شەرحان مۇرتازا. ينتەرنات نانى - اڭگىمە

التاي نانعا تويماۋشى ەدى. باسى ءداۋ، ۇرپەك شاش، موينى قىلدىرىقتاي، شۇڭىرەك كوز، تومپاق اۋىز قارا بالا بولاتىن. بولبىراق، وقۋعا ولاق، ەسى-دەرتى اۋقاتقا اۋىپ كەتكەن سياقتى ەدى.

ساباقتان قالا بەرەدى. ەبى كەلسە اسحاناعا كەزەكشى بولۋعا تىرىسادى. كەزەكشىنىڭ مىندەتى - ەكى شەلەكپەن وزەننەن ەڭىرەتە سۋ تاسيدى. ءجۇز بالانى اسىرايتىن تاي قازان تولعانشا تاسيدى.

ودان ىدىس-اياق جۋۋعا قوسىمشا تاعى تاسيدى. كەزەكشىلىكتىڭ ەڭ اۋىرى وسى. ينتەرناتتىڭ ىرگەسىن جالاپ اعاتىن وزەننەن اسحاناعا قۇبىر تارتۋعا ول كەزدە شاما كەلمەدى مە، الدە كۇنى بولمادى ما، ءبىز قايدان بىلەيىك، ايتەۋىر، اۋىر-اۋىر ەكى شەلەك بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتپاعان جەتكىنشەكتەردىڭ ەكى يىنىنەن زىلدەي باسىپ، ونسىز دا تاپال بويدى تومەن تارتار ەدى.

كەزەكشى سۋ ماسەلەسىن شەشكەن سوڭ، كارتوپ ارشۋعا كىرىسەدى. ودان كەيىن ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان ستولعا ەكى قاتار قالايى تارەلكەلەردى، قيسىق-قىڭىر قالايى قاسىقتاردى قويىپ شىعادى. سودان سوڭ بارىپ ءاربىر تارەلكەنىڭ تۇسىنا تىلدەي-تىلدەي كەسىلگەن قارا نان قويادى. بۇل كەزدە التايدىڭ قاسىنا تاربيەشى نەمەسە اسپازدىڭ ءوزى ىلەسىپ جۇرەدى. سونىڭ وزىندە دە التاي ولاردىڭ قىرداعى كوزىن الا بەرىپ، بىرەر كەسەگىن تومپاق اۋىزعا بۇرالاقتاپ ۇرىپ جىبەرەدى. تاربيەشى ونىڭ اۋزىنا كۇدىكتەنە قارار ەدى. ءبىراق التاي سىر بەرمەيتىن. ءسىرا، ناندى شايناماي جۇتىپ جىبەرەتىن شىعار.

ءتۇس كەزىندە مەكتەپتەن بالالار اپىر-توپىر جارىسا ورالادى. كىتاپتارىن بولمەگە قويار-قويماس، اسحاناعا قاراي انتالار. سوندا التاي ولارعا كادىمگىدەي ودىراڭداپ:

- ءوي، وڭشەڭ جالماۋىز، توپىرلاماي ءبىر-بىرلەپ كىرىڭدەر،- دەپ ەسىكتىڭ اۋزىندا تۇرادى.

كەزەكشىلىك كۇنى وتكەن سوڭ التايدىڭ كوڭىلى توي تارقاعانداي قۇلازىپ قالادى. ينتەرناتتىڭ اشمۇشكەدەي نورمالى نانىن مىسە تۇتپاي، قوڭقىلداپ، ساباق بىتكەنشە ارەڭ شىدايدى. كەيدە سوڭعى ساباقتان قاشىپ كەتەدى. جول-جونەكەي درامتەاترعا سوعىپ، قانداي سپەكتاكل جۇرەتىنىن، قانداي كونتراماركا بولاتىنىن ءبىلىپ الادى. ينتەرناتقا كەلە سالا اس ۇيدەن ءبىر ءتۇيىر كارتوپ سۇراپ الىپ، ونى ويىپ ءمور جاسايدى. كىتاپتىڭ قاتىرما مۇقاباسىن كەسىپ-كەسىپ كارتوپقا سيا جاعىپ، ءموردى كارتونعا مۇقيات باسادى. ءسويتىپ ءارءبىر كونتراماركانى نانعا ايىر-باستايدى. تەاترعا بارۋشى تالاپكەرلەر تابىلادى. اش قالۋعا بەيىل، ءبىراق «قوبىلاندىنى»، «قىز جىبەكتى» كورۋگە قۇشتارلار، قۇدايعا شۇكىر، بار. تەاتردىڭ قىزمەتكەرلەرى ويىن سوڭىندا كونتراماركانىڭ سونشالىقتى كوبەيىپ كەتكەنىنە تاڭ قالىسادى.

