ جةتكئزةتئن ئشكئ ةسةبئنئث جذمباعئن شةشؤگة، تذسپالداپ تابؤعا ةكئنئث ءبئرئنئث وي ذشقئرلئعئ جةتة بةرمةيدئ».

وسئلاي دةپ وي وربئتكةن بةلگئلئ عالئم، پةداگوگيكا عئلئمدارئنئث كانديداتئ سوأةتباي ةلؤبايةأتئث تانئمدئق سذحباتئن ذسئنامئز.

- قازاق - ةجةلدةن كوشپةلئ ومئردة وقؤ وقئماسا دا، تابيعاتتئث ءتئلئن تذسئنگةن حالئق. ءسئزدئث كئتابئثئزداعئ حالئقتئث كذندةلئكتئ ومئرئنةن الئنعان «قازاقتئث ةجةلگئ قارا ةسةپتةرئنئث» نةگئزگئ ءمانئ نةدة؟

- كةثةس زامانئنداعئ «حالئقتئث ةكئ-اق پايئزئ ساؤاتتئ ةدئ. قاراثعئ ةل ءبئلئمدئ باسقادان ذيرةندئ» دةگةن ذشقارئ وي ماعان شئنداپ كةلگةندة، ءذستئرت ايتئلعان پئكئردةي بولئپ كورئنةدئ. اتا-بابالارئمئز، اسئرةسة، ماتةماتيكا، استرونوميا، فيزيكا، جالپئ جاراتئلئستانؤدئ جةتئك بئلگةن. «قازاقتئث ةجةلگئ قارا ةسةپتةرئن» جازعاندا ةسةپتةردئ ةل ئشئنةن الدئم.

قازاقتئث بايئرعئ ولشةمدةرئ، باعالارئ، استارلاپ وتئرئپ جةتكئزةتئن ئشكئ ةسةبئنئث جذمباعئن شةشؤگة، تذسپالداپ تابؤعا ةكئنئث ءبئرئنئث وي ذشقئرلئعئ جةتة بةرمةيدئ. بايئپتاپ بايقاعانعا حالئق ةسةبئندة لوگيكا مةن تاربية استاسئپ جاتادئ.


(سوأةتباي ةلؤبايةأ، پةداگوگيكا عئلئمدارئنئث كانديداتئ، دوسةنت)

وسئ كئتابئمدئ قئتايلار سذراپ كةلگةندة بةرمةدئم. ءتئپتئ ورئسشاعا اؤدارامئن دةگةن كئسئ ون بةتتةن ارئ قاراي اؤدارا المادئ. سةبةبئ مذندا قازاقتئث قانشاما كونة سوزدةرئن، قازاقئ ولشةم-بئرلئكتةرئن، ماقال-ماتةلدةردئ، استارلاپ ايتئلعان پايئمداردئ ورئس تئلئندة جةتكئزة المادئ.

كئتاپتارئم وقؤ ورئندارئندا، مةكتةپتةردة پايدالانئلادئ. ةسةپتئ ةل اراسئندا كونةكوز قارتتاردئث ايتؤئمةن بئزگة جةتكةن دةرةكتةردةن الامئن. قانشاما باتئرلارئمئز، بيلةرئمئز، شةشةندةرئمئزدئث تاپقئرلئعئ تاثداي قاقتئرادئ. مئسالئ، «بولتئرئك شةشةن ذشةؤئ» ةسةبئندة:

«ءتذن ورتاسئندا ءبئر اتتئ ادام اؤئل شةتئندةگئ ذيگة كةلئپ، «كئم بار-اؤ، قذدايئ قوناقپئز» دةپتئ. بولتئرئك شةشةن «نةشةؤسئث؟» دةسة، قذدايئ قوناق «ذشةؤمئز» دةپتئ. ذشةؤ بولساث، باسقا ذيگة ءتذس دةپتئ. كةتئپ قالادئ. ةرتةثئنة بئلسة، ءيت ةرتكةن، اتتئلئ ءبئر-اق ادام ةكةن» (جاؤابئ: بولتئرئككة قوناقتئث ذشةؤمئز دةگةنئ: وزئمة ءبئر اياق اس، اتئما ءبئر باؤ ءشوپ، يتئمة سذيةمدةي ءبئر سذيةك كةرةك دةگةنئ ةكةن). استارلاپ سويلةپ، تذسپالداپ جةتكئزؤ دةگةن - وسئ.

