شەرحان مۇرتازا. جاڭبىرلى توي- اڭگىمە
ءبىر قولىندا توي-اناعا دەگەن تارتۋى، ءبىر قولىندا كونە بالداق. ماڭدايىنداعى جىرا-جىرا اجىمنەن شىپ-شىپ تەر شىعىپ تۇر. باسىنداعى كيىز قالپاعى ءبىر شەكەلەپ قيسايىپ كەتكەن. تىرىسقاق كەبەنەكتىڭ ازابى از بولماعانعا ۇقسايدى.
ابدىبەك بۇل تويعا قارا ەشكىنى ەمەس، تايداي قىزىل قويدى اكەلمەكشى ەدى، گۇلايىم كونبەدى.
- بايعۇس-اۋ، ەرتەڭ وقۋ ءبىتىرىپ بالاڭ كەلەدى، سوندا سويمايمىز با،- دەپ جولاتپادى.
جەكجاتى قارا ەشكىگە كوڭىلى تويا قويماسىن ابدىبەك بىلەتىن. ءبىراق مۇنى ەلەپ، شاقىرۋ قاعازىن جىبەرگەن سوڭ، قىز ۇزاتۋ تويىنا قۇر الاقان بارۋدى ۇيات كوردى دە، وسى، ءبىر سيىردىڭ ءسۇتىن ءبىر ءوزى بەرەتىن ءداۋ قارا ەشكىگە كوزى ءتۇستى.
ۇزاتىلعان قىزدىڭ اكەسى سىر بەرمەگەن بولدى.
- و، ابەكە، حوش كەلدىڭىز! ءاب-بارەكەلدە-ە!- دەسە دە، شاۋشيگەن كوسە بەتى تىرجيىڭكىراپ، شەگىر كوزى وتىرىك كۇلىمدەپ، ابدىبەكتىڭ قۇتتىقتاۋىن جۇرە تىڭداپ، الدىنا ەكپىندەي كەلىپ توقتاعان «جيگۋلي» جاققا ەلپەڭدەي باسىپ كەتە باردى.
ابدىبەك قارا ەشكىنى مال قورا تۇبىندەگى قازىققا ءوزى اپارىپ بايلادى.
مەيمان كوپ كەلدى. دەنى «موسكۆيچ»، جيگۋلي» ءمىنىپ، وسى زاماننىڭ تۇلپارلارىنان ءتۇسىپ جاتتى. ولاردىڭ ىشىندە ەشكى جەتەكتەپ كەلگەن بوتەن ەشكىم بولعان جوق. اكەلگەن سىيلارى: تەلەۆيزور، توڭازىتقىش، كىلەم، ەڭ جوق دەگەنى ەلەكتر ساماۋرىن. ءتىپتى قىزدىڭ ءبىر جەزدەسى مىڭ سومدىق يمپورت گارنيتۋر سىيلاپتى دەپ تە ءسوز تاراپ كەتتى.
نامازشام بايىپ بارا جاتقان ماي ايىنىڭ اياق شەنى. ءناۋ تەرەكتەر باسىندا قۇس اتاۋلى توي بولارىن سەزگەندەي ۋ دا شۋ. گۇلدەگەن جيدە توعاي جاقتان سامال جەلمەن جۇپار ءيىسى اڭقيدى. قالادان «ۆولگا» ءمىنىپ كەلگەن قالىڭدىق قىزدىڭ جەزدەسى قوستيۋمىنىڭ ومىراۋىن اشىپ تاستاپ، سامالعا ءتوسىن توسىپ:
- و، شىركىن، مىناۋ كەرەمەت قوي!-دەدى.
- وسى ءبىز كاۆكاز، قىرىم دەيمىز. ناعىز كۋرورت، شىنىندا، مىنە عوي،- دەپ جەزدەكەيدى ەكىنشى بىرەۋ قوستادى.
