قئتاي مذراعات قورلارئنداعئ قازاققا قاتئستئ دةرةكتةر

فوتو: None
استانا. 7 - تامئز. قازاقپارات - قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئنئث مذراعات قورلارئنداعئ قازاق ةلئ ومئرئنة قاتئستئ دةرةكتةر تؤرالئ ءسوز.

ذلتتئق تاريحتئ زةردةلةؤ جونئندة وتكئزئلگةن ذلكةن جيئننان كةيئن تاريح سالاسئندا جاثاشا سئلكئنئس، جاثاشا سةرپئلئس ورئن الئپ جاتقانئ شئندئق.

سونئث ءبئرئ - قازاق قوعامئنا بةيتانئس دذنيةلةردئ جارئققا شئعارؤ ءذشئن تاريحشئ عالئمدارئمئزدئث شةتةلدةرگة ءئسساپارلارعا شئعؤئ.

جؤئردا عانا سونداي ءئسساپاردان قئتايدان ورالعان ر.سذلةيمةنوأ اتئنداعئ شئعئستانؤ ينستيتؤتئنئث عئلئمي قئزمةتكةرئ، تاريح عئلئمدارئنئث كانديداتئ جانئمحان وشانمةن اثگئمة نةگئزئنةن ءئسساپاردئث ناتيجةسئ تؤرالئ ءوربئدئ.

- قئتايعا بارعان ساپارئثئزدئث نةگئزگئ زةرتتةؤ نئسانئ ХV-ХІХ ع ع. قازاق حاندئعئنئث تاريحئ، قازاقستاننئث باتئس جانة شئعئس ةلدةرئمةن سئرتقئ ساياسي بايلانئستارئ ةكةن. ةش قيئندئقسئز، كةدةرگئسئز جاقسئ بارئپ كةلدئثئز بة؟ جذمئسئثئز قانشالئقتئ ناتيجةلئ بولدئ؟

- «مئثجئلدئق كوكجيةك» مةملةكةتتئك باعدارلاماسئ شةثبةرئندة قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئنئث بةيجئث جانة شيان قالالارئنا ارحةوگرافيالئق عئلئمي ئسساپارمةن بارئپ قايتتئق. شئعئستانؤ ينستيتؤتئ عالئمدارئنان قذرالعان شاعئن توپقا اتالعان ينستيتؤتتئث ازيا جانة تئنئق مذحيتئ ايماعئ ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ باقئت ةجةنحان ذلئ باسشئلئق ةتتئ.

ءئسساپار باستالماس بذرئن وسئ جولعئ عئلئمي ساپاردئ ةكئ باعئتتا جذرگئزؤ، ياعني ءبئرئنشئ باعئتتا قئتايدئث ءبئرئنشئ تاريحي مذراعاتئندا ساقتالعان قازاق تاريحئنا قاتئستئ قذجاتتاردئ جيناقتاؤ، ةكئنشئ باعئتتا قازاق حالقئنئث ةتنوگةنةزئ مةن كونة تاريحئنا بايلانئستئ قئتاي جةرئندة ساقتالعان ءتذرلئ كونة ةسكةرتكئشتةردئ جيناؤ بويئنشا جذمئس ئستةؤ الدئن-الا جوسپارلانعان بولاتئن.

وسئ ةكئ باعئتتا جوسپارلانعان جذمئستئث بارلئعئ ءوز دةثگةيئندة اتقارئلدئ. قازاق تاريحئنا قاتئستئ اسا مول مالئمةت چيث پاتشالئعئ مذراعات قذجاتتارئندا ساقتالعان. ناتيجةلئ ةثبةكتئث ارقاسئندا «چيث پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ شئنجاثعا قاتئستئ ءمانجؤ ءتئلدئ مذراعات قذجاتتار جيناعئ» دةپ اتالاتئن كوپ تومدئق ةلگة اكةلئندئ.

