اتاقتى ءانشى مايرا- اڭگىمە
كۇننىڭ كوزى ەكى جاعىنان دا قۇلاقتانىپ، اۋا شاڭىتىپ تۇرعان سۋىق ەكەن. سىبىردە قانداي اتاقتى سۋىقتار بولسا، سونىڭ ەڭ سويقاندىلارىنىڭ ءبىرى وسى بولار. تاپ وسىنداي سۋىقتا كادۋىلگى قۇستىڭ ساعى ساۋىسقان، ءزاۋى سايتان، تەلەگراف سىمىنا قونا قالسا، ءۇش رەت شىق-شىق ەتكەنشە ۇشىپ تۇسەدى دەيدى ءبىزدىڭ اۋىل. ال، ەندى ءبىزدىڭ اۋىل دەگەن اۋماعان ءسىزدىڭ اۋىل سياقتى، بىلمەيتىنى جوق...
پويىزدان تۇسە سالدىق تا ۇشەۋىمىز ءۇش جاققا جۇگىرە جونەلدىك. كۇن كەشكىرىپ بارادى، تىم بولماسا، ءبىر ءتۇن پانالاپ شىعاتىن ءۇي ىزدەدىك. مەنىڭ قاسىمداعى ەكى جىگىتگىڭ كيگەندەرى: سولدات شينەلى، باستارىندا بۋدەننىي جاۋىنگەرلەرىنىڭ سۇر قۇلاقشىندارى، ماڭدايلارىندا ايبارلى قىزىل جۇلدىزدارى دا بار. مەنىڭ ۇستىمدە قازاقى قويدىڭ قازاقشا يلەگەن تەرىسىنەن قازاقشا تىككەن تونىم بار. مەنىڭ قالا دەگەن جەرگە بيىل عانا كەلگەنىمدى وسى تونىمنىڭ كەتە قويماعان مالما ءيىسى نەداۋىر جەردەن اڭعارتىپ تۇرادى. نە قاۋسىرىنعاندا، نە تۇيمەلەگەندە ەكى ەتەگى ەكى جاعىما قاراي دەلديىپ كەتەتىنى بولماسا تونىم - تون-اق... باسىمدا ورىنبور بازارىنان ءبىر سوم جيىرما بەس تيىنعا العان قارا بۇيرا بوركىم بار. جەلكە جاعى ازىراق قىرقىلعان، باسىما ازىراق سيىڭقىرامايدى، دەگەنمەن ءبىر سوم جيىرما بەس تيىن عانا، سۋتەگىن ارزان. وڭ جاق شەكەمە قاراي اۋىستىرا كيسەم، وزىمە ءوزىم ايتا قالعانداي ۇناپ كەتەمىن. ۇشەۋىمىزدىڭ دە اياققا كيگەنىمىز قارا بوتينكا، كەبىس.
ۆوكزال ماڭايىندا ءۇي كوپ ەمەس، تۇگەل ءتۇرتىنىپ شىقتىك. ءبىر ءۇي ەسىگىن اشقان جوق. ول كەزدەگى ۇرى-قارى كەزبەلەردىڭ كوبى-اق سولدات كيىمىندە جۇرەتىن. تەگى، ءبىزدى دە سولاردىڭ ءبىر فيليالىنان كەلگەندەر عوي دەپ ويلاي ما، نەمەنە، ەسىكتەن از عانا سىعالاپ قارايدى دا، سارت ەتكىزىپ جاۋىپ، تىرس ەتكىزىپ كىلتتەپ الادى...
ۆوكزالعا قايتا كەلىپ كىردىك. پويىز جۇرەردە قوڭىراۋ قاعاتىن شالدان باسقا جان قالماپتى. قالىڭ كوك الا ساقال-مۇرتتىڭ اراسىنان قويۋ كوك ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ، ءبۇيىرى قىزارعان تەمىر پەشتىڭ اۋزىنا تامان جاقىنداۋ جەردە سول شال وتىر. شالعا اتى-ءجونىمىزدى ايتىپ، ءبىر ءتۇن پانالاپ شىعاتىن «بۇرىش» تاۋىپ بەر دەپ جالىندىق. ۆوكزال تۇرعىندارى ءبىزدى كەزبەلەر دەپ ويلاي ما، نەمەنە، ەسىكتەرىن اشا بەرىپ جاۋىپ الادى دەدىك.
تەمىر پەشتىڭ قاسىندا تەمەكىنى بۇرقىراتىپ وتىرعان ادامدا قانداي اسىعىس بولسىن، شال اۋەلى ءبىراز تاريحي جاعدايلاردان حابار بەردى:
- قوياندى جارمەڭكەسى جابىلعالى ەدەلماننىڭ قوناق ءۇيى دە جابىلعان، - دەدى شال، - ۇمىتپاسام، قوياندى جارمەڭكەسى شۇۋ دەپ اشىلعالى بيىل جەتپىس بەس جىل... ەدەلماننىڭ قوناق ءۇيى سالىنعالى قىرىق جىلدان اسقان جوق-تى. ءۇي-اق ەدى، شىركىن!.. قالامىزدىڭ كوركى بولاتىن. جابىق تۇرا بەرگەن سوڭ ءبارىبىر ءشىرىپ كەتەدى دەپ، قالا تۇرعىندارى ۇيگە قول سالا بەرگەندە ءبىر تىيىم سالىنىپ ەدى... ودان كەيىن قاي ۋاقىتتا، قالاي جوق بولىپ كەتكەنىن ايتا المايمىن... ۇشتى-كۇيدى جوق بولدى. وسى كۇنى كەيبىرەۋدىڭ ۇيىندە تەرەزەلەرى، ەندى بىرەۋدىڭ ۇيىندە ەسىكتەرى تانىلىپ تۇرادى.
- قىسقاسى، قازىر ول قوناق ءۇي جوق قوي؟ باسقا قوناق ءۇي بار ما؟
- باسقا قوناق ءۇيدى كىم سالادى؟ قۇلاپ قالعان پاتشا سالا ما؟ قالتاسىندا تيىنى جوق سابەت سالا ما؟ ەدەلماندار زىم-زيا بولعالى، ۇمىتپاسام، بيىل التى جىل...
- سونىمەن، ءبىز ءبىر ءتۇن قايدا پانالاپ شىعار ەكەنبىز؟
- سىزدەر مە؟ سىزدەر قازىر دالاعا شىعىڭىزدار. ۆوكزالعا ءشوپ تاسيتىنداردىڭ قازىر قالاعا قايتاتىن كەزى. بوس قايتادى. سول بوس قايتىپ بارا جاتقان شانالارعا قۇلاي-قۇلاي كەتىپ، قالاعا جەتىپ قالىڭدار... بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ايار، ءبىر تۇنگە قوندىرىپ شىعار... اقشالارىڭ بار عوي قالتالارىڭدا؟
- بار. العاشقى سابەت قىزىلقۇلاعى!
- ولارىڭدى جۇرت الار ما، جوق پا، ونى مەن بىلمەيمىن... ال، ەندى شاي مەن كەزدەمەگە قىرىلىپ قالادى... ءوزى جاتاتىن توسەگىن ساعان بەرەدى. قازاقتار بەس كەز شيبارقىتتى استىنداعى اتىن بەرىپ الادى.
- وندايىمىز جوق ءبىزدىڭ... وقۋشىمىز...
شالدىڭ سىلتەگەن جاعىنا قاراي دالاعا شىقساق، تورتتەن-بەستەن تىزبەكتەلگەن شانالى اتتار قالاعا قاراي اعىلىپ بارادى ەكەن. الدىڭعى شانالاردا بىرەر ادام بار دا، ارتقى شانالاردا جوق. توڭعان اتتار بەزەكتەپ جەلىپ قاتتى كەتىپ بارادى. ازىراق ابايلاپ الىپ، ءبىر كەزدە قاسىمىزدان وتە بەرگەن بوس شانالارعا، شال ايتقانداي، قۇلاي-قۇلاي كەتتىك. قالانىڭ ورتا تۇسىنا جەتتىك-اۋ دەگەن كەزدە شانادان كوشەگە سۇلاي-سۇلاي كەتتىك...
تاعى دا جۇگىرىپ ءجۇرمىز... كوشەنىڭ ەكى بەتىن ءۇي تاستاماي ءسۇزىپ كەلەمىز. كەيبىر ەسىكتەر ءۇن شىعارمايدى. كەيبىر ەسىكتەردىڭ ءۇن شىعارعانى قۇرىسىن. سەنى ءبىر قاڭعىرما كورىپ جەر-جەبىرىڭە جەتىپ بارىپ، سىرتقى ەسىك سارت ەتە تۇسەدى، ىشكى كىلت تىرس ەتە تۇسەدى. سەنىڭ مۇرنىڭ قىستىرىلىپ قالا جازداعانىندا جۇمىستارى جوق. وسىنى ىستەيتىندەردىڭ بارى ايەل بولعاندىقتان، ءبىز دە ايەل اتاۋلىمەن ءومىر بويى تاتۋلاسپاستاي جاۋىعىپ كەلەمىز.
ءبىر ءتورت بۇرىشتى اعاش ءۇيدىڭ اۋلاسىنان قوراپتى شاناعا ۇيەمە قىلىپ كەسەك-كەسەك قار تيەگەن قوڭىر اتتى جەتەلەگەن قازاق جىگىتى شىعا بەردى.
- بۇل كىمنىڭ ءۇيى؟ - دەپ سۇرادىق.
- كىمدى ىزدەپ جۇر ەدىڭدەر؟ - دەدى جىگىت. سۇراۋىمىزدىڭ سوراقىلىعىن تۇسىنسەك تە، بىزگە باسپانا كەرەك. تاعى ءبىر سوراقى سۇراۋ بەردىك.
- قازاق ءۇيى مە؟
- قازاق ءۇيى. - جىگىت ودان ءارى سويلەسۋگە ىڭعاي كورسەتپەي جونەلە بەردى.
بۇدان بۇرىن ەكى قازاق ۇيىنەن جۇرەگىمىز شايلىققان بولاتىن. ءبىر قورادان ءبىزدى: «سەندەردى كازارمادان شىعارىپ جىبەرگەن كىم؟» - دەپ ايداپ شىقتى. بۇل - ءبىر تۇلكى تىماق كيگەن، بەلىندە ناگانى بار، سۇلۋشا جىگىت ەدى. كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز، تۇلكى تىماعى مەن قارا ساننان كەلەتىن ساپتاما ەتىگىنەن باسقا كيىمىن مەن تۇستەي المادىم.
ەكىنشى ءبىر قازاق ءۇيىنىڭ اشىق اۋلاسىندا ءبىر موسقالداۋ ايەل ءتۇز-دارەت ۇستىندە وتىر ەكەن. ارت جاعىندا موليگەن ءبىر يت، ءبىر قاز مويىن بۇحار قۇمانى تۇر. ايەل وتىرعان بويى ارت جاعىنا بۇرىلىپ:
- ءاي!.. احمەت، شاياحمەت! ماناعىلار كەلدى تاعى دا... قايسىڭ بارسىڭدار!.. قۋىپ تاستاڭدار ءارى، - دەدى.
ءبىز قۋىپ تاستاۋدى كۇتكەن جوقپىز، قاقپادان ءوزىمىز شىعىپ كەتتىك.
ەندى مىناۋ ۇيگە كىرۋگە دە جۇرەك كەرەك بولىپ تۇر. جاڭاعى جىگىتتىڭ سويلەسكەن تۇرىنە قاراعاندا، بۇل ءۇيدىڭ دە وزىندىك مىنەزى بار بولۋ كەرەك. جۇرەكسىنىپ تۇرمىز. جاڭا عانا تاۋىمىز شاعىلىپ، بەتىمىز قايتىپ قالعان شاقتا تاعدىرىمىزدى سىنعا سالۋعا باتا المادىق. ازىرشە بۇل ءۇيدى ەستە ۇستاي تۇرىپ، تاعى دا كوشە بويلاپ باعىمىزدى سىناپ كورىپ ەدىك، جولىمىز بولمادى. ءبىر وتىرعاندا ءۇش قالاشتى كوز ىلەستىرمەي جەپ قوياتىن ءۇش جالماۋىزدى وسىنداي سۋىقتا كىم ساعىنىپ وتىر دەيسىڭ! سالبىراپ جاڭاعى ۇيگە قايتا ورالدىق. كىرەيىك، بار ونەرىمىزدى، بارلىق ءتىل بايلىعىن، بارلىق باتىلدىعىمىزدى سالايىق دەپ كەلىستىك...
قار توگىپ جۇرگەن جىگىت جۇمىسىن اياقتاپ، قاقپانى جاپقالى جاتىر ەكەن. ءبىز وعان از عانا مۇرىن شۇيىرە قاراپ، ۇيگە قاراي ءوتىپ كەتتىك.