ناندى قيىپ، تەاترعا بارعاندار سپەكتاكلدەن قايتىپ كەلگەندە قارىندارى اشادى.

- ۇيىقتاعان سوڭ قارىننىڭ اشقانى بىلىنبەيدى،- دەيدى ءار نارسەدەن حابارى بار قاراشاي حاسبولات.

- وندا شۋىلداماي تەزىرەك جاتايىق،- دەيدى بالالار.

بالالار ۇيقىعا كەتەدى. ءبىر بولمەدە ون ادام جاتادى. ءبارى اسكەر بالالارى. ءبارى دە اۋىلدان كەلگەن. وبلىس ورتالىعىندا سوعىستان سوڭ جاڭادان اشىلعان ينتەرنات-پانسيوندا جاتىپ وقيدى. مايداننان اكەسى قايتپاعاندار، سوعىستان اعاسى كەلمەگەندەر، اش قارىن ۇيقىدا تۇستەرىندە اۋىلدىڭ نارت قىزىل تابا نانىن كورىپ، تامسانىپ جاتادى.

وسى كەزدە التاي باسىن كورپەمەن جاۋىپ الىپ، نان جەيدى. بىرەۋ ەستىپ قويماسىن دەپ، دىمىن شىعارماۋعا تىرىسادى. كونتراماركاعا ايىرباستاپ العان ناندى تاۋىسقانشا ۇيقى جوق.

ءبىر كۇنى التاي اشكەرەلەنىپ قالدى. ءساتتىعۇل دەيتىن بالا ونىڭ تۇندە نان جەپ جاتقانىن ءبىلىپ قويىپتى.

- دابىل!-دەپ ءساتتىعۇل ايقاي سالسىن. بالالاردىڭ ءبارى ءۇي ورتەنىپ بارا جاتقانداي ورىندارىنان ساسقالاقتاپ اتىپ-اتىپ تۇرسىن.

- نە بوپ قالدى؟

- التاي نان جەپ جاتىر!

- نان؟!

«نان» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، ۇيقى شايداي اشىلادى. جەتى ءتۇن ىشىندە تاڭ اتىپ، كۇن شىعىپ، ون جەتىمنىڭ تار بولمەسىنە نۇر شاشىراعانداي بولادى. «نان» دەگەن ءسوز - الىستاعى اۋىلدان اپاڭ كەلىپ تۇر دەگەنمەن بىردەي. ايىندا-جىلىندا اۋىلدان اپاڭ ءبىر كەلگەندە كىشى قالتا تالقان، بىرەر تابا نان اكەلەر ەدى. ءىنى قارىنداسىڭنىڭ اۋزىنان جىرىپ اكەپ تۇرعانى ەسىڭە تۇسكەندە، تالقان تاماعىڭنان وتپەيدى-اۋ.

ءساتتىعۇل بارىپ التايدىڭ ۇستىنەن كورپەنى جۇلىپ الادى. التاي قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي اقسيىپ ايبات شەگەدى.

- بەر بىزگە دە!-دەيدى ساتتىعۇل. باسقالار بۇل كەزدە ساتتىعۇلدى ءۇنسىز قۋاتتاپ انتالاپ تۇرادى.

- نەگە بەرەم، وزىمدىكى!- دەپ شاق ەتەدى التاي.

- جوق، بىزدىكى!- دەيدى ءساتتىعۇل.

- كونتراماركانى قايتار، سوندا بەرەم،- دەيدى التاي ەندى قايتەر ەكەنسىڭ دەگەندەي.

- كونتراماركاڭ جالعان. سەنى ول ءۇشىن سوتتاتۋ كەرەك.

جالعان قۇجات جاساعانى ءۇشىن سوتتايتىن زاڭ بار ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە،- دەيدى ءساتتىعۇل.