- بذل جيناقتا قازاققا قاتئستئ قانداي قذجاتتار بار؟ تاراتئثقئراپ ايتئپ وتسةثئز؟

- قئتايدئث ءبئرئنشئ تاريحي مذراعاتئ مةن قئتاي شةكارا ايماقتارئ تاريحي-گةوگرافياسئن زةرتتةؤ ورتالئعئنداعئ أؤ يؤانفةن، لي شةن سئندئ عالئمدار قذراستئرعان « چيث پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ شئنجاثعا قاتئستئ ءمانجؤ ءتئلدئ مذراعات قذجاتتار جيناعئ» اتتئ ةثبةك 2012 - جئلدئث سوثئندا از تارالئممةن (بار-جوعئ 50-60 دانامةن) جارئق كورگةن ةدئ. بذل ةثبةكتئث ذزئن سانئ 283 توم. بذعان ءبئرئنشئ تاريحي مذراعاتتئث - «اسكةري باسقارمادا ساقتالعان ذلئقتار مالئمدةمةلةرئنئث كوشئرمةلةر قورئ») دةپ اتالاتئن قورئندا ساقتالعان 72812 قذجات (ونئث 8887 سئ قوسئمشا قذجات سانالادئ) ةنگئزئلگةن. بذل جادئگةرلةر 1730 -جئلدئث سوثئنان 1911 -جئلدئث ورتاسئنا دةيئنگئ جالپئ سانئ 181 جئلدئ قامتيدئ.

ايتا كةتةرلئك ءبئر جايت، اتالمئش ةثبةك قئتايدئث ءداستذرلئ تاريحناماسئنا ساي قذراستئرئلعاندئقتان، ونئث ءبئر ةرةكشةلئگئ - وندا تاريحتا قئتايمةن قارئم-قاتئناستا بولعان ةلدةردئث بارلئعئ «قئتايعا باعئنعان» دةگةن تاريحي تذجئرئمدامانئ قولدانعان.

وسئنداي سةبةپكة بايلانئستئ، ةثبةكتئث تاقئرئبئ «شين  (چيث) پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ شئنجاثعا قاتئستئ مانجؤ ءتئلدئ مذراعات قذجاتتار جيناعئ» دةپ اتالادئ. سوعان قاراماستان، ونداعئ قذجاتتاردئث اؤقئمدئ بولئگئ شين پاتشالئعئنئث قازاق، بؤرؤت (قئرعئز)، قوقان، باداقشان سئندئ ورتالئق ازيا ةلدةرئمةن ورناتقان قارئم-قاتئناس تاريحئنان سئر شةرتةدئ. سونئمةن بئرگة، وندا اتالمئش ةلدةردئث، اسئرةسة، قازاقتار مةن قئرعئزداردئث XVIII-XIX عاسئرلارداعئ تاريحئ، مادةنيةتئ، ةكونوميكاسئ، ساياسي جذيةسئ جانة ئشكئ الةؤمةتتئك جاعدايئ تؤرالئ اسا قذندئ مالئمةتتةر ساقتالعان.

قئتايدئث ءبئرئنشئ تاريحي مذراعاتئنداعئ بذل قذجاتتاردئث قالئپتاسؤئ شين پاتشالئعئنئث جاؤلاپ الؤ ماقساتئنداعئ تاريحئمةن، اسئرةسة، ولاردئث جوثعار حاندئعئ مةن قاشقاريانئ باسئپ الؤ تاريحئمةن تئكةلةي بايلانئستئ بولدئ. شين پاتشالئعئ XVIIІ عاسئردئث 50-جئلدارئندا كوپ جئل بويئ قازاق حاندئعئمةن شايقاسئپ، ابدةن قالجئراعان جوثعار حاندئعئن جويعاننان كةيئن، كوپ وتپةي قاشقاريانئ دا ءوزئنئث تئكةلةي بيلئگئ استئنا الا باستادئ. وسئ تاريحي وقيعالاردئث بارئسئندا ورتالئق ازياداعئ باسقا حالئقتار دا الپاؤئت ايداهارمةن بةتپة-بةت كةلؤگة ءماجبذر بولئپ، ونئمةن اراداعئ قارئم-قاتئناستئث بةيبئت جولدارئن قاراستئرا باستاعانئ ءمالئم.