ءۇش تىركەس تاقتاي باسپالداق كيىز ۇستاعان ەسىك. تارلاۋ عانا ءدالىز. ەكى-ءۇش اتتاعاندا ءتورت بولمەنىڭ ەسىكتەرى تارايتىن ورتالىققا جەتىپ توقتادىق. دالىزدە جانىپ تۇرعان بەستىك شام بۇل ءبىر تازا تۇراتىن ءۇي ەكەنىن اڭداتادى. ءۇي ءىشىنىڭ ءيىسى دە سول تازالىقتى ايتىپ تۇر. كەيىنىرەك سەزدىك - اياعىمىزدىڭ استىندا قالانىڭ تاقىر كىلەمشەسى جاتىر ەكەن. قۇداي قىرسىقتىرعاندا، ءبىر قالا بايىنىڭ ءۇيى بولماسا يگى ەدى. سول ويىمىزدىڭ ەلەسى سياقتانىپ بۇيىردەگى ءبىر ەسىكتەن ورتا جاستاعى قازاق ايەلى شىعا كەلدى. ادىمداي باسىپ كەلدى دە، الدىمىزدى وراي تۇرا قالدى. قاباعى قاتىڭقى ەكەن، كوزدەرى ءبىزدى تۇگەندەي قاراپ ۇناتا الماي تۇر. سوزگە كەلمەي، «شىعىڭدار!» دەپ جۇرمەسە قايتسىن. ونەرىڭ بولسا كورسەتە، وراي سويلەپ ارباي باستاۋ كەرەك-تى. سويلەۋ كەزەگى مەنىكى ەدى، مەن نەدەن باستارىمدى تابا الماي تۇرعاندا ۋاقىت وتە بەرسە كەرەك، ءسوزدى ەستيارلاۋ ەرجان باستاپ كەتتى. مەن وعان العىس كوزىممەن ءبىر قارادىم دا شەگىنە بەردىم. مەن بۇل كەزىمدە سونداي بولاتىنمىن...
- شەشەي! - دەپ باستادى ەرجان. ءوزى قارتاڭ باسقان ايەلگە شەشەي دەپ قارتايتا سويلەمەي، اپاي دەپ جاسارتا سويلەۋ كەرەك ەدى دەپ ويلادىم مەن. ەڭ بولماسا، جەڭەشە دەمەس پە!
- شەشەي، ءبىز ارناۋلى مەملەكەتتىك جۇمىستارمەن ورىنبوردان كەرەكۋگە كەلە جاتقان ستۋدەنتتەر ەدىك. ەڭ الدىمەن...
ايەل ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
- بۇل - قوناق تۇسەتىن ءۇي ەمەس، - دەدى ءۇزىلدى-كەسىلدى.
ەرجان دا بوگەلگەن جوق.
- ەڭ الدىمەن، ءسىزدىڭ ۇيگە كەزدەسكەنىمىزگە قۋانىپ تۇرمىز. ويتكەنى...
ونىڭ قۋانعانىنا ايەلدىڭ ءىشى جىبىمەگەن ەكەن:
- قۋانىپ تۇرعانداي، بۇل ۇيدە نە ناعاشىڭ، نە جيەنىڭدى كورىپ تۇرعان جوق شىعارسىڭدار! كوز باردا سول ناعاشىلارىڭدى تاۋىپ العاندارىڭ دۇرىس بولار! - دەپ، ءوزى شىققان ەسىكتى قاتتىراق جاۋىپ جىبەردى.
ەرجاننىڭ باتىلدىعى ءالى مويىرىلعان جوق ەكەن. تاعى سويلەپ كەتتى:
- ويتكەنى، شەشەي، قازاقستان قىزىل تۋلى ەل بولىپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق بايلىعىن، ۇلتتىق، رۋحاني بايلىقتارىن جاڭا جيناپ جاتقان داۋىرىندە، - دەي بەردى دە، ءتىلى بايلانعانداي وقىس توقتالىپ قالدى.
ەرجان پاتەتيكاعا اۋىسا بەرگەندە مەن بوتينكامنىڭ مانا جۇگىرىپ جۇرگەندە ءۇزىلىپ كەتكەن باۋىن جاڭا كورگەندەي، تومەن قاراپ قالىپ ەدىم. بۇعان نە بولدى دەپ باسىمدى كوتەرىپ ەرجانعا قاراسام، ول ورتالىق بولمەنىڭ ەسىگىنە قاراپ تۇرىپ، قاتىپ قالعان ەكەن...
سول ەسىكتەن ءبىر قىز پەرىشتە شىعا كەلىپتى... سول پەرىشتەگە قاراي بەرىپ، مەن دە قاتىپ قالدىم...
رەۆوليۋسيانىڭ الدى-ارتىنداعى جىلداردا قازاندا «عاليابانۋ» دەگەن ءيىستى سابىن شىعاتىن ەدى. سىرتقى قابىندا ءبىر سۇلۋ تاتار قىزىنىڭ سۋرەتى بولاتىن. ءبىز ونى عاليابانۋدىڭ ءوزىنىڭ سۋرەتى دەپ ويلايتىنبىز. اتاقتى ءانشى سارا سادىقوۆا «عاليابانۋ» ءانىن سالعاندا (پلاستينكا) سول سابىن قابىنىڭ سىرتىنداعى عاليابانۋ كەلەتىن كوز الدىمىزعا. قازىر سول عاليابانۋ ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدا تۇر. بۇل - ءبىر كوركەم سۋرەت، قۇداي دەگەن سۋرەتشىنىڭ ءوزىنىڭ سالعان سۋرەتى، ەسىكتىڭ جاقتاۋلارىنا كەرىلگەن كەنەپتە تۇرعانداي. جانى بار. بىزگە جىلى قاراپ تۇرعان كوزى بار...
- اپا، بالالار توڭىپ قالىپتى عوي... لۇقسات ەتسەيشى... - دەدى «عاليابانۋ». اپاسى لۇقسات ەتە قالسا، مەن بۇل ۇيگە قونىپ شىعۋعا ءوزىمدى-ءوزىم قومسىنا باستادىم. وسى كەلىنشەك عاليابانۋ بولىپ شىقسا، ونىمەن نە سويلەسەرسىڭ، قالاي سويلەسەرسىڭ!
- مەيلىڭ، - دەدى شەشەسى.
«عاليابانۋ» ءبىر كىشكەنە بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، وندىق شامدى تۇتاتىپ، دوڭگەلەك ستولدىڭ ۇستىنە قويدى دا:
- وسى بولمەدە بولاسىڭدار، بالالار. وسى ەڭ جىلى بولمەمىز، - دەپ قارا قاڭىلتىرمەن تىستاعان گوللان پەشىنە الاقانىن تيگىزە بەرىپ تارتىپ الدى. كەلىنشەك شىعىپ كەتتى. ءبىز شەشىنە باستادىق. قازاق جىگىتتەرىنىڭ ادەتتەگى ءبىرىنشى اڭگىمەلەرى دە باستالىپ كەتگى:
- ءاي، مىنا كەلىنشەك كىم بولدى ەكەن؟
- ول ساعان نە كەرەك؟
- بىلگىم كەلىپ ءولىپ بارام.
- ولگىڭ كەلسە، ولە بەر. ءبىراق اۋزىڭا دا، كوزىڭە دە، سوزىڭە دە يە بول!
- ويتپەسەڭ ءولىمىڭ بىزدەن بولادى!
- شىركىن-اي، ءوز قولىنان ولەر مە ەدىم!
- ول سەنىڭ قارا قانىڭا اپپاق ساۋساقتارىن بىلعامايدى! جاڭا كوردىڭ عوي، سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساقتاردى!
- تاۋەكەل ەت تە، تاس جۇت، اجالىڭ قۇدايدان دەگەن بار ەمەس پە!
- جوق، بىزدەن بولادى!..
كەلىنشەك بىزگە قايتا كەلدى.
- بالالار، ءارى ۇزاق جول ءجۇرىپ، ءارى توڭىپ كەلىپسىڭدەر. مونشاعا تۇسكىلەرىڭ كەلەتىن شىعار؟ - دەدى.
- تۇسكىمىز كەلگەندە قانداي!
«عاليابانۋ» سىرتقى ەسىكتى اشىپ، ماناعى جىگىتتى شاقىردى.
- تولىباي اعا، مىنا بالالاردى شەرمەتتىڭ مونشاسىنا ءتۇسىرىپ اكەلە قويشى...
شەرمەتتىڭ مونشاسىندا دا ءبىز ۇزاق بولعانىمىز جوق. تولىباي دەگەن جىگىت - ۇيگە قايتاتىن ۋاقىتىم ءوتىپ بارادى، شەتىرەكتە تۇراتىن ەدىم دەگەن. شالالاۋ جۋىنىپ، اسىعىس كيىنىپ تەز قايتىپ كەلدىك.
* * *
شاي قايناپ، ساماۋىر سيراقتى كۇرەڭ ستولدىڭ ۇستىنە ورناپ قالىپتى. بۇل - قالالىق ومىرمەن ۇيرەنىسكەن ءۇي. شىنى-اياق، شاينەك، تارەلكەلەرى تۇقىمداس، كۇمىس قاسىقتارىنىڭ دا ەن-تاڭبالارى بار. كۇرەڭ ستول مەن ورىندىقتارى دا ءبىر بوتەن ەلدىكى، پاريج با، ۆەنا ما ەكەن... قالايدا ءۇي يەلەرىن كوركەمدىك پەن جاراسىم جاعىنان سىناي الماساڭ كەرەك.
مەنىڭ كوزىم بولمەنىڭ ءىشىن قىدىرا قاراپ ءجۇرىپ، ءبىر سۋرەتتەرگە ىلىگىپ قالدى. بىرگە تۇسكەن كەمپىر-شالمەن، ءبىرى دومبىرامەن، ءبىرى سىرنايمەن ولەڭ ايتىپ وتىرعان ەكى قىز ەكەن. ءبىرى جالاڭ باس، ءبىرىنىڭ باسىندا ۇكىلى قۇندىز بورىك. ەكى قىز بىرىنە-ءبىرى نەداۋىر ۇقسايدى ەكەن. دالانىڭ اڭقاۋ بالاسى بۇل ءۇيدىڭ تاعى ەكى قىزى بار ەكەن-اۋ دەپ ويلاپ قالدى. ەرجاندى شاقىرىپ كوزىممەن قىزداردى ىمداپ ەدىم، ول:
- مىناسىن قويشى، مىناسى ەندى پەرىشتە عوي! - دەدى دومبىرالى قىزدى كورسەتىپ.
قىزداردى قايتا سورتتاپ، قايتا ءبىر باعالاپ شىقپاقشى ەدىك، كوريدوردا «عاليابانۋدىڭ» داۋسى ەستىلدى. ءبىز ستول باسىنا ورالدىق.
ۇيىشىلىك كيىمىندە «عاليابانۋ» كەلدى. ۇلكەن تانا كوزدى، سۇڭعاق دەنەلى سىمباتتى ادام ەكەن. قالىڭ قارا شاشىن بوستاۋ ءورىپ، سول جاق يىعىنان كەۋدەسىنە قاراي تاستاي بەرگەن بۇرىمى اۋىر سەزىلەدى. قاز جۇمىرتقاسىنداي قاسىمىزعا وتىرا بەرىپ:
- ال، باۋىرلارىم، ەندى اپالارىڭا اتى-جوندەرىڭدى ايتا وتىرىڭدار - دەدى.
ءبىز اتى-ءجونىمىزدى ايتىپ بولعان سوڭ، «عاليابانۋ» ءوزىنىڭ اتى-جونىمەن تانىستىردى.
- مەن مايرا دەگەن اپالارىڭ بولامىن. قاراوتكەل، كەرەكۋ ەلدەرى ەپتەپ بىلەدى مەنى. ورىنبور جاعى بىلە بەرمەيتىن بولار، - دەدى.
ءبىز ورنىمىزدان ۇشىپ تۇسە جازدادىق. مايرانى كورەرمىن دەپ كىم ويلاعان! اتاقتى ءانشى مايرا ءبىزدى ۇيىنە قوندىرىپ، مونشاعا ءتۇسىرىپ، بىزگە شاي قۇيىپ وتىرار دەپ كىم ويلاعان! ونىڭ ارالاسىپ جۇرەر ادامدارى دا، ىشەر اسى دا بولەك بولۋ كەرەك قوي... ءتىلىمىز تاعى دا بايلانىپ قالعانداي... ەرجان مەنى تىزەسىمەن تۇرتەدى. ول ەكى ارادا مايرا شاي قۇيىپ، ءبىر-ءبىر شاشكەنى ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويىپ تا ۇلگەردى... ەرجان مەنى تاعى دا تىزەسىمەن نۇقىپ-نۇقىپ قالدى. مەن ءتىرى كۇنىمدە سيرات كوپىردەن ءبىرىنشى بولىپ وتۋگە ارەڭ بەل بايلادىم. ءمان بەرىپ، باپتاپ ايتار ءسوزدى دەم الماي، ءبىر-اق جولى اقتارا سالدىم:
- جوق، مايرا اپاي، ءسىزدى ەڭ جاقسى بىلەتىن جەر دە، ەل دە ورىنبور بولار، - دەدىم. - ورىنبوردا ون بەس شامالى ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارى بار. بىرىندە بولماسا، بىرىندە كۇن سايىن ويىن-ساۋىق بولىپ جاتادى. قانداي ويىن-ساۋىق بولسا دا ءسىزدىڭ ءانىڭىز ءبىر شىرقالماي قالمايدى...
