شةتةلدةن كةلگةن ءبئر شوعئر قازاق پوةزياسئنا تةبئن بةردئ

فوتو: None
استانا. قازاقپارات -    الپئسئنشئ جئلدارئ قازاق ادةبيةتئنة ات بايلاعان ءبئر شوعئردئث قالام تارتئسئ الدئثعئ تولقئندئ جاعادا قالدئرعانداي ةدئ.

ولاردئث شئعارماشئلئققا كةلؤئ قازاق ادةبيةتئنة  جاثا ءبئر سةرپئن بةرئپ، بولةكشة سارئن قالئپتاستئردئ. ونئث   ءبئر سةبةبئ سول كةزدةگئ جازؤشئلاردئث  سوعئس جئلدارئنداعئ باقئتسئز بالالئقتارئ شئعار دةسةك قاتةلةسپةيمئز.

سول سياقتئ ةگةمةندئكتئث باستاپقئ جئلدارئندا بالعئن بالالئقتارئ وتكةن  ءبئر توپ اقئن ادةبيةتكة وزدةرئنة ءتان جاثالئعئمةن كةلگةنئ بةلگئلئ. ولاردئث دا بالالئقتارئ توقسانئنشئ جئلداردئث توقئراؤئنان قامشئ جةدئ، ءبئر قالئپسئز قوعامدئق ورتا ولاردئث ساناسئن شايقادئ.

سول  ذيئرگة شةتةلدةن تؤعان توپئراق اثساپ، ساعئنئشئن قذشاقتاپ، جاثا ةنةرگيامةن جةتكةن ءبئر توپ قوسئلدئ.  ادامنئث كةيئنگئ ءومئرئ بالالئعئمةن تئعئز بايلانئستئ دةسةك،  داؤئرلئك جاعداي ولاردئ سوسياليستئك رةاليزئمگة ذركة قاراؤعا ذيرةتتئ.

سونئمةن، ولار سوسياليستئك رةاليزمنئث باسئنان اتتاپ ءوتئپ، جولسئزدان جول سالماققا، ادةبيةتتئث باسقا ءبئر اسپانئن ئزدةپ شارئق ذرا باستادئ. وسئ ازاماتتاردئث ءتذرلئ باسئلئمداردان شئققان جئر جيناقتارئنا قاراپ وتئرساثئز، العاشئندا قازاقئ قارا ولةثگة ات شالدئرئپ، جئراؤلار ذلگئسئندة دة قالام تارتئپ، جذمئكةننئث سؤ توگئلمةس جورعا جئرئمةن ءبئراز «اؤئرئپ» بارئپ  ءوز سذرلةؤلةرئن سالماققا نيةتتةنئپ، سونئث جولئندا تئنئمسئز ئزدةنئپ، جاثا فورمالار، جاثا كوركةمدئك جاراتؤعا ذمتئلئستارئ بايقالدئ. مئسالئ:

بوكةن جون، بورتة قئراتتار استئندا

شوپتةرمةن جابئلعان،

اقسوثكة سذيةكتةر سويلةيدئ،

نة تذيدئك ارؤاقتار زارئنان؟!

                                                   ئقئلاس  وجاي .«تاريح» 

ءذن-ءتذنسئز. جئم-جئلاس.

ةسئك پةن تةرةزة -

ماثگئلئك اشئلماس كةيئپتة. جابئلعان.

                          «يةك سذيةؤ». توقتارالئ تاثجارئق

اعاتاي، ويانشئ!

سةن تذرةن سالماعان بوستئققا

مةن قالاي ةگةم ءدان.

شةگئرتكة شورشيدئ

مةن باسقان كوگالدان.

                                    «اعاتاي» تولةگةن مةللات

وقئپ وتئرساثئز، قازاقئ قارا ولةثنئث ئرعاعئنا كةلمةيتئن،  قارا سوزگة جاقئن ءبئر ذيلةسئم بايقالادئ. ءتئپتئ تئنئس بةلگئلةرئ دة ءوز الدئنا ايرئقشا «قئزمةت» اتقارئپ تذر. ولاردئث ءبئرئ اق ولةثنئث جةلئسئنة سالسا، ءبئرئ ةكپئندئ، ئرعاقتئ بولئپ كةلةتئن سونئ سوقپاققا باستايدئ.

كوبئمئز ولةثدئ كوثئل -كذيگة، اششئ ايعايعا سالئپ تئرجالاثاش جةتكئزئپ، ءبئر نارسةگة ولةثمةن اقئل ايتئپ، كذيئنئش ءبئلدئرئپ، اتتانداپ جذرةمئز. قذددئ سونئث اقئلئنا الةم ءزارؤ بوپ وتئرعانداي. بوياؤئنان كوركةمدئك قاشئپ، ولةثئ پؤبليسيستيكانئث قانجئعاسئندا كةتئپ جذرگةن اقئندار از ةمةس.