- وندا سول كونتراماركامەن ۇدايى نەگە ءوزىڭ تەاترعا كىرىپ ءجۇرسىڭ؟ سەنى دە سوتتاۋ كەرەك، ولسەم - جاستىعىمدى الا كەتەرمىن،- دەپ التاي قاسارىسادى. ءبىراق ءوزىنىڭ كىناسى باسىم ەكەنىن سەزىپ جاسي باستايدى.

- نان قالعان جوق، ايتپەسە نە كورىنىپتى، بەرەمىن عوي، ولە جەگەنشە بولە جە دەگەن عوي.

- ءوي، سەن ماقالداماي شىعار بەرى، قالعان جوق دەۋىن قاراشى. بالالار، شامادانىن اشىڭدار!-دەپ بۇيىرادى ءساتتىعۇل.

التايدىڭ پانەر تاقتايدان شاعىن شامادانى بار، اۋزىندا جۇدىرىقتاي قۇلىپ تۇرادى. التاي ءوز مەنشىگىن قورعاماق بوپ، كەرەۋەتتىڭ استىنا ۇمتىلادى. ءبىراق ەڭگەزەردەي ءساتتىعۇل ونى توسەكتىڭ ۇستىنە اتىپ ۇرىپ، تىرپ ەتكىزبەي قول-اياعىن باسىپ جاتادى.

- اتاڭا نالەت، قودار!- دەيدى التاي ىشقىنىپ،- بوسات بىلاي!

بالالار تەاتردان قايتقان سايىن ونداعى ويىندى وزدەرى قايتالاپ، بىرەۋ تولەگەن، بىرەۋ بەكەجان بولىپ شىعا كەلەتىن. ءساتتىعۇل قودار رولىن ويناۋشى ەدى. سودان دا قودار اتانىپ كەتكەن.

- دىمىڭدى شىعارماي جات، ساراڭ قاراباي،- دەپ ماساتتانادى ءساتتىعۇل التايدىڭ دۇنيەقوڭىزدىعىن بەتىنە باسىپ.

قۇلىپتىڭ كىلتى تابىلمايدى. وعان بالالار ونشا وكىنە دە قويمايدى. ەپتى بىرەۋى شەگەمەن-اق اشا سالادى.

پەرعاۋىننىڭ مىڭجىلدىق التىن تابىتى كەنەتتەن تابىلعانداي-اق، بالالار اڭ-تاڭ بولىپ،اۋىزدارىن اشىپ اڭىرىپ ءبىراز تۇرىپ قالادى. شامادان اشىلعاندا، ىشىندە ءتىلىم-ءتىلىم نان، ءبىر قالتا بيداي تالقان، ءبىر قالتا قۋىرعان جۇگەرى، ءبىر قالتا قۇرت جايناپ جاتادى. بالالار ەندى ەسىن جيىپ مول تاعامعا قول سالا بەرگەندە، ءساتتىعۇل ايقاي سالادى:

- ءتارتىپ ساقتا! ءبىز توناۋشى ەمەسپىز، سانالى ازاماتتارمىز. ءبارىن زاڭدى تۇردە جاساۋىمىز كەرەك. ءبىز فەوداليزمنىڭ كارى قاقباسى قارابايدىڭ مالىن كامپەسكەلەيمىز. ءبارىمىز تەڭدەي ءبولىپ الامىز،- دەپ تاماقتى بولىسكە سالا بەرگەندە... ەسىك سارت اشىلىپ، تابالدىرىقتا الپامساداي الىپ ادام يىعىنا شينەلىن جەلبەگەي جامىلىپ، ءمىز باقپاي تۇرىپ قالادى. قالىڭ قاستارى بىرىگىپ كەتكەن. كوزى وقتاۋلى مىلتىقتاي. تۇلا بويى قاهارلى.

- بۇل نە شۋ؟!- دەپ اقىرادى الدەن سوڭ.- نەگە ۇيىقتامايسىڭدار.

التاي ارىز ايتا الماس. ويتكەنى ءوز كىناسى اشىلىپ قالادى. باسقالاردا دا ءۇن جوق. ويتكەنى بىرەۋدىڭ شامادانىن توناۋعا بولمايدى. ينتەرنات مەڭگەرۋشىسى قوس قولىن گاليفە شالباردىڭ قالتاسىنان شىعارماي «قازىنالى» قارا شامادانعا شالقاقتاي قاراپ قالادى. قالىڭ قارا قاسىن ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن ويناقتاتادى. الدەن سوڭ:

- ءيا، ءيا. ءبارىڭ دالاعا شىق!- دەپ بۇيىرادى. اۋلاعا شىققان سوڭ، اسحانانىڭ الدىنا بالالاردى قاتارعا تۇرعىزادى.