بۇعان دەيىن مايرانىڭ جۇزىندە قۋاڭدىق بار ەدى. قارا كوزدەرى تۇنىق قارا سۋداي تىم تۇنىق ەدى، ەندى سول تۇنىقتىڭ بەتىن سامال لەبى سيپاپ وتكەندەي، قارا كوزدەر جارقىراپ، جۇزىنە ىستىق قان جۇگىرىپ سالا بەردى...
بۇل كىسىنىڭ تىرشىلىگى دە، اڭگىمەسى دە سول كوركەمونەر جاعىندا عانا بولىپ شىقسا، ستۋدەنتتەرگە وڭاي دا بولا بەرمەس. رابفاكتىڭ وقۋشىلارى ستۋدەنت دەپ سانالاتىنىندا ول كىسىنىڭ نە جۇمىسى بار!..
شاي ءىشىپ بولعانشا مايرا اپاي ءبىزدىڭ كوركەمونەر جاعىنداعى قالتامىزدى قاعىپ تا بولدى. ونىڭ ۇستىنە ەرجان ەكەۋىمىزدى باۋىرىم، ءىنىم دەپ نوقتالاپ الدى. ءبىزدىڭ ءۇشىنشى جولداسىمىز - قايىربەك قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقيتىن قىرىقتار شاماسىنداعى ادام ەدى، ونى اعاي دەپ جۇگەندەپ الدى. ءبارى دە ەرىكتى تۇردە، سانا-سەزىمىڭ وياۋ، اقىل-ويىڭ دۇرىس كەزىندە. ءبىر دە ءبىرى بۇلجىمايتىن تۇردە. جاستار جاعىنان اعاتتىق بولا ما دەپ قاۋىپتەنگەندەي، ءبىرىمىزدى اعا، ءبىرىمىزدى ءىنى ەتىپ تابان اۋدارماستاي ورنالاستىردى. بىزگە تيگەنى - ۇيىندەگىدەي ەركىندىك، باس بوستاندىعى. ارينە، مۇنداي ۇيدە بۇل دا از ەمەس.
كەشكى تاماقتان كەيىن بويىمىز ۇيرەنىپ، ءانشى اپايدى ەندى ءوزىمىز اينالدىرا باستادىق.
- لەبىز، بۇلبۇل اپا، لەبىز!
مايرا جالىندىراتىن دا، ساندەنەتىن دە ادام ەمەس ەكەن. ءوزىنىڭ بولمەسىنەن دومبىراسىن دا، سىرنايىن دا الىپ كەلدى. دومبىراسى ساۋ قاراعايدان ويىپ جاسالعان كادۋىلگى سەگىز پەرنەلى ەكەن دە، سىرنايى پالەنشە ءتىلدى بولعانىمەن بايان دا ەمەس، اككوردەون دا ەمەس.
سالالى ساۋساقتارى دومبىرا پەرنەلەرىن سىدىرتا تەكسەرىپ، ەرسىلى-قارسىلى ويناقتاپ شىقتى. بۇل - تابيعي تۇرىندەگى ساۋساقتار. تىرناقتارى سۇيىرلەنبەگەن دە، بويالماعان. بۇل - ءومىر بويى دومبىرا پەرنەلەرىندە، سىرناي تىلدەرىندە ميلليونداعان قيمىلدار جاساپ كەلگەن سپورتشى ساۋساقتار. دومبىرا ىشەكتەرى، سىرناي تىلدەرى بۇل ساۋساقتار ءتيىپ كەتكەندە نە شالا-جانسار ءۇن، نە جالعان دىبىس بەرە الماۋى كەرەك.
- باۋىرلارىم، مەن ءبىرتالايدان بەرى ءان سالۋدى سيرەتىپ العان جايىم بار ەدى، ونىڭ ۇستىنە ءۇش-ءتورت كۇن تىماۋراتىپ بۇگىن عانا تۇرىپ ەدىم. ايعايى بار اندەردى ايتا الماسپىن، قيناماسسىڭدار... - دەپ ءبىر توقتادى دا، باياۋلاتىپ ءان سالا باستادى.
بۇل - قازاق حالقىنىڭ ءتورت تۇستىعىندا تۋعان ءان-كۇيلەرىنىڭ ءالى جينالماعان كەزى عوي، مايرا وڭكەي ارقانىڭ اندەرىن سالدى. بىزگە سونىڭ ءوزى توسىن اندەي ەستىلدى. وڭدەلىپ، وزگەرىپ كەتىپتى. كەيبىر قۇلاقتا بار سوبالاقتاۋ اندەر مايرا ايتقاندا جانى كىرىپ سالا بەرەدى ەكەن. تەگىندە، جاقسى ءان، جامان ءان دەيتىندەرىمىز ايتۋشىسىنا قاراي نە وڭدەلگەن، نە وڭىنەن ايرىلعان بولۋ كەرەك.
مايرا ءۇش-ءتورت ءان سالعاننان كەيىن ءوزىنىڭ داعدىلى قالپىنا تۇسكەندەي، قاراشىعا جاقىنداعان ەركىن جۇيرىكتەي ماسايراپ كەتتى. جارقىراعان كوز نۇرى جۇزىنە توگىلىپ، جاسارىپ بارادى. بۇل - ءان سالعاندا قۋاناتىن، باقىت سەزىنەتىن ءانشى.
جازۋ ۇستىندە «سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم» وي مەن كوركەمدىك تەڭ ءتۇسىپ وتىرعاندا اقىن نە سەزىنەدى؟ قۋانىش سەزىنەدى. بۇل - ونىڭ ەڭ باقىتتى كەزى.
«ءتاڭىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ، ۇيقىدان كوڭىل اشار كوز. قۋاتتى ويدان باس قۇراپ، ەركەلەنىپ شىعار ءسوز».
اقىن-جازۋشىنىڭ بۇدان قىمباتتى، بۇدان باقىتتى كەزەڭى بولسا ول اقىن دا، جازۋشى دا ەمەس، باسقا بىرەۋ. كوركەمدىك تۋعىزاتىن وي، وي تۋعىزاتىن كوركەمدىك اقىن-جازۋشىنىڭ وزىنە دە كۇندە كەلە بەرمەيدى. ال، ەندى كەلگەن ۋاقىتىندا ول ساعان بالا-شاعاڭ بارىن، كارى-جاس ەكەنىندى ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى. سەن تاپ-تازا باقىت قۇشاعىنداسىڭ.
ءبىز مايرانىڭ وسىنداي، بار دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتكەن باقىت قۇشاعىنداعى ءبىر كەزىن كوردىك. جازۋ ۇستىندەگى اقىن مەن ءان سالىپ تۇرعان ناعىز ءانشىنىڭ ايىرماسى بولماۋ كەرەك. ەكەۋى دە ءوز ونەرىنىڭ ۇستىندە. ەتىكشىلىك ەمەس، تىگىنشىلىك ەمەس، كوركەمونەر ۇستىندە. بۇل كەزدەرىندە ولار داناعا دا ۇقسايدى، بالاعا دا ۇقسايدى، قايسىسىنا ۇقساسا دا باقىتتى، قايسىسىنا ۇقساتساڭ دا قاتەلەسپەيسىڭ.
«قوياندى بازارى جابىلعالى ەدەلماننىڭ قوناق ءۇيى دە جابىلدى» دەگەندەي، رەۆوليۋسيانىڭ الدى-ارتىنداعى الاساپىران ارپالىس جىلدارىندا مايرانىڭ تىڭداۋشىلارى دا ازايعان سياقتى. مايرانىڭ ءوزى دە ءانىن تىڭدايتىن، قۋانىشتان باسقانى ۇمىتىپ، اۋزىن اشىپ الاقان سوعاتىن حالىقتى ساعىنعان. بۇگىن سول ساعىنعان تىڭداۋشىسى ءبىز بولىپپىز، نە بارى ءۇش وقۋشى...
مايرا اسقان دومبىراشى بولۋ كەرەك. ءان ارالارىندا دومبىراسىن ۇزبەيدى. سونداي ءبىر تۇستا، ساۋساقتارى دومبىرانىڭ ساعالىعىن بۋناپ جىمىڭداسىپ قالعاندا مەن الدەگىندە كورگەن سۋرەتتەگى دومبىراشى قىز مايرانىڭ ءوزى ەكەنىن تانىدىم. جاس كەزى عوي. قازىر دە وتىزدان از-اق اسقان جاستا بولار. ءان سالماعان كەزىندە ءجۇزى ازىراق سولعىنداپ، الدەقانداي ارمان-وكىنىشتەردىڭ ءىزى شىعا كەلەدى. ءان سالعاندا جاسارىپ كەتەدى. بۇل كەزىندە مايرانىڭ ءوزى دە ءان، ءوزى دە پوەزيا. تەك قانا ءان، تەك قانا پوەزيا.
قىزا كەلە مايرا اپاي ءوزىنىڭ اتاقتى ءانىن دە ايتىپ بەردى. داۋسىن توت باسپاعان. جەلدى كۇن توتىقۇستىڭ زەڭگىر كوك الا قۇيرىعىن قالاي قۇلپىرتار ەدى، بۇل انگە سالعاندا مايرانىڭ داۋسى دا سونداي قۇلپىرىپ كەتتى.
- مايرا، مايرا،
قىزىل ءتىلىم سايرا، سايرا،
سايرا وسىندايدا!..
ەت كەلدى. جەدىك. قازاقتىڭ قارنى تىنىشتالسا، ءوزى دە تىنىشتالادى. ۇيقىعا كەتتىك...
ەرتەڭىنە ەرجان ەكەۋمىز:
- بالالار تۇرىڭدار! شاي!.. - دەگەن داۋىستان وياندىق.
اعا جولداسىمىز - ەلدە مۇعالىم بولعان ءتارتىپتى ادام، ەرتە تۇرىپ كەتىپتى. ۇشەۋىمىز دە كەرەكۋ، باياناۋىلدا ساۋاتسىزدىقتى جويۋ جۇمىسى قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن تەكسەرىپ قايتۋعا جىبەرىلگەنبىز. ەرجان ەكەۋىمىز رابفاكتان، جولداسىمىز حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنان... تەكسەرۋ جۇمىسىنىڭ مولىراق سالماعىن سول جولداسىمىزدىڭ موينىنا ارتۋعا جولشىباي ازىرلەپ تە كەلگەنبىز. مومىن ادام، مويىنداعان...
- ءسىز مۇعالىم بولعان ادامسىز. ءىستىڭ ءجونىن بىلەسىز... ءبىز بولساق بوز وكپە وقۋشى... . سول ەڭبەگىمىز اقتالىپ اعامىز ەرتە تۇرىپ ىسكە كىرىسىپ كەتىپتى. تەگىندە، ءوزى باستاپ ۇلگى كورسەتپەسە، ءبىزدىڭ ءىس بىلەتىندىگىمىزگە سەنە الماعان دا بولۋ كەرەك.
جۋىنىپ بولىپ، ءسۇرتىنىپ جاتقانىمىزدا ەرجان ءتۇن بويى مازالاپ شىققان، ۇيقتاتپاعان ويىن اشتى:
- قىزدارى قايدا ەكەن بۇل ءۇيدىڭ؟ - دەدى.
- قايداعى قىزدارى؟
- انا سۋرەتتەرى تۇرعان قىزدارى شە؟ كورىنبەيدى عوي؟
ماعان ءبىر حارام وي كەلە قالدى. ءوزىمنىڭ جورامالىمدى وعان ايتپادىم.
- نە سەمەيدە، نە ومبىدا وقىپ جۇرگەن شىعار دەي سالدىم، - ءجۇر، شايعا بارايىق.
ساماۋىر كەشەگى ورنىندا. مايرا دا كەشەگى ورنىندا. شايعا وتىردىق. ەرجان كوپ ۇزاماي ويلاعان جەردەن شىعا كەلدى.
- مايرا اپاي، اناۋ ەكى قىز بالا ءسىزدىڭ سىڭلىلەرىڭىز بولار... ءبىر جاقتا وقىپ ءجۇر مە؟- دەدى.
مايرا مىرس ەتىپ قالدى، مەن شايىمدى توگىپ الدىم...
- ءاي، سەن قۇداي ۇرعان، بىردەمە بىلگەن ەكەنسىڭ عوي؟ - دەدى ەرجان ماعان تۇيىلە قاراپ.
- جوق-ە... بىرگە كەلدىك، بىرگە ءجۇرمىز. مەن قايدان بىلەيىن.
- ەكەۋى دە مەنىڭ سۋرەتىم، - دەدى مايرا، - جاس كەزىمىزدە ولاي دا، بۇلاي دا سۋرەتكە تۇسە بەرۋشى ەدىك. قوياندى بازارى جابىلعالى سۋرەتكە تۇسكەن ەمەسپىن. قالدى عوي ءبارى دە...
