م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. ۇلى دالاداعى رۋلار مەن تايپالار - اعاش-ەلى نەمەسە موڭعول تەكتىلەر

اعاش-ەلى اتاۋى - تاتار دالاسىنىڭ سىرتقى، تەرىستىك وڭىرىندە، نەگىزىنەن سەلەڭگىنىڭ تومەنگى اعىسى، بايكولدىڭ شىعىس قاپتالى مەن تۇستىك توڭىرەگى جانە ەنيسەي وزەنىنىڭ باستاۋى - ورماندى القاپتا قونىستانعان رۋ-تايپالارعا بايلانىستى.

جالپى ەسىمى ءبىر بولعانىمەن، بۇل جۇرت ءار تەكتى جانە تۇتاسا شەكتەسىپ وتىرماعان، كوبىنە-كوپ قونىس ارالارى الشاق ەكەن. اعاش-ەلى ەسەبىندە كەيبىر تۇرىك تايپالارى دا اتالادى، ماسەلەن، قۇرىقان، ورمان ۇراڭقايى دەگەن سياقتى، ءبىراق بۇل حالىقتىڭ باسىم بولىگى - تۇرىكتەن تىس، بۇگىندە «موڭعول تەكتى» دەپ تانىلعان قاۋىم.

ورمان ادامدارى، ءوز تىلىندە حويىن-يرگەن - نەگىزىنەن اڭشىلىق كاسىپپەن اينالىسقان. مال باقپاعان، ءتورت تۇلىك دەگەندە سارلىق قانا ءوسىرىپتى - كوشى-قوندا جۇگىن ارتادى جانە ءسۇتىن ىشەدى. بۇعى ۇيرەتكەن - كولىك جانە تاماق. جىلقى ۇستاعانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق، قىستا اياقتارىنا شاڭعى بايلايدى جانە جەڭىل شانا سۇيرەتەدى ەكەن. كيىز ءۇي، شاتىر دەگەندى بىلمەيدى، توقتاعان جەرىندە اعاش قيىپ، سالداۋ كوتەرىپ، كۇركە تىگەدى، ونىسىن بۇتاقپەن، قابىقپەن قامساپ، دالدا جاسايدى. قايىڭ ساۋادى، ياعني قايىڭنىڭ دىڭىن قيعاشتاي كەرتىپ، ءتاتتى ءسولىن توسىپ ىشەدى. ورمان جۇرتى وزدەرىنىڭ وسى ءومىرىن قاناعات قانا ەمەس، ماقتانىش تۇتادى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. مال سوڭىندا ءجۇرۋدى قورلىق سانايدى جانە قوي باققان حالىققا كۇلە قارايدى ەكەن. ايتكەنمەن، ورماندى القاپتى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ بارلىعى دا جاۋىنگەر بولعان.

شالقار دالانىڭ، كەيىنگى قىتاي تاريحناماسى تاتان دەپ اتاعان شىعىس بولىگى ءالميساقتان بەرى تۇرىك تەكتى، تۇڭعىس-ءمانجۋ تەكتى، موڭعول تەكتى تايپالاردىڭ شۇرايلى قونىس ءۇشىن قىرقىسقان مايدان الاڭى بولعانى ءمالىم. ۇلى تۇرىك قاعاناتى، ءتىپتى، ودان بۇرىنعى ۇلى عۇن ۇلىسى كەزىندە بۇل ءوڭىر تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىك ءناسىلىنىڭ يەلىگىنە كوشىپتى. الىپ مەملەكەتتەر ىدىراعاننان شىڭعىس حان اتقا مىنگەنگە دەيىنگى ارالىق - ءۇش عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويى بۇرىنعى قۋاتى قايتسا دا بەكەم وتىرعان تۇرىك تەكتى تايپالار ەجەلگى قونىسىنان ايرىلماعان ەكەن. تۇڭعىس، موڭعول ءناسىلى شارۋاشىلىققا قولايلى كەڭ دالادان شەتكەرى ايماقتارعا ءبىرجولا تىقسىرىلعان. «اعاش-ەلىنىڭ» ارعى تاريحى دا وسى تايتالاس جاعدايلارعا بايلانىستى. ءبىز قامتىپ وتىرعان داۋىردە بۇل وڭىردەگى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، موڭعول تەكتى ەڭ ەلەۋلى تايپالار - ويرات، قورى، بۋريات ەكەن جانە سولارعا جالعاس، قاراسىنى شاعىن وراسۇت، كۇشتەمي، بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن اتالادى.