- عئلئمدا «جاثالئق» دةپ رةسمي مويئندالمايئنشا، قازاقتا بار ةكةندئگئ نةگة قاپةرگة الئنبايدئ؟

- اتا-بابالارئمئز اسپان مةن جةردئث اراسئنداعئ قذپيانئ كوشئپ ءجذرئپ، قاعازعا تذسئرمةسة دة، اؤئزشا ايتئپ، ميراس ةتكةن. ماسةلةن، «شئبئن جان» دةگةن ذعئم بار. عالئمدار عئلئمدا ادام جانئنئث كةيپئ شئبئنداي عانا بولاتئنئن دالةلدةگةن. ونئ قازاق ءاؤ باستان-اق قالاي ءبئلدئ؟ ادامنئث كةؤدةسئنةن شئبئن جانئ سيليندر سياقتئ ذشئپ شئعادئ. فيزيكاداعئ «ةنةرگيا جوقتان پايدا بولمايدئ. باردان جوعالئپ كةتپةيدئ» دةگةن تذجئرئم - قازاقتئث شئبئن جانئ.

 ايتا بةرسةك، وتة كوپ. پاألودار وبلئسئنداعئ كةمةر كولئنئث ذستئندة جذرگةن ادام سؤعا باتپايدئ. ونئث كةرةمةتتئگئ - سؤدئث قذرامئندا. شالقاردا ويئنشئق تاؤ بار. ءتورت تذلئك، اث-قذستار، جان-جانؤارلار تابيعاتتئث تاثعاجايئپ قذبئلئسئمةن ويئنشئق كةيپئندة قاتئپ تذر. مذعالجاردا تاسقا ارقاردئث ءئزئ ءتذسئپ قالعان. دةمةك، ءبئر كةزدةرئ تاؤلار جذمساق بولعان. سول ءذشئن قازاق جةرئنئث كةرةمةتتئگئن، كةشةگئسئ قالاي بولعانئن ءومئر بويئ زةرتتةپ كةلةمئن.

- ماتةماتيكامةن قاتار حالئق ةمئن، ةتنوگرافياسئن زةرتتةپ ءجذرسئز. ةسةپ-قيساپ، ةل-جةر تاريحئنا قاتئستئ ةل بئلة بةرمةيتئن دةرةكتةردئ كةزدةستئردئثئز بة؟

- ونةر-عئلئم ئزدةپ ومبئ، تومسك، تاشكةنت، ماسكةؤدةگئ كوپتةگةن ارحيأتةردة بولدئم. مةملةكةت جانة قوعام قايراتكةرئ، ماتةماتيكادان تذثعئش قازاق پروفةسسورئ ءالئمحان ةرمةكوأ قازاقتئث شةكاراسئن لةنينمةن التئ اي تايتالاسئپ ءجذرئپ، دالةلدةپ، بةلگئلةگةن. تارتئپ الئنعان جةرلةر بئزگة كةرئ قايتارئلعان.

 مئرجاقئپ دؤلاتوأ «ةسةپ تانؤ» دةگةن كئتاپ جازعان. بيئل «ةسةپ تانؤدئث» شئققانئنا - 100 جئل! «ةسةپ تانؤدان» «شارؤانئث بةس قويئ بار ةدئ. پوليسيا ءذش قويئن تارتئپ اكةتسة، نة بولادئ؟» دةگةن ةسةپتئ وقئدئم. احمةت بايتذرسئن ذلئنئث ماتةماتيكادان ءذش توم كئتاپ جازعانئن وسئ ؤاقئتقا دةيئن كوپشئلئك بئلمةيدئ.تةك ءتئلشئ-عالئم دةپ تانيدئ.