ەرجان قىزارىپ كەتتى. مايرانىڭ ءۇنى مۇڭدى شىقتى. كۇلكى دە توقتالدى. قوياندى جارمەڭكەسى - وسى جاقتاعى ەلدىڭ دە، مايرانىڭ دا تۇگەل كورە الماعان قىزىعى، تۇگەل تاتا الماعاننىڭ اۋىزدا قالعان ءدامى سياقتى ەكەن. الدەنەلەر باستالىپ اياقتالماي قالعان. قوياندىعا مايرانىڭ قانداي قاتىناسى بولعانىن سۇراۋعا ىڭعايلانا بەرىپ ەدىم، كەشە ءبىزدى قوراسىنان ايداپ شىققان، بەلىندە ناگانى بار سۇلۋشا جىگىت كىرىپ كەلدى. مايرا وعان شايعا دا كەل دەگەن جوق، وتىر دا دەگەن جوق. جىگىت سول سىرتتان كەلگەن كيىمشەڭ بويى ءبىزدىڭ كەتىپ قالعان جولداسىمىزدىڭ ورنىنا كەلىپ وتىردى. ءبىز ونى تانىدىق، ول ءبىزدى تانىعان جوق.
- مايرا، سەن تاڭەرتەڭگى دامگە وتىر دەپ تە ايتپادىڭ-اۋ، بۇل قالاي بولعانى؟ - دەدى جىگىت.
- سەن ءوزىڭ شە؟ وسى ۇيگە قونىپ شىعىپ پا ەدىڭ؟ تاڭەرتەڭ كەلگەن ۇيىڭە امانداسا كىرەر بولار، - دەدى مايرا.
جارايدى، سەن جەڭدىڭ... تاڭەرتەڭگى دامنەن ءوزىم-اق اۋىز تيەيىن، - دەپ ءبىر باۋىرساقتى شايناي وتىرىپ، - مايراجان، كەشكە قاراي ءبىر بولىس، ءبىر پروكۋرور، ءبىر كووپەراتيۆ سەنى قوناققا شاقىرادى. باراتىن جەرىمىز الىس ەمەس، كوپىردىڭ ارعى تۇبىندە عانا، - دەدى.
- مەنى اۋرەلەۋدى قويساڭدار قايتەدى... شاقىرۋلارىڭ جەتتى عوي! - دەدى مايرا. - راحمەت...
جىگىت تاعى دا قولقالاي بەرىپ ەدى، مايرا شەشىمى تابىلماس جاۋاپ قايىردى:
- جارايدى، بارايىن. قۇمارتقاندارىڭ مەنىڭ ءانىم بولسا - ءانىمدى دە سالىپ بەرەيىن. ءبىراق بولىسىڭ دا، پروكۋرورىڭ دا ايەلدەرىمەن ءجۇرسىن. جۇرەردە ايەلدەرى مەنى الا كەتسىن. ءوزىڭ دە ايبالا سۇلۋىڭدى الا ءجۇر. سالەم ايت، قالماسىن، - دەدى.
- جوقتى ايتاتىن بولعانسىڭ با، نەمەنە، - دەپ جىگىت شىعىپ كەتتى. ءبىز كۇلىسىپ قالدىق.
وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بۋگايەۆ دەگەن كىسى ەكەن، ورىنباسارى قازاق. ءبىزدىڭ جولداسىمىز قايىربەك تە بۋگايەۆتىڭ كابينەتىنەن تابىلدى. اشەيىندە موماقان جىگىت وقۋ جۇمىسىنا كەلگەندە مىعىم بولۋ كەرەك، بۋگايەۆتى جان تەرگە ءتۇسىرىپتى. بۇل كەزدە ساۋاتسىزدىقتى تامىر-تۇمىرىمەن جويۋ ءۇشىن ارناۋلى كوميسسيا (چ ە ك ا) قۇرىلعان-دى.
ءبىزدىڭ جىگىتتەن ولكەلىك چەكا-نىڭ بىرنەشە قاۋلى-قارارلارى تابىلماي بۋگايەۆ قاتتى قىسىلىپتى. ول ءوزى اسكەردەن بىلتىر بوسانىپ كەلگەن، وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنان حابارى از ادام بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ جىگىت قايىربەك چەكا دەگەن اتاۋدى اۋزىنا العان سايىن قىسىلا تۇسەتىن كورىنەدى. سول قىسىلىستىڭ ۇستىندە بىزگە بارلىق اپپاراتتى بوساتىپ بەردى. قالادا قانشا ليكبەز بار، قانشا ادام وقىپ شىققان، قانشا ادام وقىپ جاتىر، سونى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە انىقتاپ بەرەتىن بولدى. وقۋ ءبولىمىنىڭ ءبىر ارىق تورى اتى بار ەكەن، كەشكە قاراي وقۋ ءجۇرىپ جاتقان جەرلەرىن ارالاۋىمىزعا اتىن دا بەردى. ءبىز ىسكەر جولداسىمىزدى ماداقتاپ، ەكى جاعىنان قولتىقتاپ الىپ، جاتقان ۇيىمىزگە قايتتىق.
مايرا اپاي ءبىزدى اسىعا كۇتىپ ءجۇر ەكەن. ءبىز قايتىپ كەلگەندە، قۋانىپ كەتتى. تۇسكى شايدى ەكى رەت قايناتىپ، ەكى رەت بۇقتىرىپتى.
- ال كەلگەن جۇمىستارىڭ قالاي، كىناراتسىز ءجۇرىپ جاتىر ما ەكەن!-دەدى مايرا.
- ءجۇرۋى ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىراق بارلىق ءمان-جايىن انىقتاۋ ءۇشىن ەكى-ءۇش كۇن كەرەك سياقتى،- دەدىم مەن.
- ەكى-ءۇش ەمەس، ءتورت-بەس كۇن كەرەك بولسا ءتىپتى جاقسى بولار ەدى،-دەدى مايرا ويناقى داۋىسپەن.
- ويباي، نەگە مايرا اپا؟
- سەندەر كەتكەن سوڭ جالعىزسىراپ قالاتىن ءتۇرىم بار. اپالارىڭ ءبىر ۇيىرسەك سورلى بولاتىن.
- جارايدى، مايرا اپا، بەس كۇن بولسا - بەس كۇن بولسىن.
- مەن التى كۇنسىز جولعا شىعا الماسام كەرەك، - دەدى ەرجان تىم ماڭىزدى ەرەسەك داۋسىنا سالىپ.
- اپاسىن ەڭ جاقسى كورەتىن ءىنىسى ەرجان باۋىرىم ەكەن عوي! - دەدى مايرا.
ەرجان ماعان ىرىلىك كورسەتە قاراپ:
- تو-تو!- دەدى ورىسشا.
- جاقسى، شايعا وتىرايىق.
* * *
مايرا اپاي كەشە قارا كولەڭكەلەۋ شام جارىعىندا پەرىشتەدەي جارق ەتىپ كورىنسە، بۇگىن كۇندىزگى جارىقتا دا اجارلى كىسى ەكەن. سىرى ازداپ كەتىڭكىرەگەن، سىنى قاز-قالپىندا بولۋ كەرەك. سىمباتتى ادام. سىن-سىمباتى تاربيە كورگەن، تولىقپاعان. ءان سالعاندا جايناپ، جاسارىپ كەتەدى. جازۋشىعا وقۋشىسى كەرەك، انشىگە تىڭداۋشىسى كەرەك. جازۋشى مەن ءانشى قىز اعالى-قارىنداس، اقىن مەن ءانشى قىز - ەگىز تۋعاندار ەدى. دالانىڭ ءانشى قىزىنىڭ تىڭداۋشىسى كوپ بولاتىن كەزى قوياندى جارمەڭكەسى ەكەن. ايعا سوزىلاتىن جارمەڭكە كەزىندە كوش جەرگە سوزىلاتىن تالدى جازىعىنىڭ ۇستىندە ەرتەلى-كەش سايرايتىن بۇلبۇل - مايرا ەكەن. دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىس ورتالاي كەلە جارمەڭكە دە جابىلعان. سودان بەرى مايرانىڭدا، مىنە، ون جىلعا جاقىن قالىڭ توپ تىڭداۋشىسى دا جوق.
- ەندى بىرەر جىل وسىلاي وتىرا بەرسە، داۋىس تا توتىعار، ساۋساقتار دا يكەمدىلىكتەن ايرىلار، اپالارىڭ دا قارتايار، - دەيدى مايرا مۇڭايىس سالماعىن سەزدىرەتىن كۇرسىنىسپەن. دومبىراسى «دىڭ-ڭ!» ەتىپ قالادى.
بۇل جاعىنان ءانشى اپايدىڭ كوڭىلىن كوتەرەر ءبىز دە ەش نارسە ايتا المايمىز. استانامىز ورىنبوردا ءبىر عانا ورىس تەاترى بار. كونسەرت بەرەتىن ۇيىمدار اتىمەن جوق. بارلىق ويىن-ساۋىقتار وقۋ ورىندارىندا بولادى. قازاق بالالارى ءان سالادى، ورىس بالالارى قاراپ تۇرادى. ورىس بالالارى بيلەيدى، قازاق بالالارى قاراپ تۇرادى. ورىنبوردا ەڭبەكاقى الاتىن ءبىر ءانشى بار دەپ ەستىگەن ەمەسپىز. امىرە دەگەن ءبىر اتاقتى ءانشى پاريجعا بارىپ ءان سالىپ، التىن مەدال الىپ كەلگەن ەكەن. ەستۋىمىزشە، ول دا ەلىنە كەتىپ قالسا كەرەك. مايراعا تىڭداۋشى قاۋىم كەرەك. ول - انشىلىك ونەرى توقىراعان ادام ەمەس، پىسىپ، تولىقسىپ تۇرعان كەزى. وتىز تىستەن وت شاشادى!
اڭگىمەمىز قوڭىرقايلانىپ بارا جاتقان سوڭ، اڭگىمە بەتىن مايرانىڭ ءوز ومىرىنە اۋدارعىم كەلىپ:
- مايرا اپا، ءسىز نەشە جاستا ءان سالا باستادىڭىز! قالاي باستالدى؟ ەسىڭىزدە مە؟- دەدىم.
- نەگە ەسىمدە بولماسىن. تالاي ادام سۇراپ، تالاي ادامعا ايتىپ جاتتاندى بولعان اڭگىمە عوي. ءبىراق ەسكەرتە كەتەيىن، باس جاعىن ءوزىم بىلەم، ورتا كەزىن باسقا ادامداردان ەستىدىم، اياق جاعىن تاعى ءوزىم بىلەم... ەندى تىڭداي بەرىندەر:
- التىباقاندى بىرگە تەۋىپ، ءاندى قوسىلىپ ايتا جۇرەتىن، جانىمداي جاقسى كورەتىن دوسىم، سەرىگىم كەربەز دەگەن قىزدىڭ ۇزاتىلاتىن تويى ەدى. ەكەۋىمىز قۇرداس ەدىك. بەسىكتە جاتقاندا ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىز جىلاساق، شەشەلەرىمىزدىڭ قايسىسى بۇرىن ەستىسە، سونىسى كەلىپ ەمىزىپ كەتە بەرەدى ەكەن. ءۇي اراسىندا ءۇي جوق، كەربەز ەكەۋىمىز ەكى شەشەنى بىردەي ەمىپ، ەگىز بالاداي بولىپ ءوسىپپىز. مەن ەسىم كىرگەنشە مەنىڭ شەشەم قايسى، ءۇيىم قايسى ەكەنىن ايىرا الماۋشى ەدىم. بالا ءبىر شەشەدەن تۋا ما، ەكى شەشەدەن تۋا ما، ونداي سۇراۋ ويىمىزعا دا كىرگەن ەمەس. ەكى شەشەمىز بار، كەز كەلگەنىن ەمە بەرەمىز، ەكى كيىز ءۇي بار، كەشكە قاراي ويناپ كەلىپ قاي ۇيگە كىرسەك تە، ءبارىبىر، ۇيىقتاي بەرەمىز. ءبىر-ءبىر اكەمىز بار، ەكى-ەكى شەشەمىز بار بالالارداي وستىك...
سولاي وسكەن قىزداردىڭ ەكەۋى دە بالا كەزدەرىندە ايتتىرىلىپ قويعان ەكەن. ونى ءبىز بىلگەن ەمەسپىز. ون بەسكە تولار-تولماستا كەربەز ۇزاتىلاتىن بولدى. مەن وعان اۋەلى قاتتى وكپەلەدىم، ۇزاتىلاتىنىندى جاسىرعانىڭ نەڭ دەپ وكپەلەدىم.
- ا، سەن ءوزىڭ قاشان ۇزاتىلاتىنىڭدى بىلمەي ءجۇرمىسىڭ؟ - دەدى كەربەز.
- مەن بە، مەن نەگە ۇزاتىلامىن؟
- سەنىڭدە ايتتىرىپ قويعان كۇيەۋىڭ بار، مايرا. ۇزاتىلاسىڭ ءبىر كۇنى. اكەم قايتىس بولعالى ءبىزدىڭ ءۇي كەدەيلەنىپ قالدى عوي... اكبار جيىرما بەسكە كەلدى. ونىڭ قالىڭدىعىنا تولەيتىن مال كەرەك...
ار جاعى ىشەكتەي شۇباتىلعان ۇزاق اڭگىمە... كەربەز ۇزاتىلعالى جاتىر. مەن دە ۇزاتىلادى ەكەنمىن...