ويرات. موڭعول تەكتىلەردىڭ ىشىندەگى سانى مول جانە ەڭ قۋاتتى تايپا - ويرات بولدى. ەنيسەي وزەنىنىڭ نەگىزگى تارماعى ۇلۇع-كەمنىڭ باستاۋ اڭعارىندا قونىستانعان. تۇستىك تاراپتا مەركىتتەرمەن شەكتەسىپتى.

ويرات ەسىمىنىڭ توركىنى تۋرالى ءارقيلى تۇسپال بار. بىرەۋلەر - «ويرا»، جاقىن دەگەن سوزدەن تۋىندادى دەپ بىلەدى. ەندى ءبىر پايىم - «وي» - ورمان ءسوزىنىڭ تۇرلەنۋى. بۇگىنگى ماقۇل پىكىر - «وين اراد» - ورمان حالقى دەگەن ءسوز. اتاۋ قايتكەندە دە وسى «ورماننىڭ» توڭىرەگىنەن شىقسا كەرەك.

ويراتتار اڭشىلىقپەن قاتار، بەلگىلى مولشەردە مال شارۋاشىلىعىن دا يگەرىپتى. بۇل جۇرت مەكەندەگەن، ەنيسەي-كەم-دارياعا قۇياتىن سەكيز-مۋرەن (سەگىز-وزەن) القابى - وتى مول، سۋى مول، تابيعاتى دا ءبىرشاما ءتاۋىر، تىرشىلىككە قولايلى ءوڭىر ەكەن. وسى قونىستا ءوسىپ-ونگەن ەل اۋەلدەن-اق دەربەس كۇن كەشەدى، وزىندىك ۇلىس قۇرىلىمىن قالىپتاستىرادى. البەتتە، تۇرىك اسەرى، ەل بيلەۋشىلەرى بەك اتانىپتى. شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدەگى ءامىرى - قۇتۇقا بەك، ازدى-كوپتى قارسىلىق جاساعانىمەن، تىم ارىعا كەتپەي، باعىنىشقا كونەدى.

ويراتتار بۇرىنعى-سوڭعى باتىس جورىقتارىندا اسكەر قۇرامىندا بولعانىمەن، نەگىزگى حالقى ەجەلگى قونىسىنان تابان اۋدارماپتى. ياعني، ءوز جۇرتىندا قالىپ قويعان. تۇرىك ءناسىلىنىڭ قالماق اتاندىرۋى وسى سەبەپتى دەگەن پىكىر بار. تۇپكى ۇلىستاعى تۇرىك-تاتار قاۋىمى تۇگەلگە جۋىق التىن وردا، شاعاتاي تارابىنا قونىس اۋدارىپ، قىتايداعى يۋان اۋلەتى ەندى ميڭ اۋلەتىمەن الماسقاننان سوڭعى كەزەڭدە، ەجەلگى ۇيتقىسى بۇزىلماعان ويراتتار ۇلكەن كۇشكە اينالىپ، دۇرك قوزعالادى، بۇرىنعى تاتان وڭىرىندەگى ەڭ قۋاتتى تايپا عانا ەمەس، دەربەس ۇلىس رەتىندە، قۇدىرەتتى قىتايدىڭ وزىمەن جاعالاسقا تۇسەدى. اقىرى، تىنىش ءارى جايلى قونىس ىزدەگەن ويرات قاۋىمى XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا، بۇل تاراپتاعى تۇرىك رۋلارىن ءداشتى-قىپشاق شەگىنە ءبىرجولا ىعىستىرىپ، جوڭعار القابىنا كەلىپ ورنىققانى بەلگىلى.

ويراتتاردىڭ اۋەلگى كەزدەگى رۋلىق ءبولىنىسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق، ءبىراق بۇدان سوڭعى داۋىردە ءدۇربىن-ويرات - ءتورت ويرات اتانعانى بەلگىلى. بۇل تورتەۋ: ءدۇربىت، قوشاۋىت، تورعاۋىت، شوراس دەپ اتالادى. تورعاۋىت - كۇزەتشى اسكەر رەتىندە شىڭعىس حان زامانىندا، نەگىزىنەن تۇرىك تەكتى، ءارقيلى رۋدان قۇرالعان ارنايى جاساق بولاتىن، ۇلى حاندار وكىمى بىتكەننەن كەيىنگى كەزەڭدە اتاۋلى رۋ رەتىندە دەربەستەنىپ، 15- عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءۇش ويراتقا قوسىلادى دا، تەڭدەس ءتورتتىڭ بىرىنە اينالادى، ايتكەنمەن، 17- عاسىردىڭ باس كەزىندە بۇل وداقتان ءبولىنىپ، باتىسقا قاراي ۇدەرە جىلجىپ، ەدىل-جايىق بويىن الادى، ەندى ءدۇربىن-ويراتتاعى تورعاۋىتتىڭ ورنىن حويىت رۋى باسادى. ەجەلگى ويرات تايپاسىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن بۇل قۋاتتى ۇلىس ورتالىق ازيا تاريحىنا ۇلكەن ىقپال جاساعانى، اقىرى تۇگەلگە جۋىق قىرىلىپ كەتكەنى بەلگىلى. ەجەلگى ويراتتىڭ قايتا كوتەرىلگەن بۇگىنگى ازدى-كوپتى ۇرپاعى رەسەي شەگىندە، قىتايدىڭ شىنجاڭ، شينحاي وڭىرىندە جانە موڭعول ۇلىسىنىڭ قوبدا ايماعىندا تۇرادى. جيىن سانى نەبارى 400 مىڭ توڭىرەگىندە.