ولار وسىلايشا تابيعاتتى تاماشالاپ تۇرىپ، باتىس جاقتان ۇرلانا شىققان توقىمداي قارا بۇلتتى بايقاعان دا جوق. تەك قارا تۇمسىق، قايقى قۇيرىق سارى كۇشىك قانا اسپانعا مۇڭايا ءبىر قاراپ، اۋزىن اقسيتا اشىپ كەرىلدى دە، كۇبىجىكتەپ بارىپ، شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ ۇيشىگىنە كىرىپ كەتتى. بىرەۋ سويايىن دەپ جاتقانداي-اق قارا ەشكى زارلادى. الگى شۋىلداق شىمشىقتاردىڭ ءۇنى پىشاق كەسكەندەي تىيىلا قالدى. ونىڭ ەسەسىنە اۋىل سىرتىنداعى قارا سۋ بويىنان كوك قاسقا باقالاردىڭ بارىلداعى كۇشەيە بەردى.
قۇبىلا تۇس لەزدە تۇنەرىپ، اسپان كەمەرىندە جارقىل وينادى. تويلى اۋىلدىڭ ۇستىنە قارا بۇلتتى جولاتقىسى كەلمەگەندەي شىعىستان جەل قاتايدى.
بۇلت تا ايلاسىن اسىرىپ، اسپاننىڭ تەرىستىك قاپتالىن كوبەلەي وراعىتىپ، تاۋ بوكتەرىندەگى اۋىلدى قورشاي ءتونىپ كەپ قالدى.
توي اعاسى قولىنا ميكروفون الىپ، مەيمانداردى باۋ ىشىندەگى ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان قاتار-قاتار ستولدارعا جايىلعان اعىل-تەگىل مول داستارقانعا شاقىردى-اۋ.
قۇرمەتتى قوناقتار ءتور جاققا باياۋلاتىپ، مامىرلاپ كەلە جاتقاندا، ءدال وسى ءساتتى كۇتىپ تۇرعانداي، تۇڭعىش تامشى دا تىرس ەتە ءتۇستى. ارتىنشا-اق، ءاي-شايگە قاراماي، دولى جاڭبىر ىشقىنا توگىپ-توگىپ جۇرە بەردى.
- ويباي داستارقاندى جابىڭدار!-دەپ شىرىلدادى توي يەسى.
قوناق كۇتۋشىلەر تاي شاپتىرىم داستارقان بەتىنە گازەتتەردى، كلەەنكالاردى جاۋىپ ۇلگەرگەنشە، بوتانا سەل ءجۇردى دە كەتتى.
- ەسىل اس ءراسۋا بولدى-اۋ،- دەپ جىلامسىرادى ءۇي يەسى بوساعادان باسپالاپ قاراپ.
- ەشتەڭە ەتپەيدى، سەيتقۇل قۇرداس، جاقسى نىشان بۇل: جەر تويسا - ەل تويار،- دەدى ابدىبەك بالداعىن سۇيەنىپ جاۋىنعا سۇيسىنە كوز تاستاپ.
- وتكىنشى جاۋىن عوي اشەيىن،- دەپ، بىرەۋ نەمكەتتى ايتا سالدى.
ايتسا - ايتقانداي، جاڭبىردىڭ تاسىر-تۇسىرى تىيىلا قويدى. ىقتاپ تۇرعان مەيماندار داستارقانعا قاراي قايتا جامىرادى.
قولدان شاپقان اق جونىق ورىندىقتار شىلقا سۋ بولىپ، جۇرت وتىرار-وتىرماسىن بىلمەي اڭتارىلىپ، ءسال سوستيىسىپ قالعان.
- ەشتەڭە ەتپەيدى، جازدىڭ جاڭبىرى عوي،- ابدىبەك وتىرعىشتى شەكپەنىنىڭ جەڭىمەن سيپاي ءسۇرتىپ تاستاپ، بالداعىن ستولعا سۇيەپ، تالىستاي شالعى مۇرتىن تارامداپ قويىپ جايعاسا بەردى.