قازاق تويىنا شاقىرىلعان ەل دە، شاقىرىلماعان ەل دە كەلە بەرەتىن ادەتى بار عوي. جازدىكۇنگى قولى بوس جۇرت كوپ جينالىپتى. توي ەتى جەلىنگەن، توي قىمىزى ىشىلگەن، بايگە دە وتكەن. بالۋاندار كۇرەسى دە اياقتالىپ كەلە جاتىر ەدى، تاعى دا ءبىر ون شاقتى جىگىتتەر كەلىپ قوسىلدى. قالىڭ توپ ولارعا ورتالارىنان ويىپ ورىن بەردى.
- اسەت! اسەت! - دەسىپ قالدى ءار جەردەن.
اسەت - ءارى بالۋان، ءارى ءانشى، ءارى سەرى دەپ اتاعى جايىلعان جىگىت بولاتىن. توي يەسى ءبىزدىڭ اۋىل وعان باس بالۋاننىڭ جولىن ىستەپ، ۇستىنە زەڭگىر كوك الا شاپان جاپقان، تاي جەتەلەپ اپارىپ تارتتى. تايدى جولداستارى جەتەلەپ اكەتتى. اسەت شاپاندى قاسىنا قويىپ، شەشىنە باستادى. كوركەم دە كورىنىستى جىگىت ەكەن. بالۋاندار كۇرەسەتىن ورتاعا شىعىپ وتىردى. شاپاندى جامىلا شىعىپتى.
- مىنا باس بالۋاننىڭ بايگەسىن بىرەۋىمەن كۇرەسىپ، جىعىپ، الماسام ارام بولاتىن شىعار، - دەپ شاپان جامىلعان يىعىن ءبىر كوتەرىپ قويدى. مۇنىسى - كىم بولسا دا كۇرەسەتىن جىگىت شاقىرعانى عوي. ونىڭ ويىندا ماقتانايىن، مازاقتايىن دەگەن ەشبىر نيەت بايقالمايدى. بالۋان جىگىت كۇرەسكىسى كەلەدى. ونەرىن كورسەتكىسى كەلەدى. جۇزىندە جايدارىلىق قانا بار. وعان كۇرەسۋ كەرەك.
- توي يەلەرى شىعارسىن ءبىر بالۋانىن!-دەپ مازاقتاي شىققان داۋىستار جان-جاعىمىزدان گۋىلدەسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ كوزدەرى جەرگە قاراپ، باستارى تومەن سالبىراي باستادى. بايگەگە قوسقان ەكى اتىمىز جۇلدەگە ىلىگە الماي، بالۋانعا تۇسكەن جىگىتتەرىمىز جىعىلىپ قايتقان.
قىدىرالى دەسە قىدىرالى، اۋىلدان اۋىل قىدىرىپ ءجۇرىپ ولەڭ ايتىپ قۋ قۇلقىن تاماعىن اسىرايتىن ءبىر شولاق اقىن بار ەدى. اۋلىڭا قىدىرالى كەلىپ كەتسە، دۇنيەدە اقىننان جەكسۇرىن ادام بولمايتىن شىعار دەپ ويلاپ قالاتىنسىڭ. سۇرانشاق، بەيمازا، ادەپسىز. نە سالعان انىندە، نە ايتقان ولەڭىندە ون تيىندىق ءوڭ بولمايتىن. قاشاندا كۇشتىنى ماقتاپ، ءالسىزدىڭ يىعىنان تۇسپەي ەزگىلەي بەرەتىن. سول قىدىرالى اسەتتىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرا قالدى دا، ماقتاي جونەلدى. ءبىزدىڭ اۋىلدى جەر-جەبىرىنە جەتىپ قورلاي باستادى. «ات ءمىنىپ كورمەگەن، ەسەك مىنگەن، - دەدى، - جىگىتتەرى قورتىق، قىزدارى مىرتىق، كيىز ۇيلەرى جىرتىق»، - دەدى، ايتەۋىر، قورلاي بەردى.
اۋلىمىزدىڭ ەسەكە دەپ اتالىپ كەتكەن اقساقالى بار ەدى. سول كىسى قاتتى نازالانىپ:
- ۇل وسىرمەي، كۇل وسىرگەن ەكەنبىز عوي!.. تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى دەمەيتىن بە ەدى؟ ەشقايسىڭ قوزعالا الماساڭ، جەتپىسكە كەلگەن مەن تۇسەتىن بولام دا بالۋانعا! - دەپ الدىندا وتىرعان ءۇش جاسار نەمەرەسىن ىرعىتىپ جىبەردى. مەن كارى اتامىز بالۋانعا تۇسە مە دەپ قورقىپ كەتتىم. ار جاعى ەسىمدە جوق.
اپامنىڭ ايتۋىنشا، مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ شار ەتە ءتۇسىپپىن. ءان سالاردا تاماق كەرنەپ الاتىن ايعايى بولۋى مۇمكىن. سودان ءبىرتالاي ۋاقىت توقتالا الماپپىن. كەيدە ءبىر ايتايىن دەگەنىڭ اۋزىڭا تۇسە قويماي شىر اينالاتىنى بولادى عوي ادامنىڭ، مەن سوعان ۇشىراسام كەرەك. قىدىرالىعا ءتيىسىپپىن، جىرقىلداپ وتىرعان جابىلارعا دا ءتيىسىپپىن. جۇرت جىم بولىپتى.
اسەت بالۋان جىبەك شاپاندى ءبىزدىڭ ەسەكەڭە اكەلىپ جاۋىپتى.
- ەسەكە، بۇگىنگى تويدىڭ باس بالۋانى - ءسىزدىڭ قىز بالاڭىز بولدى! - دەپتى.
قۇدايعا ايان، مەن ءوزىم قانداي ولەڭ ايتقانىمدى دا، قانداي ءان سالعانىمدى دا وسى كۇنگە دەيىن ەسىمە تۇسىرە المايمىن. كەربەز ەكەۋىمىزدىڭ التىباقاندا «جەلبىر جەكەن، جەلىپ جۇرگەن جاپاندا ءبىز ءبىر بوكەن» دەگەن سياقتى حالىق اندەرىن سالىپ جۇرەتىن كەزىمىز عوي. ءاننىڭ مانىنەن گورى «ءبىز ءبىر بوكەن» دەگەن سوزىنە قىزىعىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز بوكەن كورىپ، ءماز بولاتىنبىز.
ەسەكەڭ جىبەك شاپاندى مەنىڭ يىعىما جاۋىپ، ارقامنان قۇشاقتاپ الىپ كەلە جاتقانى ەسىمدە، ۇزىن بۋرىل ساقالىندا ءبىر-ەكى تامشى بارى ەسىمدە.
- قاراعىم-اي، قۇلىنىم-اي، نەگە ەركەك بالا بولىپ تۋمادىڭ! - دەگەنى ەسىمدە.
- ءبىزدىڭ ۇيگە جاقىنداي بەرىپ ەسەكەڭ:
- ءۋالي! - دەپ ايعاي سالدى. اكەم دالاعا شىعا كەلدى. قىزىنىڭ جۇرت اۋزىنا ىلىنگەنىنە قۋانىشتى ەكەن، ۇيدەن جۇگىرە شىقتى.
- مىنا جىبەك شاپان - مايراجاننىڭ ءبىرىنشى العان بايگەسى، تىرناق الدىسى، ەشكىمگە دە بەرمە! تىرناق الدى بايگەنى ساندىقتىڭ تۇبىندە ساقتايدى. ونى بىلەتىن بە ەدىڭ؟ - دەدى ەسەكەڭ.
- بىلەم، بىلەم! - دەدى اكەم.
مەنىڭ جۇرت الدىندا ءان سالۋىم وسىلاي باستالدى.
وسىدان كەيىن اۋىل اراسىندا بولاتىن جيىن-تويدا ولەڭ ايتىپ ءجۇردىم. ايماۋىت دەگەن اعاش ونەرپازى ساۋ قاراعايدان دومبىرا جاساپ بەردى. مىناۋ - سول دومبىرا.
اۋىلدا ەشكى سويىلا قالسا، اششى ىشەگىن ماعان بەرەتىن ادەت تۋدى. دومبىراعا ەشكى ىشەگى ۇندىرەك بولادى. اق شيمەن تەگىس سىدىرتىپ الساڭ، ەشكى ىشەگىنەن جارىقشاق دىبىس، سىبىزعى ىزىڭى شىقپايدى.
ءبىزدىڭ ەلگە ءان مەن ولەڭ كوكشەتاۋ مەن شىڭعىستاۋ ەلدەرىنەن كەلەدى. ارادا «قارقارالى»، «باياناۋىل» سياقتى جاڭا شىققان اندەردى نە تۇزەپ، نە بۇزىپ جىبەرەتىن ءبىر وردالارىمىز تاعى بار. اباي اتامىزدىڭ ولەڭدەرى بىزگە اۋەلى ءوز اندەرىمەن كەلدى. وڭاي جاتتادىق. شىنىمدى ايتايىن، مەن ءانى جوق ولەڭدى وسى كۇنگە دەيىن جاتتاي المايمىن. ءانى بولسا، ولەڭى وزىنەن-ءوزى جاتتالىپ كەتەدى.
ون بەسكە جەتكەندە مەن ۇلكەن تويلارعا ارناپ شاقىرىلاتىن، شاپان جامىلىپ، تاي-قۇنان جەتەلەپ قايتاتىن ءانشى بولدىم. دالانىڭ بايلارى مەن ساۋىققوي ادامدارى بىرىمەن-ءبىرى باسەكەلەسىپ، اكەمنىڭ شامالى شارۋاسىن كوتەرىپ تاستاعان ءبىر كەزى دە بار. مەنىڭ دومبىراما سىرناي كەلىپ قوسىلدى.
كەربەز دۇرىس ايتقان ەكەن، ءبىر كۇنى مايرانىڭ دا ايتتىرعان كۇيەۋى ۇرىن كەلىپتى. بۇل - كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتىڭ ءبىرىنشى كەزدەسەر كەلىسى بولادى. مۇنى اۋىلدىڭ قۋلارى - قىزدىڭ پاسپورتىن تەكسەرۋ كەلىسى دەپ تە ايتادى. كۇيەۋدىڭ ءوزىنىڭ پاسپورتى جىرىم-جىرىم بولسا دا وقا ەمەس. قالىڭدىقتىڭ پاسپورتى شاڭ تيمەگەن بولۋ كەرەك.
- كۇيەۋىمنىڭ اتىن ەستىگەندە، توبە شاشىم تىك تۇرىپ، تۇلا بويىم مۇزداپ كەتتى، - دەيدى مايرا.
قۇداي ۇرعاندا، كۇيەۋىنىڭ اتى - كۇيەكباي بولىپ شىعىپتى. مالجاندى قازاق كۇيەك الىنىپ، قوشقار مەن قويعا ەركىندىك تيەر كەزدە تۋعان بالاسىنا سونشا سۇيكىمسىز اتتى قويا سالىپتى.
ءوزى بىرەۋدىڭ ەركە وسكەن جالعىزى. بەيپىل اۋىز. اكەسى قوياندى بازارىنىڭ قاساپشىلارىنا قوي جەتكىزىپ تۇراتىن ساۋداگەر بولسا كەرەك... ايتەۋىر، قويى ما، قوشقارى ما، كۇيەگى مە، كۇيەكبايى ما - ءبارى ارالاسىپ، مەنى كەۋدەمنەن كەيىن يتەرىپ بەزدىرەتىن دە تۇراتىن.
مايرا بۇدان ار جاعىن ايتقىسى كەلمەيتىندەي بوگەلىپ بارىپ جالعاستىردى:
- ەكى جەڭگەم مەنى شىمىلدىق ىشىنە اكەلىپ كىرگىزدى. كوزىم ءبىر ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، تاني كەتتىم - كۇيەۋىم پەنجاك تۇيمەلەرى قارنىن ءۇش جەردەن بۋىلتىقتاپ بۋناپ تۇرعان سەمىز جىگىت ەكەن. ءوز اۋلىن باسىنىپ العان، «قوي قاسىندا قوشقار، قوشقار قاسىندا ءوزى قوي» - ءبىر جىگىتتەر بولادى وسىنداي. قاسىنداعى جولداسى تومەنىرەك ىسىرىلدى دا، كۇيەۋ جوعارى قاراي ىسىرىلىپ، ماعان ەكى ارالىقتان ورىن كورسەتىلدى.
- كۇيەۋجان، ءوزىڭ دە تومەنىرەك ىسىرىل. قايىن جۇرتىنا كەلگەندە كۇيەۋ جوعارى وتىرمايدى، قالىندىق جوعارى وتىرادى، - دەدى ايجيدەك دەگەن جەڭگەم.
- وندا ءسىزدىڭ ەلدە قالىڭ مال تولەيتىن كۇيەۋ ەمەس، قالىڭدىق بولدى عوي! - دەدى كۇيەكباي.
ايجيدەك ءتىلدى ادام ەدى.
- شىراعىم، قۇداي قوسقان جارىڭ بولسىن دەسەڭ، ساۋدا-ساتتىعىڭدى بۇل اراعا اكەلىپ تىقپالاما! - دەدى.
- قازاقتا ساتىپ الماعان قاتىن بار دەپ ەستىگەن ەمەسپىن! - دەدى ءبىزدىڭ بولاشاق جارىمىز.