بۋريات. بۋريات (بۋريات) اتاۋىنىڭ ءمان-ماعناسى تۋرالى دا ءارقيلى بولجام بار. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «بۋراا» - ورمان جۇرتى اتاۋىنان تۋىنداعان دەيدى. قالىپتى ءبىر پىكىر - «ءبورى» توتەمىنە جۇگىنەدى، ياعني، بۋريا - بورىلەر، ءبورى اۋلەتى دەگەن ءسوز. سوندا بۇرىنعى تايپا، كەيىنگى حالىق ەسىمىن تۇرىك-تاتار ءناسىلدى كورشىلەر قويعان بولادى. وسىعان وراي بەلگىلى اقيقات - بۋريات جۇرتىنىڭ اۋەلگى رۋلىق كەزەڭىندە دە، كەيىنگى، حالىق بولىپ ۇيىسۋ داۋىرىندە دە تۇرىك كومپونەنتى، تۇرىك اسەرىنىڭ ايرىقشا بولعاندىعى.

شىڭعىس حان تۋ كوتەرەر شاقتا بۋريات - اعاش-ەلى ايماعىندا ىقپالدى، ۇلكەن رۋلاردىڭ قاتارىنا ەنبەگەن. ءراشيد-ءاد-دين تاريحىندا جوق، تەك «قاستەرلى شەجىرەدە» عانا اتالادى. بۋرياتتىڭ بۇل كەزدەگى قونىسى - سەلەڭگى وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى، ءسىرا، وڭ قاباق، بايقال كولىنىڭ شىعىس جاعالاۋى بولسا كەرەك. ەكە ۇلىس قۇرامىنا اعايىنداس تايپالارمەن ءبىر مەزگىلدە قوسىلعان. باتىس جورىقتارىندا بەلگىلى مولشەردە جاساق شىعارعانى اڭعارىلادى، التىن وردادان سوڭعى ءداشتى-قىپشاق تايپالارىنىڭ قاتارىنان كورىنەتىنى بار. جالپى جۇرتى ەجەلگى مەكەنىنەن تابان اۋدارماعان. ۋاقىت وزعان سايىن قوردالانىپ، كوبەيىپ، تۋىستاس موڭعول جانە تۇرىك رۋلارىنىڭ ءارقيلى جۇقاناسىن وزدەرىنە قوسىپ الىپ، موڭعول تەكتى دەربەس حالىققا اينالىپتى.

جەكەلەگەن توپتار مەن شاشىراعان رۋ تارماقتارىنىڭ (نەگىزىنەن ويرات پەن حالحادان تىس قاتاعان، وڭعىت، جالايىر، ءۇبىر-كەرەي، تورعاۋىت، دارقات، حان-قىرعىز اتالارى) مازاسىز ورتالىق دالادان اۋا كوشىپ، بۋرياتقا كەلىپ قۇيىلۋى، ءتىپتى، XVII عاسىردىڭ اقىرىنا دەيىن توقتالماعان. بۇل كەزدە بۋريات جۇرتى سەلەڭگى، بارعۇجىن، اڭقارا وزەندەرىنىڭ بويىنا جايىلا قونىستانىپ، بايقال كولىنىڭ تەرىستىك-شىعىس، تۇستىك-باتىس اتىرابىن تۇگەلدەي باۋراپتى. كەيىن، رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى جەر ءبولىسى كەزىندە موڭعول تەكتى قالعان قاۋىمنان اجىراپ، ورىس بوداندىعىنا بەرىلگەن. قازىردە رەسەي قۇرامىنداعى بۋريات (بۇرىنىراقتا بۋريات-موڭعول) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرعىلىقتى حالقى.