- تىك تۇزەل!- دەپ بۇيىرادى. سويتەدى دە اسىقپاستان شالقاقتاي باسىپ ءوز ۇيىنە قاراي بەتتەيدى...

كەتىپ قالا المايسىڭ. ءتۇن ورتاسىندا تىكەڭنەن تىك تۇرعان دا وڭاي ەمەس. بالالار كۇڭكىلدەپ ءساتتىعۇلدى كىنالاي باستايدى.

- سەن بولماعاندا تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ جاتاتىن ەدىك.

- مەن سەندەرگە جاقسىلىق جاساماق بولسام، قاراي گور بۇلاردى. مەن ەمەس، اناۋ قاراباي كىنالى،- دەپ ءساتتىعۇل جابايى قوداستىڭ نازارىن التايعا بۇرىپ سالادى. التاي ەندى ءبىر تابىن سيىردىڭ ورتاسىنا تۇسكەن قاسقىرداي بولادى. ونىڭ باقىتىنا قاراي ينتەرناتتىڭ باستىعى قاقىرىنىپ-جوتكىرىنىپ ۇيىنەن شىعادى. بالالار قىبىر ەتپەي «تىك» تۇرىپ قالعان. اي ساۋلەسىنە قاسقا باسى شاعىلىسىپ ءداۋ اعاي اسىقپاي ءبىر-ءبىر باسىپ تاياپ كەلىپ:

- قارىندارىڭ اشتى ما؟-دەيدى.

ءدال قازىر «جاۋرادىڭدار ما؟» دەگەن سۇراق ورىندى سياقتى. ءبىراق ينتەرنات مەڭگەرۋشى: «قارىندارىڭ اشتى ما؟»-دەپ سۇرايدى.

- «قارنىم اشتى دەسەم، الدەنە دەپ جۇرەدى»،- دەپ ەشكىم ءۇن قاتپايدى.

- ايتپايسىڭدار عوي، ءا؟ وندا تۇرا تۇرىڭدار تاعى دا،- دەپ ءداۋ اعاي قايتادان ءوز ۇيىنە اسىقپاي اياڭداي باستايدى.

- اعاي! اعاي! توقتاڭىز،- دەيدى شىداي الماعان حاسبولات كۇركىرەۋىك داۋسىمەن. ونان سوڭ جولداستارىنا قاراپ:

- نەگە ۇندەمەيمىز؟ ايتپايمىز با، تۇرا بەرگەنشە!

قارنىمىز اشتى، اعاي،- دەيدى.

- اشتى.

- اشتى،- دەپ ءار جەردەن ءبىر داۋىس دىرىلدەپ شىعادى. سوندا ءداۋ اعاي:

- اشىنعان قارىن تويىنار. بارىڭدار، ۇيىقتاڭدار!- دەپ بۇيىرادى.

جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس، بالالار ءجابىر-جامانشىلىقتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، جىلى كورپەلەردىڭ استىنا قويىپ-قويىپ كەتەدى. سول كوڭىل توقتىقپەن راحاتتانىپ ۇيقىعا كىرىسە بەرگەندە، ءاربىر توسەكتىڭ باسىنا التاي كەلىپ، بالالاردى باسىنان تۇرتكىلەيدى.

- ءما،- دەيدى اڭ-تاڭ بولعان جولداسىنا التاي ءبىر ءتىلىم نان ۇسىنىپ. نان جەتپەگەندەرگە ءبىر ۋىس تالقان، نەمەسە ءبىر ءتۇيىر قۇرت تيەدى. بولمە ءىشى مەيىرىمگە تولعانداي. سول سەزىمنىڭ الديلەۋىمەن ون بالا ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى. تۇستەرىندە ءبىر قانار نان ارقالاپ، بالالارعا ۇلەستىرىپ جۇرگەن ءداۋ اعايدى كورەدى. جاڭا جىل ەكەن دەيدى. ينتەرنات اسحاناسىنىڭ قاق ورتاسىنا ۇلكەن شىرشا ورناتىلعان ەكەن. شىرشانىڭ ءارءبىر بۇتاعىنان قىزىل-كۇرەڭ بولكە-بولكە نان سالبىراپ تۇر ەكەن. ءداۋ اعاي اياز-اتا بولعان ەكەن. جاڭا جىلدا كامپيت ورنىنا ءبىر-ءبىر بولكە نان سىيلاپ ءجۇر ەكەن. سول بولكەلەردىڭ قاق ورتاسىنا التايدى سالبىراتىپ ءىلىپ قويعان ەكەن...

