شاقالاق - اڭگىمە
شۇبار تۋشانىڭ ساۋداسى جۇرمەدى. قيانداعى قىستاققا بۇل قىرسىق كەبەنەكتى قايتادان جەتەكتەپ ازاپقا تۇسكەنشە، وتكەنىنە ساتا سالايىن دەپ شاقالاق شىجىعان ىستىقتا مال بازار اقىر-تاقىر قازان بولعانشا، قازديىپ-اق تۇردى. كەبەنەك كەلگىر وتپەدى ەكەن دەپ تاعى تاستاپ كەتە المادى. اقىرى، قايتقان مالدا قايىر بار، شۇبار تۋشانى جەتەكتەپ شاقالاق جاياۋلاتىپ اۋىلعا تارتتى عوي.
قايتىپ كەلە جاتىپ، جولاۋشى تاسيتىن اۆتوبۋستىڭ شوفەرىن سىبادى.
- سەنىڭ قوتىر ەشكىڭدى تاسىسىن دەپ جۇرگىزىپ قويعان بۇل اۆتوبۋستى،- دەپ كەسىر شوفەر مىنگىزبەي قويعان.
كەراۋىز كەمپىرىن بوقتادى.
- قىزىڭنىڭ قىلىعى شىعىپ قالدى. جۇرت قۇساپ «كرەمپىلىن» كيگىزبەسەڭ، ءوز باسىڭا ءولىم، قارا باسقىر،- دەپ شۇبار تۋشانى بازارعا جەتەكتەتىپ جىبەرگەن سول بولاتىن.
- «كەساپات اسقان»- دەپ قويدى ىشىنەن كىجىنىپ شاقالاق.
شىن اتى شاقاباي ەدى. ءبىراق تابيعاتىنان تۇيمە باس، قالقان قۇلاق، قىزىل شاقا، قىلپىقسىز كوسە بولعان سوڭ جەڭگەلەرىنىڭ قويعان اتى شاقالاق. ورمەكشىنىڭ جىبىندەي قان تامىرلارى قىزعىلتىم، ەكى بەتى ۇدايى تەمىرقانات بالاپاننىڭ تەرىسىندەي بولىپ تۇرادى.
- «بۇل جۇرت قۇتىردى،- دەدى ەندى بازاردى بالاعاتتاپ.- باياعى نەكالايدىڭ زامانى بولسا، قوڭىز تەرىپ جەر ەدى ەندى ەشكىنىڭ ەتىن جەمەيدى، ءسۇتىن ىشپەيدى. ولگەنىنە - مىڭ ادام جينالسا، مىڭ ادام - جەتى سومنان، كىسى باسى سايىن جىرتىس. توي بولسا كىلەم جاۋىپ، «ۆولگا» تىككەن جارىس». كەنەت قاۋىمدى بىلاي قويىپ، كەمپىرىنە قايتا ءشۇيىلدى:
- اۋزىڭا قارا قان تولعىر!- دەپ ءتىسىن قىشىرلاتتى. سول-سول ەكەن، ءتىسىنىڭ ەسكى قۇرتى قوزدى ما، مۇجىك اسىقتاي ازۋدىڭ اينالاسى قاقساپ قويا بەردى. ەندى جول ازابىنا اۋرۋ قوسىلدى.
- «اتاسىنا نالەت، قۇرتتا دا ەس جوق،- دەدى ول ءبىر قولىمەن قاتپا قايراقتاي جاعىن باسىپ كەلە جاتىپ.- مەنەن نە تاۋىپ جەيمىن دەپ تۇسەدى ەكەن؟!»
اسپانتاۋدىڭ اڭعارىندا جاتقان اۋىلعا باراتىن سوقپاققا ءالى اسفالت تۇرماق، مالتا تاس تا توسەلمەگەن. جابايى سوقپاق ەداۋىر جەرگە دەيىن شويىن جولدىڭ بويىن قۋالاپ بارادى دا، وڭعا بۇرىلىپ تەمىر جولدى كەسىپ ءوتىپ، تىكە توسكەيگە قاراي قاسقايىپ جاتادى.