قورى. ءراشيد-ءاد-دين قورى رۋىن بارعۇت، تۇمات، تۋلاس رۋلارىمەن ءبىر قاتاردا اتايدى. وسى «تۇگەل تاريحتا» جانە «قاستەرلى شەجىرەدە» قورى-تۇمات تۇرىندەگى قوسار اتاۋ دا ۇشىراسادى. بۇل تاراپتا ءارتۇرلى جورامال، ءتىپتى، شەشىلمەگەن، تالاس تۇيىندەر بار. ايتكەنمەن، ەڭ باستىسى - قورى رۋىنىڭ تازا ويرات-موڭعول تەكتى بولمىسى. قورى قۇرامىنا ەنگەن كىشى اتالاردىڭ جاي-جاپسارىن تالداۋ ەشقانداي كۇمانعا جول قالدىرماعان. سونىمەن قاتار، انىق تۇرىك تەكتى تۇماتپەن قوسارلانا اتالۋ سەبەبى ءارقيلى تالدانادى. ءبىر زەرتتەۋشىلەر قورى-تۇمات اتاۋى - قورىلاردىڭ ىلكىدە تۇماتتارعا باعىنىشتى، تۇمات تايپاسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن باسىبايلى جاعدايىنان دەپ بىلەدى. ەندىگى ءبىر تۇسپال - بارعۇت اتاۋى سياقتى، تۇمات پەن قورى دا بارعۇجىن-توقىم ولكەسىندە قونىستانعان ءار تەكتى رۋلاردىڭ جالپى اتاۋى بولسا كەرەك، ياعني، قورى-تۇمات دەگەنىمىز - جيناقتى ەسىم. ءبىز العاشقى تۇسپالعا بەيىمبىز. قورى رۋى قۋاتتى تۇمات تايپاسىنىڭ وڭ قاناتى ەسەبىندە بولعان دەگەن دەرەك بار. ارينە، ارعى ءبىر زاماندا. 11-12 - عاسىرلاردا بايكولدىڭ شىعىسى مەن تۇستىگىندە موڭعول تەكتى قاۋىمنىڭ ىقپالى ارتىپ، تۇماتتار باتىسقا قاراي جىلجىعاندا قورىلار تاۋىلسىز، دەربەس رۋعا اينالعان دەپ بايىپتاۋ كەرەك. شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن، ودان سوڭ بۇكىل ورمان جۇرتى ەكە ۇلىسقا باعىنىش تانىتقان زاماندا قىرعىز شەگىندەگى تۇمات پەن بارعۇجىن-توقىمداعى قورىلاردىڭ اراسى مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن.

بۇرىنعى-سوڭعى باتىس جورىقتارى كەزىندە قورى رۋى قايماعى بۇزىلماي، ەجەلگى قونىسىندا قالعانى كورىنەدى. كەيىندە نەگىزگى توبى بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن جانە قاۋىم-جۇرتقا ۇيتقى بولعان ەڭ باستى ءتورت ارىستىڭ ءبىرى سانالادى. سونىمەن قاتار، قورى - تۇستىكتەگى موڭعول اراسىنا دا سىڭىسكەنى بايقالادى.

رۋ اتاۋى، بۋريات زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ەجەلگى تۇرىك تىلىندەگى قورى (قورعاۋ، كۇزەت) سوزىنەن تۋىنداعان ەكەن. ۇلى قاعاناتقا تاۋەلدىلىك زامانداعى مىندەتتى قىزمەت ورايىنان شىقسا كەرەك.

ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە جانە قىتاي دەرەكتەرىندە وسى ورماندى القاپتا جاساعان، ءبىراق كەيىنگى تاريحتا ايتارلىق ءىز قالدىرماعان تاعى بىرنەشە رۋ ۇشىراسادى. بۇلار: بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن، وراسۇت، كۇشتەمي، توباس دەپ اتالادى. بۇل رۋلاردىڭ بارلىعى دا ۋاقىت وزا كەلە، ءار تاراپتاعى حالىقتار اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن.

بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن جۇرتى، ءراشيد-ءاد-ديننىڭ ايتۋىنشا، بارعۇجىن-توقىم ايماعىندا جاساعان. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر اڭقارا، لونا وزەندەرىنىڭ باستاۋى دەپ ناقتىلايدى. رۋ اتاۋىنىڭ نەگىزى تۇرىك تىلىنەن. بۇلاعاشىن - بۇلعىن اۋلاۋشى، كەرەمۋشىن - تيىن اۋلاۋشى دەگەن ءسوز. تۇرىك قاعاندارى زامانىنان باستاپ، باعالى اڭدار اۋشىلىعىنا ماشىقتانعان، ۇلكەن ۇلىسقا، ونىڭ الىس جۇرتتارمەن ساۋدا اينالىسىنا قاجەتتى ۇلپا ەلتىرى قورىن جاسايتىن، ماماندانعان قاۋىمدار قالىپتاسادى. نەمەسە، جەرى ىڭعايلاس بەلگىلى ءبىر رۋ، اتالارعا ارنايى مىندەت جۇكتەلەدى. قايتكەندە دە، اتالمىش رۋ ەسىمدەرى سونداي، كاسىپتىك نەگىزدەن تۋىنداعان ءتارىزدى.