بودلةرشة ايتساق: «ولةث دةگةن سذلؤلئق، ءومئر دةگةن سذرقيالئق گذلدةرئ عانا».  «الةمدة  وتئز ءذش سيؤجةت بار». بارلئق شئعارماشئلئق ادامئ سول سيؤجةتتةردئ جازئپ كةلةدئ. ءبئراق قالاي جازئپ كةلةدئ؟ تةك شاماسئ كةلگةندةرئ عانا جاثاشا كوركةمدئك جاراتئپ، ءبئز ات-تونئمئزدئ الا قاشئپ ذركةتئن «يزمدةر» جاراتئپ جازئپ جاتئر.

ءدال وسئنداي كوركةمدئككة ذمتئلؤ، ءبئز ءسوز ةتئپ وتئرعان اقئنداردان دا بايقالادئ، سول جولدئث ءبئرئ - سيمأوليزم. سيمأوليزم ءبئزدئث ادةبيةتئمئزگة جات ةمةس.  بذل جول سوپئلئق ادةبيةتتة كةثئنةن  قولدانئلعان. كةيئندةپ ماعجان جذمابايةأتار دا بذل جولدئ پايدالانعان. اقبةرةن ةلكةزةكتئث «تذمان»، توقتارالئ تاثجارئقتئث «جئلقئلار»، تولةگةن مةللاتتئث «تامشئ ءذنئ» سياقتئ ولةثدةر تازا سيمأولدئق ماندة جازئلعان ولةثدةر.  سوزئمئزگة وراي اقئنداردان مئسال كةلتئرسةك:

اق جاثبئر ايئققان ساتتة،

جاپئراققا تذندئم.

جارالئ جاتئرعا ءتذسئپ،

جادئگوي تؤدئم.- دةيدئ  تولةگةن مةللات. قذران اياتتارئندا:«سةندةردئ ءبئر تامشئ سؤدان جاراتتئق» دةلئنةدئ. 

قاراپ وتئرساثئز، تامشئنئث ءمانئ «نذكتةگة» بارابار. الةمنئث جاراتئلئسئندا ءارقانداي نارسة  نذكتةدةن، تذيئردةن باستالادئ. ءبئر ساباق ءبيدايدئث دا، ءبئر شوق گذلدئث دة، جاندئ ادامنئث دا باستالعان جةرئ - نذكتة.

يسلامدا جذرةكتةگئ قارا داقتئث (داقتئث ءوزئ نذكتةگة تةث) ئستةگةن كذنا ارقئلئ  جذرةككة جايئلئپ، ازعئنداؤعا اپاراتئنئ بار. ولةثدة اقئن كذنانئث دة، جاماندئقتئث دا، سذلؤلئقتئث دا  بارلئق نارسةنئث  تامشئدان باستالئپ ذلعايئپ، ادام بالاسئنئث شاماسئ كةلمةيتئن دارةجةگة  جةتةتئنئن اثعارتقانداي. ولةثدةگئ تامشئنئث ءمانئ- تازالئق، كذنا، جاماندئق  بولئپ وزگةرئپ وتئرادئ. سول ارقئلئ اقئن  وسئنئث ءبارئ بولمئستئث باستالعان ساتئنةن بةرئ بئزگة سةرئك بولئپ كةلة جاتقانئن بةينةلةيدئ.

وسئ توپتا جئلقئ ئشئندةگئ الاداي بولئپ كورئنئپ كةلة جاتقان اقئن توقتارالئ تاثجارئقتئث بوگةنايئ بولةك. ولةثدة سيمأولدئق دةتالداردئ پايدالانؤئ دارا. اقئننئث «جئلقئلار» دةگةن ولةثئندة:

ولار شذرقئراپ سذپ-سذرئ تذماننان شئعاتئن،

 قايتادان كئرةتئن سذپ-سذرئ تذمانعا.-دةيدئ.

جالپئ جئلقئ مةن قازاق ةگئز ذعئم. ولةثدةگئ جئلقئنئث ءمانئ- سوناؤ ساقتاردان باستالئپ ساحارا توسئندة ةركئن جورتقان كوشپةندئلةردئث بالاماسئ. ال تذمان اؤمالئ-توكپةلئ تاريحتئث شايقاؤئ. نةمةسة ةركئندئك ءذشئن  ارپالئس. اقئن ولةثنئث باسقئ شؤماعئن دا وسئنئ ايتادئ، كةلةسئ شؤماقتارئندا بذگئنگة قايتئپ ورالادئ دا: «قذلا ما، قوثئر ما، قئلاث با بئلمةيمئز، ءبئز ءذشئن بةيمالئم ءتذر-ءتذس»،- دةيدئ.