قارا جولدىڭ پىسكەن توپىراعىنا شومىلىپ جاتقان جابايى كەپتەرلەر ەشكى جەتەكتەپ، ەرنى كەزەرگەن شاقالاقتىڭ قاراسى جاقىنداعاندا پىر-پىرلاپ ۇشا جونەلەدى. قاپتالداعى شاڭ تۇتقان قاراسورانىڭ، كوكباس كەكىرەنىڭ كەرمەك ءىيىسى تىنىسىڭدى قابادى. جۋىلا-جۋىلا وڭىپ كەتكەن كوك كويلەكتەي اسپان استىندا لۇپ ەتكەن لەپ سەزىلمەيدى.
«قاساپشىعا مال قايعى، قارا ەشكىگە جان قايعى»، شاقالاق ءتىسىنىڭ اۋرۋىمەن الەك بولىپ كەلە جاتىپ، پويىز جولدىڭ كەرمەسىنە (شلاگباۋمگە) ماڭدايى تىرەلگەنىن ءبىر-اق بىلدى. تەمىر جولدى كەسىپ وتەتىن ساتتە ءدال مۇرنىنىڭ استىنا كەرمەنىڭ الا-كۇلا باقانى سولەڭ ەتىپ جابىلدى دا قالدى.
الىستا، مۇنار ساعىمنىڭ اراسىنان بۇلدىراپ پويىز كورىنەدى. ەندى سول ءوتىپ كەتكەنشە كۇتىپ تۇرۋ كەرەك.
ار جاقتان سالدىرلاپ اربا كەلىپ توقتاعانىن سەزىپ، شاقالاق قۋانىپ قالدى. قاراسا، ءوزىنىڭ جاماعايىنى تاۋاسار ەكەن. جارداي تورى بيەنى جالعىز اتتىق ارباعا جەگىپ الىپتى.
- وۋ، تاكە، ولجالى قايتىپسىڭ عوي، ساتىپ الدىڭ با؟-دەدى شاقالاق جاعىن قولىمەن باسىپ تۇرىپ.
- العان سوڭ ءبىرجولاتا ارباسىمەن قوسىپ الدىم، بالا-شاعا ءشوپ تاسىعانعا جاقسى،- دەدى قاۋعا ساقال تاۋاسار. داۋىسىندا ماساتتانعان ماقام بار.
- ىلديدىڭ مالى كورىنەدى، جۋاس ەكەن.
- قۇتتى بولسىن،- دەپ كۇبىرلەدى شاقالاق. ىشىنەن قىزعانىپ تا تۇر. «بازاردان قايتقاننان كەيىن، اتاسىنا نالەت، وسىلاي قايتۋ كەرەك قوي، قۋ شۇناقتىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ قايتپاي».
ەشكى جەتەكتەتىپ قويعان بايبىشەسىن ىشتەي تاعى ءبىر سىباپ الدى. ءتىسى ودان بەتەر قاقساپ قويا بەردى.
ءسويتىپ تۇرعاندا اربانىڭ ارت جاعىنا قارا كوك «ۆولگا» ەكپىندەي كەلىپ كىلت توقتادى. رۋلدەگى جايلاۋبايدىڭ شاباندوز، كوكپارشى بالاسى وراز ەكەن، ءدوڭ نەمە، كىشى بولىپ مىنا تۇرعان ەكى قارياعا سالەم بەرۋگە جارامادى. قارا كوزىلدىرىك كيىپ، رۋلدە شىرەنىپ وتىر. ماشينانىڭ اينەك بىتكەنىن جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ شىمىلدىعىنداي شاشاقتاپ تاستاپتى. «ۆولگانىڭ» ارت جاعىندا ەكى قۋىرشاق ءيت ءبىر-بىرىنە باس شۇلعىسىپ قالىسىپتى.
وسى وراز وتكەندەگى قۇربان ايتتىڭ كوكپارىندا تارتىلا-تارتىلا تاقىمدا پىسكەن تالىستاي ءبىر سەركەنى شاقالاقتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا شيىرىپ لاقتىرىپ تاستاپ كەتكەنى بار.