كەيىنگى بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ىرگەلى ءتورت تايپانىڭ ءبىرى بۇلاعات - وسى، ەجەلگى بۇلاعاشىن اۋلەتى دەپ سانالادى. سونىمەن قاتار، ءامىر تەمىرمەن اراداعى سوعىستار كەزەڭىندە موعۇلستان ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بۇلاعاشى (بۇلعاشى) دەگەن رۋ بولعانى بەلگىلى. كەيىنىرەكتە قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى وسى موعۇلستان نەگىزىندە ۇيىسقانىن ەسكەرسەك، ونداعى ازدى-كوپتى بۇلاعاشىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق، ءبىر كەزدە موعۇلستان ىقپالىندا بولعان الاتاۋ قىرعىزىنىڭ وڭ مەن سولدان تىس، كەيىندە قالىپتاسقان ىشكىلىك توبىنىڭ جالپى اتاۋى بۇلعاشى بولۋى دا ويلاندىرار دەرەك. بالكىم، ىشكىلىككە بالانعان ەجەلگى تولەس، نويعۇت، دەيىت، كەسەك جانە باسقا رۋلاردىڭ جارىقشىق، بولشەكتەرىن اۋەلدە بۇلاعاشى اۋلەتىنىڭ امىرلەرى بيلەگەن شىعار. جانە نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا بولعان، ءجون-جوسىعى بەلگىسىز بۇلاشا رۋى دا بۇلاعاشىن اتىنان ەلەس بەرەدى. ءبىزدىڭ تاراپتى مۇلدە ەسەپكە قوسپاعاننىڭ وزىندە، ەجەلگى ءتۇبىن تاپقان بۇلاعاشىن ۇرپاعى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنىن كورەمىز. ال كەرەمۋشىن تۋراسىندا تۇشىمدى دەرەك قالماعان. تەك قازىرگى تىبا حالقىنىڭ قۇرامىنداعى حەرەدياك (تيىن) رۋى سول كەرەمۋشىننىڭ جالعاسى بولار دەگەن تۇسپال بار.

وراسۇت (ۋراسۋت، ورسۋت)، كۇشتەمي (كەستەمي) - موڭعول تەكتى شاعىن رۋلار، كەم-داريا - ەنيسەيدىڭ باستاۋى، سەكيز-مۋرەن وڭىرىندە قونىستانعان. بۇلار موعۇلدىڭ ەسكىلىكتى ەم-دومىن، ءارقيلى شيپالى شوپتەردىڭ قاسيەتىن جاقسى بىلەدى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. يۋان داۋىرىندە يمپەريانىڭ ىشكى ايماقتارىنا كوشىرىلگەن.

توباس - ەجەلگى سانبي جۇرتى، توبالاردىڭ ناسىلىنەن سانالادى. سايان تاۋلارىنىڭ تۇستىك بەتىن مەكەندەگەن. ءتۇپ نەگىزى تۇرىك. كەيىندە موڭعول حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەندى دەپ شامالاۋعا بولادى.

* *

سونىمەن، ەسكىلىكتى تاريحي جازبالاردا اتتارى تاڭبالانعان موڭعول تەكتى ۇلكەندى-كىشىلى رۋ-تايپالاردى اداقتاپ شىقتىق. بۇگىندە موڭعول رەسپۋبليكاسى باۋىر باسىپ وتىرعان ۇلى دالادان سىرتقارى، ورماندى ولكەنى مەكەن ەتىپتى. سول داۋىردەگى، كەيىندە بۇكىل الەمدى تىتىرەتكەن اسقارالى مەملەكەت قۇرىلار كەزەڭدەگى ساياسي وقيعالار مەن قانتوگىس ۇرىستارعا قاتىسپاعان، تاقاۋ توڭىرەگىنە ەشقانداي ىقپال-اسەرى بولماعان.