قارا قۇرىم مەيماندار سىرىققا كەشكە قوناقتايتىن تاۋىقتايىن قۇرقىلداسىپ بارىپ وتىرىسقان سوڭ، توي اعاسى ميكروفون ارقىلى داۋىستاپ. جاس جۇبايلار كەلە جاتقانىن حابارلادى.
«جار-جار» ماگنيتوفونمەن ايتىلعان جاقتا اق جەلەڭدى قالىڭدىق پەن قارا قوستيۋمدى كۇيەۋ جىگىت قولتىقتاسىپ، قىزىل شاتىرلى ءۇيدىڭ باسپالداعىنان تۇسە بەرگەن. قالىڭدىق قۇربىلارى مەن كۇيەۋ جولداس جىگىتتەر سالتاناتپەن سوڭىنا ەرگەن. جۇرت ۇدەرە تۇرەگەلىپ، قول شاپالاقتاپ، قوشەمەت كورسەتكەن. توردەگى داستارقان باسىنا جاس جۇبايلار توبى بارىپ وتىرىستى. ول توپتىڭ تۇسىنا سىمعا كەرىلىپ، قىرمىزى كىلەم جايناعان سول كىلەمدى ءالسىن-ءالى شالىق جەل شايقاپ قويادى.
سالت جولىمەن قىز اكەسى سويلەگەندە، جۇرت ورنىنان تۇرەگەلىپ، شىنى بىتكەن سىڭعىرلاپ، العاشقى توست تا الىندى. ەندىگى ءسوز كەزەگى كۇيەۋ جىگىت جاعىنا تيگەندە، اسپاننىڭ ءبىر قابىرعاسى قاقىراپ تۇسكەندەي شاتىر-شۇتىر ەتە قالدى دا، سۋىت جاڭبىر كوماندامەن اتىلعان وقتاي تاعى دا توپەپ بەرسىن. اركىم-اركىم باستارىن گازەتپەن جاۋىپ، قورعالانىپ كورىپ ەدى، ول ىلداعا جارامادى. اۋزىنا اس جاڭا تيگەندە، ماڭدايعا جاڭبىر بولىپ تاس تيگەندەي، قوناقتار قوعاداي جاپىرىلىپ، ءۇيدىڭ ىرگەسىنە تالدىڭ تاساسىنا قاراي ىعىسا بەردى. ءتىپتى قىرمىزى كىلەمنىڭ تۇسى دا جالاڭاشتاندى.
تەك ءبىرىنشى ستولدىڭ ۇشار باسىندا تىرپ ەتپەي بىرەۋ وتىر ەكەن. جاڭبىردان قاشقاندار:
- توي باستالماي جاتىپ ماس بولعان مىناۋ كىم؟
- سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيدى-اۋ ءوزىنىڭ! - دەپ كۇلىستى.
اق وردانىڭ ورنىنداي الىپ داستارقان باسىندا جاپادان-جالعىز قالعان ابدىبەك ەدى. ماس بولعان تۇگى دە جوق. العاشقى توستا اققاينار - شامپاننان ءبىر ۇرتتاعان دا قويعان. ءا دەگەندە ول دا بالداعىنا قول سوزا بەرىپ ەدى، «ءتايىرى، جازدىڭ جاڭبىرىنان دا كىسى ەشكى قۇساپ قاشا جونەلە مە ەكەن!»-دەپ قايتادان باسىلىپ قالعان.
ءسويتىپ وتىرعاندا، جۇلدىزدى القا سياقتى ەلەكتر شامدارىنىڭ بىرەۋى جاۋىن تامشىسىنان سنارياد جارىلعانداي شارت ەتە قالدى.
ىقتاپ تۇرعان قاريالاردىڭ بىرەۋى كۇبىرلەپ: «ءبىسمىلدا، ءبىسمىلدا!» دەپ تە قويدى. ال ابدىبەككە بۇل جارىلىس سوعىس دالاسىن ەلەستەتىپ اكەلدى. لەنينگراد قورعانىسىندا بەلۋاردان شالشىق سۋ كەشىپ، لايساڭ وقپانادا، كۇزدىڭ سۋىق جاڭبىرى مەن نەمىستىڭ ىستىق وعىنىڭ استىندا تاپجىلماستان ءبىر اي تۇرعان.