- قازئرگئ اقپاراتتئق زاماندا، اسئرةسة، قازاق بالالارئنئث لوگيكاسئن دامئتؤ ءذشئن نة ئستةؤ كةرةك؟

- بالالاردئث لوگيكاسئن دامئتؤ - شئندئعئندا، ذلكةن ماسةلة. قازئرگئ تالاپ بويئنشا ايتساق، اركئم ءوز كذنئن ءوزئ كورؤئ كةرةك. كذن كورؤ ءذشئن ئستةلةتئن ارةكةتتئث سئر-سيپاتئن زةرتتةيسئث. جذمئستان ناتيجة الؤ ءذشئن ءبئر نارسة سةبةپكةر بولؤئ كةرةك. مةكتةپتة وقئپ جذرگةندة بالالار جاپپاي كئتاپحاناعا باردئق. وپئر-توپئر كةزةكتة كئتاپحاناشئ قولئما ءبئر كئتاپتئ ذستاتا سالدئ. سويتسةم، ول ستاليننئث ةشكئم بةتئن اشپاعان قازاقشا كئتابئ ةكةن.

ءتورتئنشئ سئنئپتئث بالاسئمئن عوي، نة وقئعانئم ةسئمدة جوق. ءبئراق ستاليننئث «جالئننان ءورت قاؤلايدئ» دةگةن سئثايداعئ ذلكةن ارمان كئشكةنتايدان باستالاتئنئ تؤرالئ ايتقان ءسوزئ سانامدا قالئپ قويئپتئ. سول سياقتئ بالانئ كئشكةنتايئنان باؤلؤ كةرةك. ءبئراق ةلدئث بارئنة ةسةپ شئعارتؤ ارقئلئ ماتةماتيكانئ جاپپاي دامئتامئز دةسةك، تاعئ قاتةلةسةمئز. ويتكةنئ ءومئر عوي. سةبةبئ ةلدئث ءبارئ ماتةماتيك ةمةس.

ءبئراق ماتةماتيك ةمةستةردئث ئشئندة ويئ جذيرئكتةرئ جةتكئلئكتئ. نةگئزئ، ويدئث مئقتئلئعئ اتا قاننان تارايدئ. قازاقتئث جةتئ اتاسئنئث مئقتئلئعئنئث ءمانئ سوندا. وسئ قاراپايئم نارسة سياقتئ بولئپ قانا كورئنةدئ. قان ارالاسپاؤ كةرةك. قازئر قئزدارئمئز شةتةلدئكتةرگة تذرمئسقا شئعئپ جاتئر. دةمةك، ويدئ دامئتاتئن نارسة - اتادان بالاعا بةرئلةتئن تازا قان. قازاقتئث جةتئ اتاسئن، جاتقا قئز بةرمةؤ قاعيداسئن ساقتاساق، بئزدةن مئقتئ حالئق بولمايدئ.

- قازئرگئ كومپيؤتةر زامانئندا بالالاردئث تةحنيكاعا تاؤةلدئلئگئ ويلاؤ ةركئندئگئن شةكتةپ، وي-ءورئسئنئث دامؤئنا كةرئ اسةر ةتئپ جاتئر ةمةس پة؟

- بالا كئشكةنتايئنان تابيعاتقا جاقئن، ةتةنة تانئس بولئپ ءوسؤئ كةرةك. ءبئزدئ بالا كةزدةن ةثبةككة ذيرةتتئ. جةتئ اتامئزعا دةيئن قولونةر شةبةرئ. بةس جاسئمدا ساز بالشئقتان كئرپئش تة قذيدئم. ويئن بالاسئنئث كئرپئش قذيؤئ - ويلاعانعا ذلكةن جذمئس.

ءذيئمئز اقتوبة وبلئسئ شالقار اؤدانئ اقتذبةكتة بولدئ. جازعئتذرئم قامئستان سئپئرعئ جاساپ بةرةدئ. ونئ ساپئ دةپ اتايدئ. شالقارعا اپارئپ ساتئپ، نان مةن قانت الئپ قايتامئز. جانتاققا تةلئپ قاربئز ةكتئك. جانتاقتئث تامئرئ 30 مةترگة تةرةثدئككة جةتةدئ. قاربئزدئ سؤارئپ قاجةتئ جوق. جانتاققا تةلئسة بولدئ. بالا بولئپ بالشئق ويناؤ، ودان ءتذرلئ جانؤارلار جاساؤ بالانئ كئشكةنتايدان قولونةرگة، شةبةرلئككة باؤليدئ. بالانئث لوگيكاسئن دامئتاتئن بئردةن-ءبئر نارسة - قول ةثبةگئ. ياعني پراكتيكا.