قازاق حاندئعئ مةن شين پاتشالئعئ اراسئنداعئ ساياسي-ديپلوماتيالئق جانة ةكونوميكالئق بايلانئس وسئنداي جاعدايدا باستالدئ. مذراعات قذجاتتارئنئث قازاققا قاتئستئ مازمذنئ بئلاي بولئپ كةلةدئ:

شين پاتشالئعئ اسكةري كذشتةرئنئث جوثعار حاندئعئنئث سوثعئ اقسذيةكتةرئ بولعان ءامئرسانا، قاساقشيرا سئندئ تذلعالاردئ قولعا ءتذسئرؤ جولئندا جاسالعان اسكةري شارالار بارئسئندا العاشئندا قازاق حاندئعئنئث اسكةري كذشتةرئمةن بةتپة-بةت كةلئپ، كةيئن كةلة ةكئ جاقتئث بئتئمگة كةلؤئ؛ سول تذستاعئ ذكئمةت پةن ارميا قولباسشئلارئنئث قولدانعان ساياساتئنا ارنالعان قذجاتتار؛ ةكئ ةل اراسئندا رةسمي بايلانئستار ورناتئلعاننان كةيئن ءبئر-بئرئنة ةلشئ جئبةرؤئ مةن ةكئ ةل اراسئنداعئ ساياسي-ديپلوماتيالئق ئستةردئث قذجاتتارئ؛

قازاقتار مةن ورتالئق ازياداعئ باسقا ةلدةردئث قارئم-قاتئناسئ تؤرالئ قذجاتتار؛ قازاق-شين ةكونوميكالئق قارئم-قاتئناستارئ، ونئث ئشئندة XVIII عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئنان XIX عاسئردئث باسئنا دةيئنگئ مةزگئلدة ةكئ ةل اراسئندا جذرگئزئلگةن «جئلقئعا جئبةك» ساؤداسئنا بايلانئستئ ءارتذرلئ قذجاتتار؛ قازاق ةلئ مةن جةرئ تؤرالئ، قازاق رؤ-تايپالارئ مةن ولاردئث باسشئلارئ تؤرالئ مالئمةتتةر؛ قازاق جةرئنة قاتئستئ گةوگرافيالئق ماعلذماتتار؛ قازاق پةن جوثعار اراسئنداعئ شايقاستاردان مالئمةتتةر؛ جوثعار حاندئعئ جويئلعاننان كةيئن قازاقتاردئث بذرئن جوثعارلار باسئپ العان اتامةكةنئنة ورالؤئ جانة قازاقتاردئث قولدارئندا قالعان قالماقتاردئث شين پاتشالئعئنا قاشئپ كةتؤئ مةن بةيبئت تذردة كوشئرئلؤئ سئندئ ماسةلةلةرگة بايلانئستئ جازئلعان قذجاتتار؛ شين پاتشالئعئنئث قذزئرئنا ةنگةن كةيبئر قازاقتاردئث احؤالئ، قئتايداعئ قازاقتاردئث قالئپتاسؤئ، ت.ب. تؤرالئ مالئمةتتةر بار.

- ءئسساپار بارئسئندا قئتايدئث ءبئرئنشئ تاريحي مذراعاتئ تاعئ قانداي قذپيالارئن اشتئ؟

- وسئ جولعئ ءئسساپاردا جوعارئدا اتالعان كوپتومدئقتئ ةلگة جةتكئزؤدةن تئس، قازاق ةلئ تاريحئنا قاتئستئ باسقا دا قذجاتتارعا تةكسةرؤ جذرگئزؤ ماقساتئندا قئرؤار ؤاقئت جذمساؤعا تؤرا كةلدئ. جذمئس ناتيجةسئندة، ابئلاي حان، ابئلپةيئز سذلتان، بولات حان، ؤالي سذلتان سئندئ قازاق حان-سذلتاندارئنئث حاتتارئ انئقتالئپ، ولاردئث ءبئرازئ كوشئرئلئپ الئندئ. ةلگة اكةلئنگةن بذل قذجاتتاردئث ءبئرازئ قذجاتتئث كسةروكوشئرمةسئ، قالعاندارئ قولمةن كوشئرئلدئ. بذلار جوعارئدا اتالعان كوپتومدئق جيناققا ةنگئزئلمةگةن.