«سول سۇراپىلدان امان قالعان جاندى تاپ قازىر قۇداي الماس»،- دەدى ابدىبەك باۋداعى جاڭبىر سابالاعان قويجەلكەكتىڭ جاپىراعىنان كوز الماي تەسىلە قاراپ.
ءبىر اۋىق قارا بۇلت تەسىلىپ، بىرەر جۇلدىز سىعالاعانداي بولدى. جاۋىن سايابىرلادى.
مەيماندار بوسقىننان قايتقان اۋىلداي قاۋقىلداسىپ، اركىم ءوز جۇرتىن ىزدەي باستادى.
اق جونىق جابايى وتىرعىشتاردىڭ اياقتارى اۋىر-اۋىر سالماققا شىداس بەرمەي بىلقىلداق سازعا باتىڭقىراپ بارا جاتتى...
ميكروفونعا قايتادان ءتىل ءبىتىپ، تويدىڭ شىرايى كىرە بەرگەن.
- ابەكە-اۋ، جاۋىننىڭ استىندا وتىرىپ قالعانىڭىز قالاي؟-دەدى قالادان «ۆولگا» ءمىنىپ كەلگەن جەزدەكەي باسىنان ءالى دە قول شاتىرىن تۇسىرمەگەن قالپى.
- ءاي، شىراعىم، اناۋىڭنان قۇيشى تۇقىمىڭ قۇرعىردى،- دەدى ابدىبەك جاۋاپ ورنىنا «ەكسترا» اراعىن نۇسقاپ. شىنىندا دا، شىلقىلداعان كيىمنەن قوس جاۋىرىننىڭ ورتاسى قۇرىسىپ، تۇلا بويى ءزىل تارتىپ بارا جاتقان. جەزدەكەيدىڭ اراق قۇيۋعا شاتىردان قولى جۋىق ارادا بوساي قويماعان سوڭ، ابدىبەك شيشانىڭ اۋزىن ءوزى اشتى.
«بەتى مايعا قۋىرعان ءبيدايداي ەكەن. سوعىسقا قاتىسقان با؟ نە جاس ەكەنى، نە كەكسە ەكەنى بەلگىسىز وسى قاسقا مەحنات كورمەگەن شىعار»،- دەپ ابدىبەك الگىنىڭ ءاجىمسىز بالپىق كەيپىنە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ، ءبىر داسەرى ستاكان اراقتى تارتىپ كەپ جىبەردى.
كوپتەن بەرى تاتپاي كەتكەن ءدامى ەدى، وزەگىن تاسپاداي ءتىلىپ ءتۇستى. وسى اراقتى تۇڭعىش رەت سوناۋ كۇزگى سىبىلىڭقىدا وقپانادا وتىرىپ ىشكەن.
تويعا جان كىرىپ، اينالا توڭىرەك گۋىلدەسە باستادى. ابدىبەك مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى. وقپانادا العاش اراق ىشكەندە، ىشىندە وت ويناپ، باتپاق وردان قارعىپ شىعىپ، قاق ماڭدايداعى توبەنىڭ ار جاعىندا جاتقان نەمىستەرگە اۆتوماتىن كەزەنىپ تۇرا ۇمتىلعىسى كەلىپ كەتكەن.
ابدىبەكتىڭ شالعى مۇرتى سەلك ەتىپ، ءبىر ۇرتى تاعى بۇلكىلدەدى. ول دا وسىنداي ماي ايىندا گۇلايىمعا ۇيلەنىپ ەدى. جيىرماعا تولار-تولماس بۋىرشىن جىگىت بولاتىن. ماۋسىم ايىندا سوعىس باستالدى. شىلدەدە بۇل مايدانعا اتتاندى.