- قازئر بالالارعا ارنالعان ءتذرلئ-ءتذستئ جؤرنالدار كوپ-اق. ءبئراق تانئمدئق مازمذنئنان گورئ كونفةت-پةچةنة، فانتا-كولانئث جارناماسئ باسئم. ءسوزجذمباق، رةبؤستاردئ دا سيرةك كورةمئز. بالالاردئ ةسةپكة قالاي قئزئقتئرؤعا بولادئ؟

- ءبئزدئ باؤلئعان، اسةر ةتكةن - مذعالئمدةرئمئز. ئرعئزدا ئبئراي التئنساريننئث وقؤشئسئ مةدرةسةنئث ةمبةرگةن دةگةن بالاسئ بولدئ. ةمبةرگةنمةن كورشئ تذردئق. ءبئر مةكتةپتة وقئدئق. سول كئسئ ماعان «كئتاپحانادان «قئزئقتئ فيزيكانئ» الئپ وقئ» دةدئ. كئتاپتاعئ تاپسئرمالاردئ ذيدة ورئنداپ كوردئم.

مئسالئ، بوكالعا سؤدئ تولتئرئپ، 200 تذيرةؤئشتئ جايمةن سالساث، سؤ توگئلمةيدئ. مةندة 200 تذيرةؤئش بولعان جوق. ونئث ورنئنا 200 شةگة سالدئم. كوكةيئمدة «سؤ نةگة توگئلمةيدئ؟» دةگةن سذراق بولدئ. سونئ ئزدةپ، باسئم قاتتئ.

قاعاز كاستريؤلگة ةت پئسئرؤگة بولادئ. قاعاز جانبايدئ، ةت پئسةدئ. «كذيمةيتئن ينةدة» ينةنئ جئپكة وراپ، استئنا وت جاعاسئث، مةن مايشام جاقتئم. ينة ئسيدئ. ءجئپ كذيمةيدئ. ءبئر كذنئ بذزاؤ ايداپ كةلة جاتئر ةدئم. ءبئر تورعاي جئلانعا اربالئپ شئرئلداپ تذرئپ، توپ ةتئپ جئلاننئث اؤزئنا ءتذستئ. بالا كةزدة قاتتئ ةسئمدة قالعانئ اؤئلدا يئقتا وتئراتئن اتةش بولاتئن. تاپقئر اتةش نة ايتساث دا، ورئندايتئن. «اتةشكة ايتقانئثدئ قالاي ئستةتؤگة بولادئ؟ تارةلكةگة ءتئرئ ادامنئث باسئن قالاي سالئپ قويؤعا بولادئ؟» دةگةندةردئ بالا كةزدة كذنئ-ءتذنئ ويلاناتئنمئن.

 وسئنداي بالا كةزدة كورگةن قئزئقتار مةنئ ماتةماتيكاعا الئپ كةلدئ. ستؤدةنت كةزئمدة بوتةلكةنئ سارقئپ قذيساث، 200 تامشئ قالادئ دةگةنگة باستةسئپ، جةثئلئپ قالدئم. ةسةية كةلة ةكئ شئرپئمةن بوتةلكةنئ ءئلئپ قويؤعا، جذمئرتقانئ پئشاقتئث جذزئنة تذرعئزؤعا بولاتئنئنا كوزئم جةتتئ. جاستايئنان قئزئعؤشئلئعئن وياتئپ، باؤلئسا، بالاعا ءبارئن ذيرةتؤگة بولادئ. بالالارعا ارنالعان «ةركة» جؤرنالئن شئعارامئن. حالئق ةسةپتةرئن تذراقتئ جازئپ تذرامئن.

- ةسةپتةردئث سيقئرمةن بايلانئسئ بار ما؟

- مذنئث ءبارئن ويدان شئعارئپ جاتقان جوقپئن. وسئنئث قذپياسئن بئلةتئن ادامداردان ذيرةنةمئن. ذستئنة پئشاق تاستاسا، كةسپةيتئن، مذرنئنا شةگة قاقسا دا، ساباقتاؤلئ ينة-ءجئپتئ قذلاق-مذرنئنان وتكئزسة دة، ذساق اينةكتئث ذستئنة جاتسا دا ةشتةثة بولمايتئنداردئ كوپ كوردئم.