ەڭ عاجابى - بۇرىنعى-سوڭعى تاريحشىلار مۇلدە نازاردان تىس قالدىرعان جاعداي - قازىرگى موڭعول ۇلىسىنىڭ نەگىزگى حالقىن قۇرايتىن حالحا رۋىنىڭ اتى دا، زاتى دا جوق! ارينە، جوقتان بار پايدا بولمايدى، شىڭعىس حان تۋ كوتەرەر قارساڭدا حالحا رۋىنىڭ اۋەلگى ءبىر ۇيتقى مايەگى دۇنيەدە بولسا كەرەك. باسقا ەمەس، وسى بۇگىنگى اتىمەن. انىق موڭعول تەكتى، قاراسىنى شامالى، اتاق، دابىراسىز، بەيبىت قاۋىم.

قيسىنىنا قاراعاندا، تۇرعىلاس باسقا دا رۋلار سياقتى، حالحا ەسىمى دە جەر اتاۋىنان تۋىنداعانى كورىنەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇگىنگى ىشكى موڭعوليانىڭ تەرىستىك-شىعىسى، بۇيىرنورعا قۇياتىن حالحا وزەنىنەن. وسى وڭىردە، قۇدىرەتتى تاتار تايپاسىنىڭ شىعىس تارابى، مانجۋريامەن شەكتەس ايماقتا جاساپ جاتقان شاعىن عانا جۇرت. سانى از، قارىمى كەم، مۇلدە دەرلىك ەلەۋسىز، سوندىقتان دا ەشقانداي ەسەپكە ەنبەگەن. تۋىستاس تۇرىك-تاتار تايپالارى قىرىلىسقان، قيساپسىز قان توگىلگەن ازامات سوعىسى، وعان جالعاس ۇلى جورىقتار تۇسىندا شايقالماعان، شالدىقپاعان حالحا ەسەلەي ءوسىپ، بۇدان سوڭعى سالقار كوش كەزىندە، ودان ءارى ۇلۇع ۇلىستىڭ ورنىن باسقان تۇپكى حاندىق استاناسى - قىتاي ەلىندەگى بەيجىنگە كوشىرىلىپ، كەڭ دالا مۇلدە دەرلىك قاڭىراپ قالعاندا جىلجي قونىپ، ەجەلگى تۇرىكتىڭ نەشە مىڭ جىلدىق جۇرتىنا كەلىپ ورنىققان...

حالحا اتاۋى العاش رەت XIV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي كورىنەدى. يۋان اۋلەتىنىڭ اقىرعى پاتشاسى توعان-تەمىردەن كەيىنگى، جاڭا موڭعول ۇلىسىندا التى ايماقتىڭ (شىعىس تاراپتا - شاقار، حالحا، ۇراڭقاي، باتىستا - وردوس، اسۋت، تۇمەت) ءبىرى وسى اتاۋمەن اتالعان. نەبارى التى تۇمەن اسكەردىڭ سول قاناتىنداعى ءبىر تۇمەن - وسى حالحا ايماعىنان ەكەن، جيىنى ون مىڭدىق جاساق شىعارا الاتىن ون ءۇش رۋ: ۋنەگەت، ەرچجيگيت، باسۋت (بەسۋت)، دجالايت (جالايىر)، حەرەگۋت، حورلوس (قورالاس)، حوروگو، حۋر-سوحور، حۋحەيت، حاتاگين (قاتاعان)، تانگۋت (تاڭعۇت)، ۋريانحاي (ۇرانقاي)، سارتاگۋت - ون ءۇش رۋدىڭ تۇتاس قاۋىم ەمەس، جەكەلەگەن بولشەك-جارقالارى باس قۇراپ، حالحا جۇرتى اتانعان. (بۇلاردىڭ ىشىندە باسقا تاراپتا اتالمايتىن: ۋنەگەت، ەرچجيگيت، حەرەگۋت، حوروگو، حۋر-سوحور، حۋحەيت - ءتۇپ نەگىزى حالحاعا تيەسىلى، وزىندىك اتالار دەپ شامالاۋعا بولادى.)

جالعاس زاماندا، ءوز الدىنا ءتورت تۇمەن بولىپ وتىرعان ويرات وداعى باتىسقا قاراي اۋىپ، جوڭعارعا ءبىرجولا بەكىنگەننەن سوڭ حالحا كەڭىنەن قانات جايادى، 1550- جىلدار شاماسىندا ۇزىن سانى ون مىڭ شاڭىراققا تولىپ، ەجەلگى رۋلاردىڭ شىن مانىسىندە دالادا قالعان ازدى-كوپتى جۇقاناسىن بىرتە-بىرتە وزدەرىنە ءسىڭىرىپ، تۇرىك تەكتىلەرىن ورايىنا يكەمدەپ، اينالاسى ەكى-ءۇش عاسىردا ۇلى دالانىڭ باسىم بولىگىن باۋىرىنا باسىپ، «جەتى قوسىن حالحا» اتانادى. ياعني حالحا - كەيىنگى ورتا عاسىرلار، جاڭا تاريح داۋىرىندە قالىپتاسقان قاۋىم. شىڭعىس حاننىڭ تاريحىن تانىپ، مەنشىكتەنۋى - تىپتى بەرىدە. كەرەك دەسەڭىز، ءوزدەرىن «موڭعول» دەپ اتاماعان. حالحا. رۋ ەسىمى - حالىق ەسىمى جانە ول مەكەندەگەن ەجەلگى ۇلى دالانىڭ ەندىگى اتاۋى رەتىندە قولدانىلادى. حالحا جۇرتى جانە حالحا جەرى.