- شىراعىم، كۇيەۋجان، بىلگىڭ كەلسە، قازاقتا ساۋداگەر دەگەن ارام سيراق شىققانشا ءبىر قىز ساتىلعان ەمەس! قازاقتىڭ «قالىڭ مال» دەپ الاتىنى - جاساۋ دەپ بەرەتىنىمەن ءتۇپ-تۇگەل قايتارىلىپ وتىرادى. ونىڭ شىن اتى - ەكى جاقتىڭ دا بالالارىنا بولىپ شىعارعان ەنشىسى بولاتىن. اۋلىندا ءبىر ەسى دۇرىس اقساقالىڭ بولسا، اۋەلى سودان سۇراپ كەلىپ ايتىس مەنىمەن! - دەدى ايجيدەك.
- مەن جىل سايىن تولەپ وتىرعان مالىمدى ەشكىمنەن سۇراماي-اق بىلەمىن.
- قالقاجاننىڭ ەكى قۇلاعىنداعى ەكى التىن سىرعاسى - سەنىڭ بەرگەن ەكى قۇلىندى بيەڭنەن ەكى ەسە قىمبات ەكەنىن دە بىلەتىن شىعارسىڭ؟
مەن ءالى تۇرەگەلىپ تۇرعامىن. ەكىنشى جەڭگەم كۇيەۋدىڭ الدىنا داستارقان جايا باستادى. كۇيەۋ مەنى قولىمنان تارتىپ قاسىنا وتىرعىزعىسى كەلىپ ەدى، مەن شەگىنىپ كەتتىم. اياعىندا كۇيەۋدەن جوعارى دا، تومەن دە ەمەس، قارسى الدىنان وتىرۋعا تۋرا كەلدى.
- قالقاجان، دۇرىس وتىردىڭ، - دەدى ايجيدەك، - كۇيەۋجان تۇسىنە بىلسە، بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز جوعارى دا، تومەن دە بولمايىق دەگەنىڭ ەمەس پە؟
كۇيەۋ دە سوزدەن ۇتىلعىسى كەلمەي:
- ەركەك - باس، قاتىن - مويىن دەمەيتىن بە ەدى!
- دەۋىن دەيتىن شىعار. ءبىراق مويىن بولماسا، باس دەگەنىڭ - موينى جوق دومالاقتاردىڭ بىرەۋىنە ۇقساپ دومالانىپ جەردە جاتار ەدى، - دەدى ايجيدەك.
كۇيەۋىمنىڭ «قاتىن-قاتىن» دەپ وتىرعانى مەن، ارينە. مەنىڭ ويىن-تويدا ءان سالىپ، اركىمدەردىڭ كوزىنە تۇسە باستاعانىمدى بىلەتىن بولۋ كەرەك. مەنى وسى باستان-اق قاتىن دەگەن اتقا مويىنداتىپ، بۇقتىرىپ العىسى كەلەتىن سياقتى. ەندى ءبىر رەت «قاتىن» دەپ قالسا، ءسوز جاعالاسىنا مەن دە تۇسۋگە ازىرلەندىم. ەت كەلدى. ەركەكتەر جەي باستادى. قىز-كەلىنشەكتەر سىنىقسىپ ءالى قولدارىن تاباققا سوزعان جوق ەدى، اپامنىڭ «مايرا!» - دەگەن داۋسى كەلدى.
- مايرا، ويباي، مايرا! - دەگەن اششى داۋسى انىق ەستىلدى. مەن جۇگىرە شىقتىم...
كۇيەۋگە ارناپ وڭاشاراق تىگىلگەن وتاۋ مەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اراسى الشاقتاۋ ەدى. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعى. اپام داۋسى قۇمىعىپ شىعا باستادى. بارىمدى سالىپ جۇگىرىپ كەلەم... جۇگىرگەنىم ونبەي كەلەدى. ءوزىمىزدىڭ ۇيگە جاقىنداي بەرگەنىمدە، اقىرىن عانا شىققان ەركەك داۋسى «مايرا!»--دەدى، مەن «اۋ!»- دەپپىن. ەكى جىگىت مەنى باس سالىپ ۇستاي الدى دا، سالت اتتى بىرەۋدىڭ الدىنا وڭگەرىپ بەردى. ول ءبىر اتى دا، ءوزى دە قارۋلى جىگىت بولۋ كەرەك، مەنى ءبىر قولىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، وڭ جاق تىزەسىنە قوندىرىپ الدى دا، شاۋىپ جونەلە بەردى. ءۇن شىعارا المادىم. ارت جاقتان «بولىس، بولىس!» دەگەن ايعايدى ءبىر ەستىپ قالدىم. ودان كەيىنگىسى - قاتارلاسا شاپقان ات ءدۇبىرى... اندا-ساندا: «بولدى عوي جولىمىز!.. ارمانىڭ جوق، مايراجان!» - دەگەن داۋىستاردا دۇشپاندىق مازاعى سەزىلمەيدى. ءبىر كۇشتى ادامنىڭ وڭ جاق تىزەسىندە قۇشاقتالىپ وتىرعان بويىم كەتە باردىم...
كەيىن ەستىدىم، اۋىلدىڭ ۋ-شۋى بىلاي باستالىپ، بىلاي اياقتالىپتى. اكەم قاشانعى ادەتى بويىنشا، «ءجاشيىق» دەپ اتالاتىن، جاتار الدىندا وقىلاتىن نامازعا ازىرلەنىپ اياعىن جۋىپ وتىر ەكەن. شەشەم ايران ۇيىتۋعا جىلىتقان ءسۇتىن كىشكەنە قازانمەن ءۇش اياق وشاقتان كوتەرىپ الا بەرىپتى. تاپ وسى تۇستا ەكى جىگىت كىرىپ كەلىپ: «ۋاليەكە، ورنىڭىزدان قوزعالماڭىز، اپاي ءسىز دە قوزعالماڭىز. دىبىس شىعارماڭىزدار. ءوزىڭىزدىڭ قۇرمەتتى بولىسىڭىز تايشىبەك ءسىزدىڭ قىزىڭىز مايرانى الىپ قاشىپ كەلۋگە جىبەردى ءبىزدى. مايرادان باسقا ەش نارسەڭىزگە تيمەيمىز، دىبىستارىڭىز شىقپاسىن!» - دەپتى.
اپام وسى كەزدە: «مايرا!»- دەپ ايعاي سالىپتى. اپامنىڭ ايعايىنا مەن جۇگىرە شىعايىن. ەكى جىگىت مەنى قاڭباقتاي قاعىپ اكەتىپ، ات ۇستىندەگى بىرەۋىنىڭ تىزەسىنە قوندىرىپ بەرسىن...
- قىزىڭدى تايشىبەك اۋلىنان ىزدە! ءبىزدى جىبەرگەن سول - بولىس بولىس! - دەپ جىگىتتەر بىرنەشە رەت ايعاي سالىپ، تارتىپ جونەلىپتى.
بۇدان كەيىن كۇلەتىن ءبىر قىزىق جاي تاعى دا كۇيەكباي كۇيەۋ مەن ايجيدەكتىڭ اراسىندا بولىپتى. ايجيدەك كۇيەۋگە:
- وي، سەن نەمەنەنىڭ قىزىعىنا قاراپ وتىرسىڭ؟ كوز الدىڭدا قاتىنىڭدى بىرەۋ تارتىپ اكەتىپ بارا جاتقاندا، جانىڭ بولسا قۋمايمىسىڭ! - دەيتىن كورىنەدى.
- ون جىگىتتى جالعىز قۋاتىن مەن جىندى ەمەسپىن! - دەپتى كۇيەۋىمىز.
- تىم بولماسا، اتىڭا ءمىنىپ شاۋىپ شىعىپ، بولىستى ءبىر بوقتاپ قالمايمىسىڭ!
- ءبىر قاتىن ءۇشىن بولىستى بوقتاپ باسىڭ كەتسىن دەيمىسىڭ؟ مال بولسا، قاتىن تابىلادى، - دەپ ءبىر-اق قايىرعاندا، ايجيدەك جەرگە ءبىر تۇكىرىپتى دە، جۇرە بەرىپتى...
تاۋ اراسىن جاڭعىرىقتىرىپ شاۋىپ كەلەمىز... جىگىتتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ماعان جاقىنداپ كەلىپ:
«باعىڭ اشىلدى، مايراجان! قۇتىلدىڭ ءبىر ناس وگىزدەن!» - دەپ قۇتتىقتاۋ ايتىپ كەلەدى.
- اۋ، جىگىتتەر، مەنى باعلان قىز دەپ ويلاساڭدار، سوياتىن ۋاقىتتارىڭ بولدى عوي! - دەدىم مەن، ازىراق نارازىلىق ءبىلدىرىپ.
مەنى تىزەسىنە وتىرعىزىپ اكەلە جاتقان جىگىت اتتىڭ تىزگىنىن كىلت تارتىپ قالىپ توقتاتتى دا، مەنى وڭ قولىمەن كوتەرىپ العان بويى جەرگە ءتۇستى. باسقالارى دا اتتان ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا ءۇيىرىلىپ قالدى.
- جىگىتتەر، ەندى مايراجانعا بەتىمىزدى اشىپ، كىم ەكەنىمىزدى بىلدىرەيىك، - دەدى مەنى الىپ كەلە جاتقان جىگىت.
- اۋەلى وزىڭنەن باستا!
- وزىڭنەن باستا، اسەت! - دەسىپ قالدى جىگىتتەر. مەن تاپ قۋانىپ كەتە قويماسام دا، سوعان جاقىن ءبىر ىستىق لەپتىڭ تۇلا بويىمدى شىمىرلاتىپ وتكەنىن سەزىندىم.
- جارايدى، وزىمنەن باستاسام، وزىمنەن باستايىن. مەن - اسەت دەگەن اعاڭ بولامىن، مايراجان... ودان ار جاعىن وتىرىپ تىڭدا... بىردەمە توسەڭدەرشى، جىگىتتەر. - جىگىتتەر توقىم اكەلىپ توسەدى. دوڭگەلەنىپ وتىرا باستادىق.
- جانتورسىقتا ىشتەمە قالىپ پا ەدى؟ - قىمىز كەلدى.- اۋەلى مايراجانعا بەر...
- مايراجان، ءىستىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي: وسى ون شاقگى جىگىت- ويىمىز ءبىر، ۇشىپ شىققان ۇيامىز ءبىر، دوس جىگىتتەرمىز. كوپتەن بەرى سەنىڭ اتىڭ ءبارىمىزدىڭ اۋزىمىزدا بولاتىن. مايرا سياقتى اسپاننان اندا-ساندا ءبىر-اق تۇسەر قىزدى ءبىر حايۋانعا قور قىلىپ بەرىپ جىبەرىپ، قالاي وتىرامىز ۇيدە دەپ كۇندە ءبىر ايتىپ قوياتىن-ءبىز. بۇل - اڭگىمەنىڭ ءبىر جاعى. سەنى، مايراجان، ءوزىمىزدەن باسقا ءتىرى جانعا قيا الماعانىمىز. ونىڭ ار جاعىندا وسى جىگىتتەر - سىرلاس دوستارىم عوي. مەنىڭ ىشىمدەگىنى دە ءبىلىپ جۇرەدى ەكەن. مىنا ءبىر جىگىتتىڭ اتى تاستان، وسى ءيت ءبىر كۇنى ماعان:
- قاشان اتتانامىز؟-دەدى.
- قايدا؟- دەدىم.
- مايرانى الىپ قاشۋعا دەيمىن؟ - دەيدى بايلاسىپ قويعان ۋادەمىز بارداي، - وسىدان باستالىپ كەتتى دە، ءبىز سەنى الىپ قاشۋعا ازىرلەندىك... الىپ قاشۋدان بۇرىن نە ءوزىمىز، نە كولدەنەڭ ءبىر سەنىمدى ادام ارقىلى ءوزىڭنىڭ ريزالىعىندى الماقشى بولدىق. تاستان ەكەۋىمىزدى بولىس شاقىرتىپتى. بولىس ءبىزدى اۋىلدىڭ سىرتىنا الىپ شىقتى دا:
- جىگىتتەر، ەكەۋىڭە ەكى ات مىنگىزەيىن، ءۋالي نوعايدىڭ ءانشى قىزىن ماعان تارتىپ اكەلىپ بەرىڭدەرشى، - دەدى. ءبىز «اشىق اۋىز اڭقاۋلىققا» باستىق:
- ونىڭ اۋلى قاي جەردە بولۋشى ەدى... كورگەن-بىلگەن ەمەسپىز... - دەستىك.
- سۇراستىرىپ تاۋىپ الاسىڭدار عوي. الدىمىزداعى سارسەنبى كۇنى-ونىسى، بۇگىن - قىزدىڭ كۇيەۋ ۇرىن باراتىن كورىنەدى. ودان بۇرىن قيمىلداماساڭدار، ەڭبەكتەرىڭ زايا كەتەدى.
بولىس ءبىزدىڭ تىرپ ەتە الماسىمىزعا ءتاڭىرىنىڭ وزىندەي سەنەتىن بولۋ كەرەك، وسىنى ايتتى دا، اۋلىنا قاراي اياڭداپ جۇرە بەردى.
- ەندى ءسوزدىڭ تۇيىنىنە كەلەيىك، مايراجان... وكپەلەمەي، رەنجىمەي تىڭدا!