تةمئر-تةرسةكتئ دةنةسئنة جاپسئرئپ، ذستاپ تذرا الاتئندار دا بار. ادام تابيعاتئنئث سئرئ شةكسئز. وثتذستئك قازاقستان وبلئسئندا ماتةماتيكتةردئث ءجذز جئل شئعارا الماعان ةسةبئن شئعارعان 85 كة كةلگةن قاريا تذرادئ. ءوزئ سپورتشئ بولماسا دا، چةمپيوندار تاربيةلةگةن. قازاقتئث ويؤ-ورنةگئن ةث العاش رةت جيهازدارعا ويئپ سالعان ةثبةگئ سانكت-پةتةربوردئث مذراجايئندا تذر. سوندئقتان حالئق اراسئنداعئ تالانتتاردئ تابؤ كةرةك.

- فيزيكا-ماتةماتيكا سالاسئندا كوبئنةسة ذل بالالار وقيدئ. قئزدار پةداگوگيكالئق ؤنيأةرسيتةتئندة ساباق بةرةسئز. ذل مةن قئزدئ سالئستئرعاندا، قايسئسئ لوگيكاعا مئقتئ؟

- جالپئ، زةرتتةؤ بويئنشا، قئزدار جذيرئك. قئزداردئث العئرلارئ كوپ. اتئ اثئزعا اينالعان ةسكةندئر زذلقارنايئن قازاقستانعا كوشپةلئ بولئپ ءجذرئپ شابؤئل جاساعان. بئردة ءتذس مةزگئلئندة ةسكةندئر قالئث قولئمةن دةمالئپ جاتقاندا، قازاقتئث اپپاق دةگةن قايسار قئزئ ةسكةندئردئث قونئسئن شاؤئپ كةتكةن. زذلقارنايئنعا ؤازئرلةرئ «جالعئز قئز كةلئپ، شاؤئپ كةتتئ» دةيدئ. جةندةتتةر قئزدئ پاتشاعا ذستاپ اكةلةدئ.

 ةسكةندئر اپپاققا: «ةلئث ءذشئن تؤعان سةن دة باتئر قئز ةكةنسئث! مةن دة باتئرمئن! ماعان تذرمئسقا شئق!» دةيدئ. اپپاق: «حالئق ةكئ جارئلئپ تذرادئ. ءبئر جاعئندا سةنئث، ةكئنشئ جاقتا مةنئث ةلئم تذرادئ. ماعان اق جئبةكتةن 108 جةلبئرشةكتئ قوس ةتةك كويلةك تئكتئرةسئث. ةتةگئنئث ءبئر جاعئن سةنئث، ءبئر جاعئن مةنئث ةلئمنئث قئزدارئ كوتةرئپ جذرةدئ. وسئعان كةلئسسةث، ساعان تذرمئسقا شئعامئن» دةپ شارت قويادئ.

 اپپاق نةگة 108 جةلبئرشةكتئ قوس ةتةك كويلةك تئكتئردئ؟ وسئنئث استارئن ئزدةدئم. كيئز ءذي كةرةگةسئنئث قيؤلاسئپ، بئرئككةن جةرئن «كوك» دةپ اتايدئ. كةرةگةلةر ايقاسئپ كةلة-كةلة قئسقارئپ، ساعاناققا تئرةلةدئ. ساعاناق - كةرةگةنئث قئسقارعان جوعارعئ بولئگئ. سويتسةم، 108 دةگةن ساعاناقتئث سانئ ةكةن. قازاقتا «ساعاناعئ سارق، قاعاناعئ قارق» دةگةن سودان قالعان. اپپاق ةسكةندئرگة «ساعاناقپةن قازاقتئث شاثئراعئن كوتةرةسئث» دةپ تالابئن استارلاپ جةتكئزگةن ةكةن. ءبئر جذمباق-ةسةپتئث استارئندا تذتاس ءبئر تاعدئر تاريحئ جاتئر. قاي زاماندا دا ةسةپكة جذيرئك ةل ةسةسئن جئبةرمةسئ انئق.

- اثگئمةثئزگة راقمةت!

سذحباتتاسقان مايرا جانئسباي

«ايقئن»