ال ەسكىلىكتى قىتاي تاريحى جانە كەيىنگى قىتاي اكىمشىلىگى تارابىنان عانا ساقتالعان «موڭعول» ەسىمىن ءبىرجولا يەلەنۋى - XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا، رەسەي ىقپالىنداعى دەربەس مەملەكەتى جارياعا شىققاننان سوڭ عانا جانە ارعى، قىتاي قارماعىنداعى جۇرتتى دا قوسىپ الۋ نيەتى بار ورىس وكىمەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن. ايتپەسە، ەلى دە، جەرى دە بۇرىنعى حالحا اتاۋىمەن قالار ەدى. XIX-XX عاسىرلار شەگىندە ەڭبەك ەتكەن، تۇرىك تانۋ، موڭعول تانۋ سالاسىندا الدەنەشە تومدىق، اسا ءماندى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەر قالدىرعان اتاقتى ورىس عالىمى گ.گرۋمم-گرجيمايلو قازىرگى حالحا ءتۇر-تۇلعا، دەنە ءبىتىمى تۇرعىسىنان دا، ءداستۇر-سالت، ادەت-عۇرىپ، كيىم ۇلگىسى، قانداي ءبىر ەتنوگرافيالىق سىپات جونىنەن العاندا دا XIII عاسىرداعى موڭعول حالقىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلمايدى («... современные халхасцы не являются прямыми наследниками монголов XIII столетия «) - دەپ اتاپ كورسەتكەن - Западная Монголия и Урянхайский край , Л ., 1926, т . III, вып . I, стр . 312, 317.

ءبىز حالحانى كەمىتپەيمىز، تاريحي شىندىقتى عانا ايتىپ وتىرمىز. سوعان جالعاس ەكىنشى شىندىق - حالحانىڭ وزگەشە تالايى. اقىر تۇبىندە كورنەكتى قاۋىمعا اينالعان (جاڭا 20- عاسىر، تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا جالپى سانى 500 مىڭعا تارتىپتى، دەسە دە بۇل - جەكەلەي العاندا قازاقتىڭ سول كەزدەگى ارعىن رۋىنان از، نايمان رۋىمەن شامالاس قانا حالىق)، موڭعول تەكتى جۇرتتىڭ ەڭ اۋىر سالماعىن ارقالاعان حالحا باياعى شىڭعىس حاننىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى بولىپ شىعادى. كوممۋنيستىك قىسپاقتىڭ ەڭ قيىن كۇندەرىنىڭ وزىندە شىڭعىس حاننان باس تارتپايدى، جارتىلاي بولسا دا اقتاپ، حالحانى ۇيىستىرۋشى، بۇگىنگى موڭعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ جاريالايدى. ۇيىستىرعانى راس. الەمدىك يمپەريا - ەكە ۇلىستى جانە بۇكىل تۇرىك-موڭعول جۇرتىن، ال حالحا - سونىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا. تەك اۋەلگى ۇيتقى - حالحا رۋى ەمەس، كەيىندە حالحا اتانعان، ودان بۇرىن تاتان - تاتار دالاسى دەپ تانىلعان، ودان دا باعزىدا... ۇلى تۇرىك قاعاناتى، ۇلى عۇن وركەن جايعان ۇلى دالانىڭ بايىرعى حالقى - تۇرىك تەكتى قاۋىم. راس، تۇپتەپ كەلگەندە، ەجەلگى جۇرتىمىزدى تۇرىك، موڭعول دەپ جىكتەۋدىڭ ءوزى شارتتى. ءبارىمىزدىڭ ءتۇبىمىز ءبىر، ءبارىمىز دە سول ۇلى دالانىڭ پەرزەنتىمىز. ارينە، بۇل ساناتتىڭ بەل ورتاسىندا بۇگىندە موڭعول ەسىمىنە كوشكەن حالحا جۇرتى دا تۇر.