قىستىڭ قىسقا كۇنى اسحاناداعى تىلدەي قارا ناننان باستالادى. ەشتەڭە وزگەرمەگەن. التاي بۇگىن كەزەكشى ەمەس، سودان دا قاباعى سالىڭقى. كەزەكشى بولماعان كۇنى مەكتەپكە بارار جولداعى نان دۇكەنىن قالايدا ءبىر ءسۇزىپ وتەر. دۇكەنشى سارى ايەل ۇدايى اشۋلى بولادى. التايدىڭ كارتىشكەسى جوق ەكەنىن بىلەدى دە:

- بار، ايدا!-دەپ قۋىپ جىبەرەتىن. بۇگىن دە مەكتەپتەن قايتقاندا شىداماي، قاباقتىڭ تۇسىنا توقتاماي وتپەيتىن ماسكۇنەم قۇساپ، التاي نان ماگازينىنە قالاي كىرىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالعان. كىرۋىن كىرسە دە، ساتۋشى قاتىن ۇرسار ما ەكەن دەپ قيپاقتاعان. ءبىراق سارى ايەلدىڭ ءجۇزى جارقىن، قاباعى جازىلعان. ساق-ساق كۇلەدى. كۇلەدى دە پەشتەن جاڭا شىققان جىپ-جىلى ناندى كۇندەگىدەي تىلدەي ەتىپ تىلمەي، بولكە-بولكەسىمەن بەرىپ جاتىر. كارتىشكەگە ەمەس، اقشاعا بەرىپ جاتىر. دۇكەننىڭ ءىشى نانعا تىرەلىپ تۇر. جارىقتىقتىڭ ءيىسى جۇپاردان ءجۇز ەسە ارتىق.

التاي ينتەرناتقا الىپ-ۇشىپ جەتىپ، اسحاناعا كىرسە - كۇندەگى تىلدەي تىلىكتەردىڭ ورنىنا جارتى بولكەگە جاقىن ءدام قويىلعان ەكەن.

- ال، قارىندارىڭ تويادى ەندى! كارتىشكە جۇيەسى جويىلدى! نان مولايدى. سەندەردى نان كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن! - دەدى ينتەرنات مەڭگەرۋشى. بۇل- 1947- جىلدىڭ 16- جەلتوقسانى ەدى.

التاي سوندا الگى ناندى جەپ تاۋىسا الساشى! اشەيىندە بۇرالاقتاپ اۋىزعا ءبىراق اسايتىن استى تاۋىسا الماي، تويدى دا قالدى.

مەن بۇل كەزدە قىزمەتكە باراتىن جولدا الماتىداعى ەڭ ۇلكەن نان دۇكەنى بار. ەشقانداي جۇمىسىم جوق، تاماعىم توق بولسا دا الگى ماگازينگە اندا-ساندا ءبىر كىرىپ شىعامىن. ناننىڭ سونداعى ءتۇر-ءتۇرى-اي. قازاقتىڭ تابا نانى دەيسىڭ بە، ۋكراينانىڭ قارا نانى دەيسىڭ بە، قالالىق اق بولكەلەر دەيسىڭ بە، كىرپىش نان، دوڭگەلەك نان... ماگازيننىڭ ءىشى جىپ-جىلى. نان ءيىسى - انا ءسۇتىنىڭ يىسىندەي. وسى دۇكەننىڭ تۇسىنان وتكەن سايىن، ينتەرنات ەسىمە تۇسەدى. التاي قازىر اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، عىلىم كانديداتى. ءساتتىعۇل ءىرى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى، مەن بولسام...

ءجيى-ءجيى ويعا قالام: ىرگەسىن بوز وزەن جالاپ جاتاتىن ينتەرنات بولماعاندا، ينتەرناتتىڭ ءبىر ءتىلىم قارا نانى بولماعاندا، ءبىز وسى دارەجەگە جەتەر مە ەدىك؟ كىم بىلەدى...

نۇر جاۋسىن ساعان، ينتەرناتتىڭ نانى!

شەرحان مۇرتازا