شاقالاق سوڭدا:
- مۇنىسى نەسى، تاسىراڭداپ!-دەپ شاقشيا باستاپ ەدى، بەس بيەنىڭ ساباسىنداي بايبىشەسى:
- تەك، تۇشتاڭداما. قىزىڭنىڭ بوي جەتىپ قالعانىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ. سوعان دا ميىڭ جەتپەدى مە؟ بوزبالانىڭ ىزەتى بۇل،- دەپ تىيىپ تاستاعان.- قۇداي بۇيىرتسا، جايلاۋبايمەن قۇدا بولاسىن.
قازىر شلاگباۋمعا تۇمسىعى تىرەلىپ تۇرىپ، شاقالاق؛
- اتاسىنا نالەت!-دەدى.
سويتكەنشە، پويىز كەلىپ قالعان ەكەن، تەپلوۆوز بوزداپ قويا بەردى. قاراعاي ارتقان اۋىر سوستاۆ جەر دۇنيەنى دۇرىلدەتىپ، بيەسى ۇركە شەگىنشەكتەپ، باداناداي كوزدەرى اقشاڭداپ، اۋىزدىقپەن الىسىپ شاپشىپ تۇر ەكەن. شەگىنگەن اربانىڭ ارتقى تۇقىل وقتىعى قارا كوك «ۆولگانىڭ» فارىنا بارىپ ساق ەتە قالدى دا، اينەك بىت-شىت بولدى.
- «مىنانىڭ جۋاس دەگەنى، جۋان بولىپ شىقتى-اۋ،- دەدى شاقالاق.- ىلديدىڭ مالى بولسا، پويىز كورمەگەن نەمە عوي».
نە بوپ قالعانىن پايىمداپ ۇلگىرگەنشە، «ۆولگادان» وراز دۇرديە اتىپ شىقتى دا، اربانىڭ ۇستىندە بيەنىڭ باسىمەن الىسىپ وتىرعان تاۋاساردىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى.
- باباسىنداي ادامنىڭ جاعاسىنان العانى نەسى، اتاسىنا نالەت،- دەپ شاقالاق شۇبار تۋشانى شلاگباۋمعا اپىل-عۇپىل شالىپ بايلاي سالدى دا ورازعا تۇرا جۇگىردى.
تۋ سىرتىنان بارىپ كۇجىردەي جەلكەسىنە شەڭگەلدى سىلەۋسىنشە سالىپ قاتىپ قالعاندا، تالاي تاستاي تاقىمداردان كوكپاردى ىرعاعاندا تارتىپ الىپ جۇرە بەرەتىن اتى شۋلى پالۋان ورازدىڭ قولى تاۋاساردىڭ القىمىنان اجىراپ سالا بەردى.
القىمى الۋەتتى قولدان بوساعان تاۋاسار ۇزىن قامشىمەن ورازدى وسىپ-وسىپ جىبەرگەن. ەكى شالدىڭ ەكپىنىنەن سەسكەندى مە، الدە ءوز قىلىعىنان ۇيالدى ما، ايتەۋىر، وراز «ۆولگاسىنا» ىرشىپ ءمىنىپ، جولدىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ، تەمىر جولدىڭ ارعى بەتىنە اتىپ شىققان.
پويىز ءوتىپ، شلاگباۋم كوتەرىلگەن ەكەن.
شاقالاق شۇبار تۋشانىڭ ورنىن سيپالاپ قالعانداي بولدى. ۇشتى-كۇيلى جوق. ءجىبىن ءۇزىپ قاشىپ كەتتى مە، الدە پويىز باسىپ كەتتى مە، دەپ اۋەلى كوزىمەن رەلستىڭ بويىن تىنتىپ شىقتى.
الاق-جۇلاق ارلى-بەرلى قاراعاننان كوزگە ەشتەڭە تۇسپەدى. سويتسە شۇبار تۋشا تەرەك بويىنداي بيىكتە، شلاگباۋمنىڭ الاباقانىنىڭ باسىندا سالبىراپ تۇر.