سەنى الىپ قاشىپ كەلە جاتقان - مەن، اسەت. ءوزىم ءۇشىن، وزىمە جار ەتۋگە الىپ قاشىپ كەلەمىن. الدىن الا حابارلاسا الماعانىما وكپەلەسەڭ دە رەنجىمە. ۋاقىت اينالىمعا كەلمەي قالدى. قازىر اتقا مىنەمىز. سەنىڭ اتىڭ بوس جەتەكتە كەلەدى. ءمىن دە، اتتىڭ باسىن قالاعان جاعىڭا قاراي بۇرىپ ال دا، جۇرە بەر. ءبىرىنشى، اۋلىڭا قايتساڭدا ەركىڭ. «بۇزاقى جىگىتتەردى ونەرىممەن جەڭىپ، بوسانىپ كەلدىم»، - دەسەڭ، ساعان سەنبەگەن، ريزا بولماعان ءبىر جان بولمايدى. ول - سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن ءىس. مەن ءوزىم نە ايتقانىڭا اتشا شۇلعىپ باس يگەلى وتىرمىن. ەكىنشى، بولىستىڭ اتى بولىس. اتىڭنىڭ باسى سولاي قاراي بۇرىلسا، امال قايسى، قارسىلىقسىز كونىپ سوڭىڭنان ەرە بەرەمىز. ءۇشىنشى، سەنى جان-تانىمەن سۇيگەن ءبىر جىگىت، ومىرىندە قاباعىڭدى ءبىر شىتتىرماۋعا انت بەرەتىن جىگىت قاسىڭدا وتىر... كانى، اتىڭا ءمىن دە، باستاي بەر ءبىزدى...
تۇندە تۇستەي المادىم - كۇرەڭ بە، تورى ما، ادەمى ءبىر جاراۋ ات مەنىڭ الدىما توسىلا بەردى، مىندىم دە:
- ال، جىگىتگەر، باراتىن جاعىمىز قايسى ەدى، جۇرىڭدەر!- دەدىم. اسەت مەنىمەن قاتارلاسا بەردى، ءجۇرىپ كەتتىك...
* * *
- مەن قازاق ايەلىنىڭ باسىنان وتپەي قويمايتىن داۋىرلەرىنىڭ بىردە-ءبىرىن ءوز باسىمنان تۇگەل وتكىزگەن ەمەسپىن. ءۇي ۇستاعان ايەل بولعانىم جوق، انالىق كورگەنىم جوق. جاسىم ءالى «قىرىق قايدا، ءبىز قايدا!» دەيتىن شامادان اسپاسا دا، بۇل ەكەۋىنەن ءۇمىتىم دە جوق.
ءوز باسىمنان ءوتىپ كەلە جاتقان ءومىرىمنىڭ ءۇش كەزەڭى بار عوي دەپ ويلايمىن. ول كەزەڭدەرىمنىڭ ەكەۋى ەرتە باستالىپ، ماڭگى-باقي ورالماستاي ەرتە اياقتالىپ قالدى. ەندى ءبىرى - ويعا سىيماستاي ەرتە باستالسا دا، ءوزىمنىڭ ومىرىممەن بىرگە اياقتالادى-اۋ، - دەيمىن...
مايرا سوڭعى ءبىر سوزدەرىن ايتا بەرىپ سونشا مۇڭدى تۇردە ەزۋ تارتقاندا، كوزىنە يە بولۋ قيىن-اق ەكەن. دومبىرانى ساعالىعىنان باسىپ وتىرعان ساۋساقتارى ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن «دىڭ-ڭ!» ەتكىزىپ قالدى. كەيىن ەسكە ءتۇستى - ءوز جايىن ايتىپ وتىرعاندا سورلى ءانشى ايەل ىلعي وسىلاي دومبىراسىن «دىڭ!» ەتكىزىپ قالادى ەكەن. اتتەڭ، ول «دىڭنىڭ» نە ايتاتىنىن ءبىز ۇعىنباي دا ويلانباي كەتە بارىپپىز. ءبىزدى ويلاندىرعىسى كەلمەگەندەي مايرا اڭگىمەسىن تەز جالعاستىرىپ كەتتى.
- ون جەتى جاسىنا دەيىن مايرا قىز، - دەدى مايرا، - قىز. سودان كەيىن جىل جارىم كەلىنشەك... ونىڭ بەر جاعى وسى كۇنگە دەيىن ۇزىلمەي كەلە جاتقان جەسىر جۇرگەن ايەل... اپالارىنڭىڭ بۇل جايى قالعان ومىرىنە وزگەرەتىن ەمەس.- دومبىرا شەگى تاعى ءبىر «دىڭ!» ەتتى، - دىڭ-ڭ!..
- قىز كەزىمدى ءبىراز ايتتىم عوي دەيمىن. ول ءبىر الاڭسىز وتكەن كەزىم ەكەن. دۇنيەدە باقىت دەگەننىڭ ءبارىن كىم ەستىگەن. جاستىق شاعىڭنان ارتىق باقىت بار دەيمىسىڭ! مىنا جىگىتپەن باقىتتى بولام با، جوق پا دەگەن وي كۇيەۋىمدى كورگەندە ەسىمە ءتۇستى. وعان دەيىن كۇن ساناپ تۇرلەنە تۇسكەن داۋسىمنان، قۇلپىرا تۇسكەن انىمنەن باسقا، قۇدايعا ايان، ويىم بولعان ەمەس. قاراوتكەل، قارقارالى، بايان، كەرەكۋ توپىراعىندا بولاتىن ويىن-تويلار - تۇگەل مەنىڭ «سارجايلاۋىم» بولاتىن. سول ارمانسىز، الاڭسىز كەزىم ءبىر كەشكە اياقتالدى دا قالدى. ونىسىنا وكىندىم دەسەم اسىلىق بولار. وكىنگەن جوقپىن، باقىتىما باقىت قوسىلعانداي قۋاندىم! ونىڭ اتى - اسەت ەدى. اسەت... «دىڭ»...
كەلىنشەك كەزىم ەكى جاز، ءبىر قىسقا ارەڭ-ارەڭ جەتىپ ءۇزىلىپ كەتتى.
اسەتتىڭ اۋلىنا ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە جەتتىك. اۋىل ۇيىقتاماپتى. التىباقان قۇرۋلى، قىز-بوزبالا، ۇلكەن-كىشى - ءبارى سول جەردە. جالىنى اسپانعا شاپشىپ لاۋلاپ جانعان وت. بۇل وتتىڭ جارىعىن مەن الىستان كورگەنمىن.
- ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وتى! - دەگەن اسەت.
جاقىنداپ كەلگەن سوڭ قاراسام، وت جالپاقتىعى ءۇي ورنىنداي، بيىكتىگى كىسى بويى تاستىڭ ۇستىنە جاعىلعان ەكەن. ارشا مەن قاراعاي ءيىسى - دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات سانالاتىن جۇپار يىسىنە بەرگىسىز - اڭقىپ تۇر.
الدەكىمدەر ءبىزدى اتتان ءتۇسىرىپ الىپ جاتىر. جاس جىگىتتەر قىزدارعا قوسىلىپ اسەت ەكەۋىمىزگە «اۋ، جار» ايتادى. ءبىز ونى شىن كورىپ باس ءيىپ تۇرا قالساق، ولار قويا قويىپ، ءماز بولىپ كۇلىسەدى. ءبىر-ەكى ايەل مەنىڭ باسىمداعى بوركىمدى جۇلىپ الىپ، باسىما شالى جاۋىپ جىبەرىپ «بەتاشار» ايتىپ جاتىر. بۇلارى دا ويىن ەكەن.
- ءوزىڭ، جاتىپ بايىڭدى تۇر-تۇرلاما، كەلىنشەك. قاپتىڭ اۋزىن بوس تۇر دەپ، قۇرت ۇرلاما، كەلىنشەك...
لاۋلاپ جانعان جۇپار ءيىستى وت... جاستاردىڭ ويىن-كۇلكىسى... اسەت ەكەۋىمىزگە شاشۋ شاشىپ، باقىت تىلەپ تۇرعان شەشەلەر مەن يەك سيپاپ باتا بەرىپ تۇرعان اتالار... بارلىق كوزدەردەن قۋانىش توگىلىپ تۇرعانداي! وسىنىڭ ءبارى بىرىنە-ءبىرى قوسىلىپ، مەنى باۋىرمالدىق، باقىت قۇشاعىنا وراپ الدى دا كەتتى. ناعىز ءوز اۋلىڭا جاڭا كەلگەندەي، ناعىز بىرگە تۋعان باۋىرلارىندى جاڭا تاپقانداي، تەڭەۋى جوق قۋانىشقا شىداي الار جۇرەك كەرەكتىگىن مەن ومىرىمدە ءبىر-اق رەت وسى جەردە، وسى وتتىڭ قاسىندا سەزىندىم. كوزىم وسى وتتىڭ جارىعىندا دالدەپ ءبىر ءتۇسىپ كەتىپ ەدى - اسەت تە جىگىتتىڭ جانىپ تۇرعان ماڭعازى ەكەن-اۋ!..
ەرتەڭىنە مەن كەشتەۋ ويانىپ ەدىم. قاسىمدا اسەتتىڭ اپاسى (اپەكەسى) ءشاربانۋ وتىر ەكەن. مەن وعان ەركەلەگىم كەلىپ كەتتى. كەۋدەسىنە قاراي وڭ قولىمدى سوزدىم. ءشاربانۋ مەنىڭ باسىمدى جاستىقتان كوتەرىپ الىپ، ءوزىنىڭ تىزەسىنە سالدى. مەن بۇكىل ارقا جاعىممەن تۇگەل ءشاربانۋدىڭ قولتىعىنا كىرىپ كەتتىم. ءشاربانۋ مەنى اياق قيمىلىمەن تەربەتىپ، سول قولىمەن قۇشاقتاي وتىرىپ، مەنى قاشان كورگەنىن، ءان سالعانىمدى قاشان ەستىگەندەرىن ايتتى.
- جىگىتتەر بۇگىن قوياندى بازارىنا بارامىز دەسىپ ءجۇر، سەن شارشاپ قالعان جوقسىڭ با؟ - دەدى ءبىر كەزدە.
- مەن دە بارامىن با؟
- ەكەۋىمىز دە بارامىز. اتقا مىنبەگەلى كوپ بولىپ پا ەدى؟
- بىلتىردان بەرى اتقا مىنگەن ەمەسپىن. بارلىق دەنەم سىنىپ قالعانداي. مەن بۇگىن اتقا مىنە الماسام كەرەك...
- وندا جات ەتپەتىڭنەن! مەن سەنى ءبىراز سىلاپ-سيپاپ بەرەيىن. قالاي قۇر اتتاي بولماس ەكەنسىڭ.
ءشاربانۋدىڭ تەمىردەي ساۋساقتارى، مامىقتاي جۇمساق الاقاندارى جەلكەمنەن باستاپ باشپايلارىما دەيىن ۋماشتاپ، ىسقىلاپ، ۋقالاپ يلەپ، سىلاپ-سيپاپ الدەنەشە رەت قايتالاپ شىعىستى. جۇدىرىقتارى ومىرتقالارىمدى بويلاي سىدىرعاندا ءدۇر-ءدۇر ەتكەنى ەستىلەدى.
- بولدى. دالادا سەنى قىزدار كۇتىپ ءجۇر. سۋعا ءتۇسىپ كەلىڭدەر!
ون شاقتى قىز-كەلىنشەك سۋعا تۇستىك. قازاق ايەلى وسى كۇنگە دەيىن سۋعا تىرجالاڭاش تۇسەدى عوي، ءبىز دە سولاي شومىلدىق. بۇل - باي اۋىل بولماعانىمەن، الدەقانداي وزىندىك ءداستۇرى بار، تازا تۇراتىن اۋىل بولۋ كەرەك. ايەلدەردىڭ دەنەسىندە تىرناق تاڭباسى دا، قوتىر تاڭباسى دا جوق. تىزەلىگىنە دەيىن دەنە ءبىتىمى دە سۇلۋ، تىزەدەن تابانعا دەيىن سالت ءومىر جىلىنشىكتىڭ بۇلشىق ەتىن سىرتىنا قاراي ويىستىرىپ، ءوزىن ازداپ يىڭكىرەپ جىبەرگەن.
ءتۇس اۋا قوياندىعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. كەشەگى توبىمىزعا نازىر دەيتىن كۇيەۋىمەن ءشاربانۋ قوسىلدى. قوياندىعا كۇن باتا جەتە بەرگەندە-اق قىزىققا كەزدەستىك. بازار كوشەسىنە كىرگەن سوڭ ءبارىمىز بىرگە قاتارلاسپاي، جاسى ۇلكەن نازىر باستاعان بەس-التى سالت الدىمىزدا، ءبىز ەكى ايەل ءبىر توپ جىگىتتەرمەن كەيىنىرەك كەلە جاتقامىز. ۇزاماي الدىڭعى توبىمىزعا الدە قاي جاقتان شاۋىپ كەلىپ جولىعىپ، قايتا شاۋىپ كەتكەن ءۇش جىگىتتى كوردىك. ودان كەيىن ەكى-ەكىدەن كەلە باستادى...
اسەت ات باسىن تەجەپ بىزگە قوسىلدى.