- ءوزئثئز ةكئ باعئتتا جذمئس ئستةدئك دةپ ايتئپ ءوتتئثئز. ةندئ ةكئنشئ باعئتتا اتقارئلعان جذمئستار قانداي بولدئ دةگةن زاثدئ ساؤال تؤئندايدئ؟

- نةشة مئثداعان جئلدئق جازبا تاريحئ بار قئتاي ةلئ ءوز كورشئلةرئ تؤرالئ ةث كوپ مالئمةتتةردئ قاعاز بةتئنة جازئپ قالدئرعان ةل رةتئندة تانئلادئ. سول سةبةپتئ، ةؤرازيا دالاسئن ةركئن قونئستاعان قازاقتاردئث تئكةلةي اتا-بابالارئ سانالعان كونة تذركئ-موثعول تايپالارئنئث مئثداعان جئلدئق تاريحئ تؤرالئ ةث قذندئ دةرةكتةردئث كوبئ سول ةلدئث تاريحي جازبالارئندا، مذراعات قذجاتتارئندا جانة باسقا تاريحي جادئگةرلةرئندة ساقتالعان. ةث قئزئعئ، قئتاي ةلئ تاريحتئ قاعاز بةتئنة ءتذسئرئپ قانا قويماي، ءوز ةلئ مةن وزگة ةلدةردئث تاريحئن ماثگئ تاستارعا بادئزدةپ تة وتئرعان.

بذگئنگئ كةزدة ولاردئث «تاس جازبالارئندا» الةم ةلدةرئندة تةثدةسئ جوق جازبا بايلئق قورئ ساقتاؤلئ. «تاس جازبالاردئ» اشؤ مةن زةرتتةؤ جذمئسئ ول ةلدة ةث قارقئندئ جذمئستاردئث ءبئرئ سانالادئ. بذل جذمئستاردئث قارقئن الؤئ قئتاي تاريحئن، قئتاي مةن كورشئ ةلدةردئث ءتذرلئ قارئم-قاتئناسئ تاريحئن زةرتتةؤگة سةرپئن بةرة باستادئ.

سوثعئ ؤاقئتتا اشئلعان جاثالئقتار تذركئتانؤ عئلئمئنئث تئث تاقئرئپتارئن جازؤعا جاثا مذمكئندئك بةرؤدة. سةبةبئ، ةسكةرتكئشتةردئث ءبئراز بولئگئ ءتذرلئ تاريحي كةزةثدة قئتاي جةرئنة بارئپ، سول ةلدة ةلةؤلئ مئندةتتةر اتقارعان، تذركئ حالئقتارئنان شئققان تاريحي تذلعالاردئث قابئر باسئنا قويئلعان ةپيتافيالئق ةسكةرتكئشتةر بولئپ، ال، ول كونة تذركئ حالئقتارئنئث تاريحئنان تئث ءارئ ناقتئ مالئمةتتةر بةرئپ وتئر. بذل ةسكةرتكئشتةردئث ةلةؤلئ بولئگئ VI-IX عاسئرلارداعئ تذركئ حالئقتارئنئث تاريحئنان سئر شةرتةدئ. ةسكةرتكئشتةردئث نةگئزگئ مازمذنئندا اتالعان نارسة تاريحي تذلعانئث اتئ-ءجونئ، تؤعان جانة ولگةن جئل، ايئ مةن كذنئ، قاي ةلدئث ادامئ ةكةندئگئ، تذركئ تايپالارئنئث قايسئ رؤئنان شئققانئ، اكةسئنئث، اتا-بابالارئنئث ءوز ةلئندة كئم بولعانئ، قانداي سةبةپتةرگة بايلانئستئ قئتايعا كةلگةنئ، قئتاي ةلئندة قانداي مئندةتتةر اتقارئپ، يمپةريا ءذشئن نةندةي ذلةس قوسقانئ جانة سول ةثبةكتةرئ ءذشئن پاتشالئق تاراپئنان قانداي ماراپاتتاؤ، اتاق پةن شةن بةرئلگةنئ تؤرالئ ءبئرقاتار مازمذندار جازئلعان.