ۇشىپ-قونىپ رەلس ايىرۋشىنىڭ ۇيشىگىنە جەتتى.
- اۋ، تامىر، اناۋىڭ قالاي؟- دەدى قىزىل فۋراجكەلى ەڭگەزەردەي سارىعا.
ايىرۋشى اۋەلى بايقاۋسىزدا قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ارتىنشا ونىسى ەرسى ەكەنىن سەزىپ تەز اۆتومات كنوپكانى باسىپ، شلاگباۋمدى ءتۇسىردى. شۇبار تۋشا جەرگە جانسىز قاپ سياقتى سىلق ەتىپ قۇلادى.
- تامىر، كەشىر، مەن كورمەدىم،- دەدى قىزىل فۋراجكا.
تاۋاساردىڭ جاعاسىنان ەندى شاقالاق السىن.
- ساعان بولىسامىن دەپ، تايداي تۋشادان ايرىلدىم. قۇنىن تولە!
- دەنىڭ ساۋ ما ءوزىڭنىڭ؟ مەن نە دەپ تولەيمىن. تۋشاڭدى مەن ۇرىپ ولتىرگەن جوقپىن. شلاگباۋمگە بايلاپ قويعان ءوزىڭ،- دەپ تاۋاسار دا جالىن كۇجىرەيتتى.
- ءاي، تاۋاسار، قۇدايدان ءۇمىتىڭ جوق ەكەن، ىلديدىڭ كيىك قۇساپ تاعى بوپ كەتكەن مالىن جەتى ءجۇز سومعا ساتىپ الىپ، بىرەۋدىڭ سۋ جاڭا «ۆولگاسىن» قيراتقان مەن ەمەس قوي! مەن بولماسام، الگى وراز القىمىڭدى مىتىپ ولتىرەتىن ەدى، ءتىرى قالعانىڭا تاۋبا دەپ نەگە بەرمەيسىڭ مەنىڭ تايداي تۋشامنىڭ قۇنىن؟! اركىمنىڭ مالى وزىنە قىمبات.
ەكى شال كەلىسە الماي كەرىلدەسىپ تۇرعاندا، قىزىل فۋراجكا الا تۋشانى ارى-بەرى اۋدارىپ كورىپ، تاڭدايىن تارسىلداتىپ، باسىن شايقادى. ونان سوڭ:
- ءاي، اتەشتەر! ۇرىستى قويىڭدار. كانە، ەشكىڭە قانشا سۇرايسىڭ. مەن الادى،- دەپ شاقالاققا قارادى.
شاقالاق شوق باسقانداي شورشىپ ءتۇستى.
- باۋىزداماي ارام ولگەن كەبەنەكتى ساتىپ نە كورىنىپتى، نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟!-دەپ كوزىن ەجىرەيتتى.
- سەمىز ەكەن، مەن الادى، قانشا سۇرايسىڭ؟-دەدى قىزىل فۋراجكا شاقالاقتىڭ «ارام-قارامىنا» ءمان بەرمەي.
- دەنىڭ ساۋ ما! الامىن دەپ تۇرعاندا، سۇراعانىنا بەرە سال!-دەپ تاۋاسار كيلىكتى.
- و، نايساپ!-دەپ شاقالاق قولىن ءبىر سىلتەپ، شويىن جولدان شەگىرتكەدەي ىرشىپ ءوتىپ بارا جاتىپ، كىلت قايتا ورالدى. شۇبار تۋشانىڭ بىلق-سىلق ەتكەن موينىنان الا ءجىپتى شەشىپ الدى. ەكى-ءۇش بۇكتەپ قولعا ۇستاعان كۇيى ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان تۋرا تاۋعا تارتتى.
- اتاسىنا نالەت!-دەدى الدەن ۋاقىتتان سوڭ. قاپەلىم ءتىسىنىڭ اۋرۋى ساپ تىيىلعانىن سەزدى. ءبىر ءتۇرلى قۋانىپ قالدى.
شەرقان مۇرتازا