ال موڭعول تەكتى باسقا تايپالار... ولار دا بۇگىنگى كۇنگە جەتىپتى. رەسەي قۇرامىنداعى بۋريات حالقىن ايتتىق. ءدۇربىن-ويراتتىڭ ءار تاراپتا قالعان سوڭعى جۇقاناسىن اتادىق. ەندىگى ەڭ ۇلكەن قاۋىم - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىندە، ىشكى موڭعوليا اتانعان، قازىرگى دەربەس موڭعول ۇلىسىنىڭ شىعىس جانە تۇستىك-شىعىس اتىرابىن بەلدەۋلەي وراپ جاتقان، ول دا ۇلان-عايىر ولكەدە تۇراتىن ەجەلگى موڭعولدار. بۇگىنگى جاعدايى... اتا-مەكەندە ازشىلىققا اينالعان، الىس بولاشاعى جانە بۇلدىر. ورايىنا قاراي بار ايتارىمىز - يۋان زامانىنان باستاپ-اق بۇل تاراپتا رۋلىق ءبولىنىس مۇلدە دەرلىك جويىلعان، ايماق، قوسىن اتاۋلارى عانا قالعان، كوبىنە اۋەلگى تاريحتان تىس، كەيىنگى اتاۋلار، ءتىپتى، الدا-جالدا «نايمان ايماعى»، «وننيۋت»، نەمەسە «چجالايت ايماعى» دەسە، بۇل - نايمان رۋى ەمەس، وڭعىت پەن جالايىر دا ەمەس، ءبىر زاماندا نايماندار، وڭعىت، جالايىرلار كوپشىلىك بولعان، نەمەسە بيلىك قۇرعان ءوڭىر، ال بۇگىندە تەك قانا شارتتى اتاۋ دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.

كەرەك دەسەڭىز، سوڭعى، چيڭ داۋىرىندەگى قىتاي تاريحناماسى ىشكى ولكەدە سونداي ەسىمدى رۋلار بولعاندىعىنىڭ ءوزىن دايەكتەمەيدى، ماسەلەن، نايمان، قورالاس، جالايىر، وڭعىت (نايمان، گورلوس، چجالايت، وننيۋت) ايماقتارىنىڭ اتاۋى - باعزىدا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلىستى ۇيىستىرۋ جولىنداعى جەڭىستەرى ۇمىتىلماس ءۇشىن، قاعاننىڭ ون بەسىنشى ۇرپاعى، بۇكىل موڭعوليانى بيلەگەن ەڭ سوڭعى ءامىرشى دايان حاننىڭ بالالارى جانە ولارعا جالعاس نەمەرەلەر قالىپتاعان، مەكەندىك ءھام اكىمشىلىك ءبولىنىس نىشاندارى دەپ قانا ەسەپتەيدى.

ياعني، ارعى زاماننىڭ وزىندە اۋەلدە شىعىس يمپەريا شەگىندە قالىپ، ودان سوڭ قىتاي قارامىنداعى بۇراتانا، بودان جۇرت قاتارىندا كۇن كەشكەن تۇرىك تەكتى، موڭعول تەكتى ءىرىلى-ۋاق بارلىق رۋ مىيداي ارالاسىپ كەتىپتى. ۇلكەن تۇرىك قاۋىمىنان شەتكەرى قالعان، ءارى ارعى تەگى تۋىس دەسەك تە، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى، تىلىنە دەيىن بولەك باسقا ءبىر جۇرت اراسىنداعى ازشىلىق بولعان سەبەپتى، زاماننان زامان وتكەندە، ولاردىڭ بارلىعى دا قاتارداعى موڭعول بولىپ شىققان. جانە بۇل - سول داۋىرگە ءتان ءبىرجاقتى عانا قۇبىلىس ەمەس. تۇرىك ءناسىلىنىڭ قايناعان ورتاسىنا تۇسكەن، انىق موڭعول تەكتى ويرات پەن بۋريات، ءتىپتى، ءتۇبىرى بوتەن تاڭعۇت پەن قارا-قىتايدىڭ جارقا، بولشەكتەرى كوپ ۇزاماي-اق تازا تۇرىك قالپىنا كوشكەنىن كورەمىز. بۇل - الەمدەگى بۇرىنعى-سوڭدى حالىق اتاۋلىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى ادەپكى زاڭدىلىق. تۇرىك، موڭعول عانا ەمەس، سلاۆيان ناسىلىنە دە، رومان، گەرمان ناسىلىنە دە قاتىستى ءسوز. كەرەك دەسەڭىز، ەشقاشان توقتالماعان، بەلگىلى مولشەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتقان ءۇردىس. جەر الەمدە ءبىر عانا تەكتەن ءوسىپ شىققان «تازا» حالىق دەگەن جوق. ءبىزدىڭ قازاق تا سول قاتاردا.