بذل مالئمةتتةر كوبئنة تاريحي تذلعانئث جةكة ومئرئنة قاتئستئ جازئلعانئنا قاراماستان، بذكئل تذركئ حالئقتارئنئث ساياسي، مادةني، رؤحاني بولمئسئن ءوز ئشئنة العان تذتاس تاريحئن كةشةندئ تذردة زةرتتةؤگة كوپ مذمكئندئك بةرةدئ. قازئرگة دةيئن انئقتالعانئنداي، ةسكةرتكئشتةر مازمذنئ جاعئنان قئتايدئث رةسمي 24 تاريحئ مةن باسقا دا تاريحي شئعارمالارئنئث اقتاثداق بةتتةرئن تولئقتئرئپ وتئر، اتالعان ةسكةرتكئشتةردئث ةلئمئزدئث كونة تاريحئن زةرتتةؤدةگئ دةرةكتةمةلئك قذندئلئعئ، مئنة، وسئندا دةؤگة بولادئ.

قازئرگة دةيئن تابئلعان مذنداي دذنيةلةردئث ءبئرازئ كوك تذرئكتةر (بذلار اششئنا، اشئدة، جچيشي، بيشي سياقتئ تذركئ قاعاناتئنئث بيلئك باسئنداعئ اقسذيةك تايپالار)، ذيعئر، سيؤةيانتو، قارلئق، شئگئل جانة تذركةش سياقتئ تذركئ تايپالارئنئث وكئلدةرئنة قاتئستئ بولئپ وتئر. ال ةسكةرتكئشتةردئث ءتئلئ مةن جازؤئ بذعان دةيئن تةك قانا قئتاي تئلئندة بولئپ كةلسة، ذستئمئزدةگئ جئلدئث ءساؤئر ايئندا شيان قالاسئنان قئتاي جانة رؤنيكالئق جازؤمةن كونة تذركئ تئلئندة جازئلعان ةكئ تئلدئ گةچو («قارا چور») ةسكةرتكئشئ تابئلدئ. ول اتالعان ةسكةرتكئشتةردئث دةرةكتئك قذنئن جاثا دةثگةيگة كوتةردئ.

بذل باعئتتا جاسالعان جذمئستار ناتيجةسئندة اتالعان ةپيتافيالئق ةسكةرتكئشتةردةن وزگة، كونة ذيعئر جازؤئمةن تذركئ تئلئندة جازئلعان ءبئر توپ جازبالاردئث تابئلعاندئعئن ايتا كةتكئمئز كةلةدئ. سونئث ئشئندةگئ «ون وق ذيعئر حانئ جانة ونئث شةكاراسئ تؤرالئ مةموراندؤم» دةپ اتالا باستاعان كونة ذيعئر جازؤئمةن تذركئ تئلئندة جازئلعان قذجات Х-ХІІІ عاسئردئث ةنشئسئندة دةگةن جورامال بار. قذجاتتا تذركئ حالئقتارئنئث اتالعان كةزةثئندةگئ تاريحئ مةن تاريحي گةوگرافياسئنا قاتئستئ ةشبئر جةردة جازئلماعان قذندئ مالئمةتتةر كوپتةپ ساقتالعان.

- ول جاقتاعئ ماتةريالدار نةگئزئنةن قئتاي تئلئندة شئعار، وسئ جاعئ قيئندئق تؤعئزعان جوق پا؟