سودان سوڭ بەلۋاردان سۋ كەشكەن وقپانا... سوڭدا قالاي امان قالعان؟ قالاي اۋىرماعان؟ ەندى عوي مىنا قۋانىشقا جينالعان اعايىن وتكىنشى جاۋىنعا شىداي الماي، دۇركىن-دۇركىن قاسقىر تيگەن قوي قۇساپ تۇرا-تۇرا قاشادى.
«قازىرگى ادامدار نازىك قوي،- دەدى ابدىبەك.- بۇلارعا نە داۋا. سول سوعىستى كورگەن مەن دە بويكۇيەزدەنىپ بارامىن با، قالاي؟ جاڭاعى وتكەن جاۋىننان جاۋىرىنىم قۇرىسىڭقىراپ قالعانداي».
ول ەشكىمگە «ال» دا دەمەي، «كەل» دە دەمەي، «ەكسترادان» داسەرى بوكال تاعى تاستاپ جىبەردى. ەشكى ماڭىراعانداي بولدى. دۋ-دۋمان، ىزى-قىزى داۋىستىڭ اراسىنان قارا ەشكىنىڭ ءۇنى قۇلاعىنا انىق شالىندى.
«تۇقىمىڭ قۇرىماعىر، لاعىن جوقتاپ قۇداي سىيلاپ تۇر-اۋ،- دەپ قويدى ابدىبەك.- ايتپاقشى، سەيتقۇل قۇرداس سوڭى مال عۇرلى كورمەدى-اۋ وسى. سويقان سالسام با ەكەن، تۇقىمىڭ قۇرىماعىردى. ەشكى مال ەمەس پە ەكەن؟ ويباي-اۋ، قۇدايلاردىڭ قۇدايى زەۆستىڭ ءوزىن انا ءسۇتىنىڭ ورنىنا ەشكىنىڭ ءسۇتىن بەرىپ اسىراپتى. سەنبەسەڭ، ءبىزدىڭ سەرىكتەن سۇرا» دەپ وقۋداعى بالاسىن ەسكە الدى.
...وقپانانىڭ بوز-بوتانا سۋى سىڭگەن وڭ اياعىن سنارياد جۇلىپ كەتتى. الگىدە ءبىر تامشى ءتيىپ جارىلعان شامداي كوزىنىڭ الدى جارق ەتە قالدى دا، سول شامنىڭ ۇڭىرەيگەن ۇڭعىسىنداي مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا قۇلاپ جاتتى. سوڭان سوڭ مىنا بالداق پايدا بولدى.
ابدىبەك ستولعا سۇيەۋلى تۇرعان بالداعىن سيپالاپ قويدى. بالداق تا بۇعان سۇيەنگىسى كەلگەندەي، شولاق اياعىنىڭ تۇقىلىنا قۇلاي بەرىپ ەدى، ابدىبەك ستولعا قايتا سۇيەي سالدى.
ءسوز سويلەپ، توست ايتۋشىلار تاۋسىلار ەمەس. تولاسسىز ءسوز. «اۋ، بۇل كولحوزدىڭ ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ جينالىسى ما، الدە توي ما؟-دەدى ابدىبەك.- تويدان قۇر قايتقانشا ولەڭىڭدى ايت، جاۋدان قۇر قايتقانشا جارالى قايت. نەگە ولەڭ ايتپايدى مىنا جۇرت؟»
- كەلەسى ءسوز كۇيەۋ بالا ءازىمبايدىڭ ناعاشىسى شىنايدارعا بەرىلەدى،- دەدى ميكروفون.
ابدىبەك سەلك ەتە قالدى.
- شنايدەر دەي مە؟ نەمىس پە؟- دەپ ورنىنان اتىپ تۇرا جازداپ، بالداقسىز ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، قايتا باسىلدى.