ارينة، بذل كذندة اتتان تذسكةن قازاقتئث حالئ ءدال وسئنداي. نةمةسة كوشپةلئ مادةنيةتتئث تئرشئلئك قاينارئن جوعالتقان ءبئزدئث  ئلكئگة دةگةن تذسئنئگئمئز اشئلئپ جاتئر. اقئن وسئنئ ايتؤ ارقئلئ وتكةن مةن بذگئننئث اراسئنداعئ التئن ءجئپتئث ذزئلگةنئنة كذرسئنةدئ.

جالپئ توقتارالئ ولةثدةرئندة سوزبةن سؤرةت سالؤ، كوثئل-كذي ايتؤدان باس تارتؤ، ولةثدة ءسوزدئث ءمانئن قالدئرئپ، اقئن ءوزئن«ءولتئرؤئ»، سذلؤلئقتئث ئشئندةگئ قاسئرةتتئلئك بايقالادئ.

كةلةسئ ءبئر اقئن اقبةرةن ةلگةزةك «تذمان»  دةگةن  ولةثئندةگئ نئشاندئق ءمان. «تذمان» بةلگئلئ قوعامدئق ورتانئث  الةؤمةتتئك جاعدايئ، ساياسيلئقتئث  تذرعئنداردئ قاساث سانالئق تذسئنئكتة ءومئر سذرؤگة يتةرمةلةؤئ جانة ادامنئث ئشئندةگئ ءوزئن-ءوزئ تاني  الماي قاراثعئلئقتا ءومئر ءسذرؤئ ةسةبئندة كورئنةدئ.  مئسالئ:

مةنئث نالا-مذثئمنان جاراتئلعان

دالا - تذمان...

تذكپئرئندة تذماننئث پةرئشتة ءجذر،

(تذماننئث ئشئندة جذرگةن مذمكئن پةرئشتة، مذمكئن شايتان. سةبةبئ مةننئث (كةيئپكةر) ءوزئنئث دة ئشئندة ءبئر تذمان بار).

سوقئر تذمان جانة مةن...

«مةن» دةپپئن عوي،

ءوزئمنئث دة تذماننان جوق ايئرمام،

پةيئش نذرئ تامشئلاپ  قاناتئنان.

«مةننئث» ئشئندةگئ وسئ كذثگئرتتئككة، تذماندانعان سانامةن ويلاؤعا سذيةنسةك كورگةنئ پةرئشتة ةمةس دةؤگة بولادئ. بذل ؤلانعان، ارنايئ شةثبةر ئشئندة تاربيةلةنگةن سانانئث تةمئردئ التئن دةپ شاتاستئرؤئ. اقئن وسئنئ ايتؤ ارقئلئ، قوعامدئق  بيلئكتئث ءوز «تذمانئن» جاسئرؤ ءذشئن توبئرلئق «تذماندئ» مةيلئنشة قويؤلاندئرا تذسةتئنئن بةينةلةيدئ.

كوپتةگةن اعا اقئن-جازؤشئلارئمئز «قازاق ادةبيةتئ توقئرادئ،  كذنئ ءسوندئ» دةپ جار سالادئ. جاثاشئل ادةبيةتكة ذركة قاراپ (ارينة كةثةس وداعئ بيلئگئ ءذشئن مودةرنيزم وتة قاؤئپتئ جاؤ بولئپ ةسةپتةلگةن)، داؤرةنئ بئتكةن كةثةستئك جذيةمةن بئرگة قذردئمعا كةتكةن سوسياليستئك رةاليزمنئث ةتةگئنة تاس كةنةشة جابئسقان جازارماندار ءذشئن ادةبيةت توقئراسا توقئراعان شئعار، ال جاثاشئل جاستار ءذشئن كةثةس كةزئندة بذعاؤعا ذشئراعان قازاق مادةنيةتئنئث، قازاق ءسوزئنئث  قذپياعا تولئ، سئرلئ دا جذمباق قويناؤئ ءالئ اشئلئپ بولعان جوق.

سول جئنئس قويناؤدئث سئرئن اشئپ، الةمگة پاش ةتؤ ءذشئن جاس ادةبيةتشئلةر ةشكئمنةن قالاماقئ تئلةپ زار جئلاماي-اق (سةبةبئ ولار كةثةس وداعئنداعئ بئرةؤلةر سياقتئ جاعدايئن جاساسا عانا جازاتئنداردان ةمةس)، «جالاث اياق جار كةشئپ، قئزئل اياق قئر كةشئپ» قازاق ادةبيةتئن كوركةيتسةك دةيدئ.  ءسئز قالاي ويلايسئز، زامانداس؟

ئقئلاس شالعئنباي
«قامشئ»  سئلتةيدئ