- قئتاي ةلئندةگئ كونة دةرةكتةردئث باسئم بولئگئ كونة قئتاي تئلئندة جازئلعان ماتةريالدار بولئپ كةلةدئ. بذدان وزگة رؤنيكالئق جازبالار، كونة ذيعئر جازؤئمةن، سوعدئ جازؤئمةن، سيريا جازؤئمةن، تاعئ باسقا دا كونة ءتئل-جازؤدا جازئلعان قذجاتتار كوپتةپ تابئلئپ جاتئر. مةنئث كونة قئتاي جانة شاعاتاي تئلئندةگئ كونة قذجاتتار بويئنشا دةرةكتانؤلئق جذمئستار جاساؤ مذمكئندئگئم بار. بذعان دةيئن «مادةني مذرا» مةملةكةتتئك باعدارلاماسئ شةثبةرئندة قئتايدئث رةسمي تاريحنامالارئنداعئ قازاقستاننئث كونة تاريحئ مةن مادةنيةتئنة بايلانئستئ تذستارئن اؤدارئپ جانة وعان دةرةكتانؤلئق زةرتتةؤ جذمئسئن جاساعان بولاتئنمئن.

- جالپئ، «حالئق تاريح تولقئنئندا» باعدارلاماسئنا ءوزئثئزدئث زةرتتةؤ باعئتئثئزعا قاتئستئ ذسئنئس قوستئثئز با؟

- مةنئث زةرتتةؤ باعئتئم تاريح عئلئمئنئث ماثئزدئ مازمذنئ سانالاتئن دةرةكتانؤ عئلئمئمةن تئعئز بايلانئستئ. تاريحشئ تاريحتئث وتكةن كةزةثدةرئن تةك تاريحي دةرةكتةر ارقئلئ عانا تاني الادئ. ال تاريحي دةرةكتةر تاريحي دةرةكتانؤ عئلئمئنئث تئكةلةي زةرتتةؤ نئسانئ بولئپ تابئلادئ.

دةرةكتانؤ تاريحشئلاردئث تةوريالئق، ادئستةمةلئك جانة ارناؤلئ دايارلئعئن قامتاماسئز ةتةتئن ئرگةلئ عئلئم رةتئندة ءارتذرلئ ناقتئ تاريحي ماسةلة مةن تذتاس تاريحي ذدةرئستئ تةرةث دة ءتيئمدئ زةرتتةؤگة كومةكتةسةدئ. جوعارئدا ايتئلعانداي، مةن كونة قئتاي دةرةكتةرئ بويئنشا جذمئس جاساپ كةلةمئن. وسئ باعئتتاعئ زةرتتةؤدئث كةي تذسئ كونة قئتاي دةرةكتةرئ نةگئزئندة پروتوقازاق تايپالارئنئث تاريحئن انئقتاؤمةن بايلانئستئ بولئپ كةلةدئ. مذنداي مازمذنداعئ زةرتتةؤدئث حرونيكالئق كورسةتكئشئ كونة تذركئ ءداؤئرئ مةن موثعول داؤئرلةرئنة تؤرا كةلةدئ.

ال مةنئ كوپ تولعاندئراتئن ماسةلة، شئعئس تئلدةرئن مةثگةرگةن سوثعئ بؤئننئث عئلئممةن اينالئسؤئنئث سايابئر تارتئپ بارا جاتؤئ. ولاردئث عئلئممةن اينالئسؤعا قذلئقسئزدئق تانئتؤئنئث ناقتئلئ سةبةپتةرئن جان-جاقتئ زةرتتةي وتئرئپ، جاستاردئ عئلئمعا باؤلؤدئث جولدارئن كةشةندئ تذردة قاراستئرؤ كةرةك سياقتئ.

- بذل باعدارلامانئث سئزدةرگة، ياعني، تاريحشئلارعا بةرةرئ نة بولماق؟

- باعدارلامانئث تاريحشئلارعا، تاريحشئلارعا عانا ةمةس، تذتاس قازاقستاننئث تاريح عئلئمئنئث دامؤئنا بةرةرئ وتة مول. ول قازاقستاننئث ذلتتئق تاريحئنئث ءبئرتذتاس بةينةسئن قالئپتاستئرؤ ماقساتئندا تةرةث عئلئمي-زةرتتةؤلةر جذرگئزؤ ارقئلئ تاريحئمئزدئث اقتاثداق بةتتةرئن تولئقتئرؤعا ءذلكةن مذمكئندئكتةر تؤدئرا الادئ.

اثگئمةلةسكةن ايگذل سةيئلوأا،

«ةگةمةن قازاقستان»