- شىنايدار دەيدى، اقساقال، شىنايدار. كۇيەۋ بالانىڭ ناعاشىسى - دەپ ءتۇسىندىردى قارسىسىنداعى جەزدەكەي. سوڭان سوڭ كورشىسىنە بۇرىلىپ سىبىرلادى:-اقساقال ماس بولىپ قالدى. قايداعى نەمىس ەسىنە تۇسكەنى نەسى؟
«مەنىڭ اياعىمدى الىپ قالعان شنايدەردىڭ وعى،- دەدى ابدىبەك سيگارەت سورىپ وتىرىپ.- ەكى ەلى جوعارىراق كەسىلگەندە ەكىنشى گرۋپپا بەرەتىن ەكەن. وتىز جىلدان دا استى، ءۇشىنشى گرۋپپاداعى مۇگەدەكپىن. ەكى سانتيمەتردىڭ ارىسى نە، بەرىسى نە؟ ال پەنسياداعى ايىرماشىلىق الشاق... جارايدى، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوقپىن. اگاركىم، وق جۇلعان اياقپەن بىرگە ءوزىم تولايىم قالسام قايتەر ەدىم. ادامعا شۇكىرشىلىك كەرەك. مىنا تۇقىمىڭ قۇرىماعىر، سەيتقۇل عوي، مەن سوعىسىپ جۇرگەندە، ءبىر كوزىنىڭ اعى ارقاسىندا كولحوزعا باستىق بولدى. ەندى وسى اۋىلدىڭ مولداسى. ءۇش ءجۇز ادام شاقىرىپ، قىزىن ۇزاتىپ وتىر. مەنىڭ قارا ەشكىمدى قومسىندى-اۋ وسى. سويقان سالسام با ەكەن؟»
- كەلەسى ءسوز - اۋىلىمىزدىڭ قادىرلى اقساقالى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ابەكەڭە، ابدىبەككە بەرىلەدى...
ابدىبەك ورنىنان كوتەرىلە قويمادى. ونى بىرەۋ اڭعاردى بىرەۋ اڭعارمادى. مەيماندار قىزعان كەز بولاتىن. ابدىبەك ەكى جۇدىرىعىنا ماڭدايىن تىرەگەن كۇيى ۇيىقتاپ كەتكەن.
- ابەكەڭ ءسال شارشاسا كەرەك،- دەپ ايقايلادى كورشىسى جەزدەكەي توي اعاسىنا.
- باسە، باعانا جاڭبىردان قورىقپاي جالعىز ءوزى سىلتەپ وتىرىسى قيىن ەدى،- دەپ قالدى بىرەۋ بارقىراي كۇلىپ.
- كەلەسى ءسوز...
* *
ول قارا تورعايدىڭ انىنەن وياندى. قولىنىڭ ەكى قارى ۇيىپ قالىپتى. موينى دا سىرەسكەندەي. باسىن كوتەرىپ جان-جاققا قاراسا - جىم-جىرت. بولار-بولماس شىراي شالعان بوز الا، ۋىز تاڭ. اسپان قىلاۋسىز. اۋلاقتا ءتۇسى قۋارعان اي قالتىراپ تۇر. تال-داراق باسىنداعى قۇستار ويانىپ، قۇيقىلجىتا انگە باستى. كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق تۇسىنا تۇتىلعان قىزىل كىلەم ورنىندا ەكەن. ابەكەڭنىڭ ءىشى جىلىپ قالدى. مايدان دالاسىندا قۇلاماعان تۋ سياقتى كورىندى قىرمىزى مۇلىك.
ابدىبەك سيپالاپ بالداعىن تاۋىپ الدى. جەرگە قۇلاپ قالعان ەكەن. بالداق ونى تاستاپ كەتپەس. ولە-ولگەنشە، اقىرعى دەم تاۋسىلعانشا بۇل بالداق ادال سەرىك.
ءبىر-ءبىر باسىپ، قىزىل كىلەمنىڭ تۇسىنا باردى.
- تۋ جىعىلعان جوق، مەن جەڭىلگەن جوقپىن!- دەپ ايقايلاعىسى كەلدى.
شارباق جاقتان كەشەگى ءوزى بايلاپ كەتكەن قارا ەشكى قاقساپ قويا بەردى.
شەرحان مۇرتازا