- قىزىق بولىپ بارادى، مايراجان. ءبىزدىڭ جايىمىز قوياندى بازارىنا تۇگەل تاراسا كەرەك. ءبىزدى قوناق ەتەمىز دەپ جول توستىرىپ قويعاندار بار سياقتى. ءشاربانۋ، سەن بىلەتىن ەدىڭ عوي، قايسىسىنا بارعانىمىز دۇرىس بولار ەكەن؟
ءاسەت ءۇش-ءتورت ادامنىڭ اتىن اتاپ ەدى، ءشاربانۋ ۇناتپادى.
- ولاردىڭ ءبارىن دە قويا تۇر، اسەت. بۇلار تايشىبەكتىڭ قارسىبەكتەرى مەن تويشىبەكتەرى شىعار... بۇگىنشە وسى ارادان ءتورت شاقىرىم جەردە ىرىسالدىنىڭ اۋلى بار، سوندا قونىپ شىعايىق تا، ەرتەڭ بوس تۇرعان ءبىر-ەكى ءۇيدى جالداپ الارمىز. بوس ءۇي كوپ بولادى مۇندا.
بۇل قوياندى بازارىنىڭ قايناپ تۇرعان كەزى ەدى. سىبىردە ادامنىڭ جانىنان باسقانىڭ ءبارى تابىلادى دەيتىن بازار وسى. ساۋدا دۇنيەسىندە ادامنىڭ جانى، جۇرەگى، ار-ۇياتى بار-اۋ دەپ ەشكىم ويلامايتىن دا، سۇرامايتىن دا. ورىنبور، ومبى، سەلەبە، قورعان، قىزىلجار، قازان، تاشكەنت ساۋداگەرلەرى ارقىلى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساۋدا بۇيىمدارى دا كوپ كەلىپتى، «ماك-كورميك» - ءشوپ ماشيناسى، «زينگەر» - ءىس تىگەتىن اياقتى ماشينا، ۆەلوسيپەد، گراموفون... تىگۋلى باسقاشا اسىل كيىمدەر... حوش ءيىس سابىن، وپا-دالاپ، اينا-تاراق...
كوشە-كوشە ماگازيندەر.
قازاق دالاسىنىڭ بارلىق ءتورت تۇلىك مالى، بارلىق اق ۇيلەرى، بارلىق ەركەگى وسىندا كوشىپ كەلگەندەي. تالدى وزەنىنىڭ بويىندا كوش جەر سول اق اۋىلدار، وتارلى مالدار. وسى وڭىردەگى بەس-التى بولىس ەلدەر تۇگىل، قارقارالى، شىڭعىستاۋ اراسىنداعى ەلدەردىڭ بايلارى مەن ساۋداگەرلەرى، بولىستارى مەن بيلەرى تۇگەل وسىندا سياقتى. ولار بارلىق باسەكەلەرى مەن باقاستىق باقتالاستىقتارىن، كورە الماۋ - كۇنشىلدىكتەرىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي الا كەلىپتى.
اسەتتەر بازاردىڭ ورتالاعان كەزىندە كەلىپ، ەكى كيىز ءۇي جالداپ الىپ سوندا تۇسكەن. تاڭەرتەڭ مايرا مەن ءشاربانۋ تالدى وزەنىنە بارىپ جۋىنىپ كەلە جاتىر ەدى، اق جال كۇرەڭ ات جەتەلەپ كەلە جاتقان سالت اتتىنى كوردى. جەتەكتەگى جاراتىپ جۇرگەن ات بولۋ كەرەك، ويناعىسى كەلىپ سىلاڭ قاعىپ كەلەدى. باسقا مالدى بىلمەيمىن، ماعان، ايتەۋىر، جىلقى بالاسى ءوزىنىڭ دەنە سۇلۋلىعىن سەزىنەتىندەي، سول سۇلۋلىعىن ساقتاي قوزعالاتىنداي كورىنەدى. اتتىڭ جالى مەن كەكىلى تاڭەرتەڭگى قيعاشتاي تۇسكەن كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، كۇمىستەي جارقىلدايدى.
- مۇنداي دا سۇلۋ جىلقى بولا بەرەدى ەكەن-اۋ، ءشاربانۋ اپا!- دەدى مايرا. - ساتاتىن بولسا، مەنى ساتساڭ دا وسى اتتان ايرىلما دەيىنشى اسەتكە. اسەت!..
كيىز ءۇيدىڭ قاسىندا جىگىتتەرىمەن قالجىڭداسىپ تۇرعان اسەت «اۋ!» دەگەنشە، اق جال كۇرەڭ مايرانىڭ الدىن وراي تۇرا قالدى.
- مايرا قارىنداسىم! - دەدى اق جال اتتى جەتەلەپ كەلگەن جىگىت.- مىناۋ اق جال بەستى - بەكە اعاڭنىڭ بىلتىردان بەرى موينىندا جۇرگەن بەرەشەگى ەكەن. كەشىكتىرىپ العانىنا كەشىرىم سۇرايدى بەكە اعاڭ. ات سىزدىكى، مىنە، شىلبىرى.
مايرانىڭ اتقا قىزىققانى سونشا ەكەن، ادەپ ساقتاپ بولسا دا، المايمىن دەگەن جوق، شىلبىرعا جارماسا كەتتى.
- بەكە اعاڭ مايراجاننىڭ بۇلبۇل داۋسى قوياندى توپىراعىندا ءبىرىنشى رەت ءبىزدىڭ ۇيدە شىقسا ەكەن دەپ تىلەيدى. بۇگىن تۇسكى تاماققا قوناققا شاقىرادى، - دەدى جىگىت.
- بەكە اعانىڭ ۇيىنە ءوزىم دە ەڭ الدىمەن كىرىپ شىعارمىن دەپ ويلاپ ەدىم، - دەدى مايرا. ەلشى جىگىت شوقىتىپ جونەلە بەردى.
التىنسىز، كۇمىسسىز، سۇيەكسىز، سالپىنشاقسىز، سىلدىرماقسىز جاساعان بىلعارى ەر-توقىم، قالا قولىنان شىققان قوس نوقتا، ءبيشى قىزدىڭ كيىمىندەي سۇلۋ دەنەلى جاراۋ اتقا سونشا جاراسىمدى ەكەن. اتتىڭ ءوزى دە كوز تيەردەي سۇلۋ دەنەسىن كوز الدىڭا تۇگەل توسىپ، ويناپ تۇر.
- مەن اباي جازعان تاتيانانىڭ ءانىن وسى بەكە اعامنان ۇيرەنگەم. كوپ قايتالاتقانىم جوق-تى. سىرنايعا قوسىپ، وزىنە ايتىپ بەرگەنىمدە بەكە اعاڭ:- قىزدىڭ ءانىن قىزعا ايتقىزۋ كەرەك ەكەن-اۋ... مەن ءوزىم بۇدان بىلاي بۇل ءاندى ايتپايتىن بولارمىن، - دەگەن.
اسەت جىگىتتەرىمەن مەنىڭ قاسىما كەلدى.
- بەكە اعاڭ جىبەرىپتى، - دەدى مايرا. ودان ارعى جاعىن اسەتتىڭ ءوزى دە بىلەتىن.
قان جايلاۋ، قان سورپا توي ەدى. بالۋاندار كۇرەسكەن، بايگە دە وتكەن. سودان كەيىن مايرا ءان سالعاندا، قالىڭ جۇرت تاراي الماي قويعان. توي يەسى بەكەنىڭ جاماعايىنى بەرسەن دەگەن كىسىنىڭ مايراعا جاساعان سىيلىعىن ولقى كورىپ، ءوزى دە بۇرىن ءان سالعان، بالۋانعا دا تۇسكەن سەرىلەۋ ادام بەكە: «مايراجان، اتىڭ مەنىڭ موينىمدا»، - دەگەن.
مىناۋ ويناقتاپ تۇرعان سول ات...
بەكەدەن كەيىن شاقىرۋشىلار دا كوبەيدى. بىرىنەن-ءبىرى اسىرا بەرگەن سىيلىقتار دا كوبەيدى.
- كەلەسى جىلدارىم دا وسىلاي وتە بەردى، - دەيدى مايرا - مەن ءان سالماي وتىرا المايمىن، ەل ماعان ءان سالعىزباي وتىرا المايتىن بولدى.
قوياندى بازارىنىڭ ەرتەڭ جابىلار كۇنى. تايشىبەك بولىستان ءبىر سۋىق حابار كەلدى. بۇعان دەيىن ءار ۇيدە قوناق بولا ءجۇرىپ، ونىمەن ەكى رەت كەزدەسكەمىز. اسەت ەكەۋى ءتىس جارىپ، ءتىل قاتىسقان جوق-تى. مەن بولسا-بولماسا دا. تاڭ اتا تاعى دا بەكە اعايدىڭ ۇيىنەن قايتىپ كەلە جاتىر ەدىك، الدىمىزدان ەكى سالت اتتى كولدەنەڭدەي بەردى. بىزگە ارقان بويى جاقىنداپ كەلىپ توقتادى دا:
- اسەت، موينىڭدى بۇرا كەتشى، - دەدى بىرەۋى. اسەت سولارعا بۇرىلدى. ءبىز ءشاربانۋ ەكەۋىمىز، تۇرا قالدىق. ۇزاماي اسەتتىڭ: «ءويتىپ ۇياتقا قالماسىن!»-دەپ كۇلگەنى ەستىلدى.
تايشىبەك بولىس ۇيالماي-قىزارماي ماعان بەكە اعاڭ بەرگەن اق جال اتتى سۇراتىپتى.
اسەت ەل ىشىندە امان-ەسەن وتىرعىسى كەلسە، اق جال اتتى ماعان بەرسىن. ماعان الىپ-قاشىپ اكەلىپ بەرەم دەگەن قىزدى ءوزى زورلاپ ۇستاپ وتىر. اق جال اتتى بەرسە، ول ايىبىن كەشىرەمىن. قىزدا دا جۇمىسىم بولمايدى، - دەپتى.
بۇل ەندى قازاق دالاسىنداعى كۇشتىلەردىڭ قيسىنسىز زورلىعى. بولىستىڭ كوڭىلى اۋىپ، زورلىقپەن الدىرماقشى بولعان قىز سۇيگەنىمەن كەتىپ قالسا، سول بولىسقا ايىپ تولەۋ كەرەك ەكەن. مەنىڭ كوزىم تۇسكەن قىزدى مەنىڭ رۇقساتىمسىز الىپ كەتكەنى ءۇشىن اسەت بالۋاننىڭ ايىپقا تولەگەن اتى دەپ، اقجال كۇرەڭدى اق ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە بايلاپ قويسا، بولىستىڭ بەدەلى قانداي كوتەرىلمەك! وسىنداي قىلىقتار عوي بولىستىڭ اتاق-داڭقىن كوتەرەتىن!..
ءبىز بولىستىڭ ىزعار كورسەتكەنىن ەلەگەن جوقپىز. ەلگە جەتكەنشە الدەنەمەنەگە بايلانىستى ەسىمىزگە ءتۇسىپ كەتسە، كۇلىسىپ كەلدىك. ەزۋ تارتقانى بولماسا، ءشاربانۋ جارىلا كۇلە قويماي كەلە جاتقان. مەن ونى شارشاعان عوي دەگەنمىن. اۋىلعا جاقىنداي بەرگەندە ول ۇزاق-سونار قاۋىپ بارىن ايتتى:
- ەل-جۇرت بىلەتىن تايشىبەك وسىمەن توقتالىپ قالمايدى، جىگىتتەر. ۇزاماي تاعى ءبىر بەلگى بەرەر. ساق جۇرىڭدەر! - دەدى.
- ول - باسىپ وزعانىڭ تۇگىل، الدىنان كەسىپ وتكەنىڭدى كوتەرمەيتىن ادام.
تايشىبەك كوپ كۇتتىرگەن جوق. ەكى جۇمادان كەيىن اۋىلناي كەلدى.
- اسەت، سەن ماعان وكپەلەپ جۇرمە، بولىس جۇمسايدى، اۋىلناي ورىندايدى. ون جىلدان بەرى موينىندا وتىز سوم بەرەشەك ءجۇر ەكەن عوي. سونى اكەلىپ تولەسىن دەدى بولىس. سودان سوڭ، پاسپورتسىز جۇرگەن كەرىنەسىڭ عوي؟
- سودان سوڭ؟
- سودان، بىرەۋدىڭ قىزىن تارتىپ اكەتىپ، ەرىكسىز ۇستاپ وتىرساڭ كەرەك... جاساۋىلعا (پريستاۆقا) ءوزىڭدى دە، تارتىپ اكەتكەن قىزىڭدى دا بولىستىڭ ورتاعىنا الدىرىپ، جاۋاپقا تارتساڭىز ەكەن دەگەن قاعاز دا كەتەيىن دەپ جاتىر...
- تاعى دا بار ما؟
- بار. الىپ قاشىپ كەتكەن قىزىڭا قالىڭ مال تولەپ قويعان ادام بار ەكەن. ونىڭ مالىن دا قايىرىپ بەرەتىن بولارسىڭ.
- تاعى؟
- بولىسەكەڭ تاعىسىن تاعى دا ويلانۋدا عوي دەيمىن...
اۋىلناي بىزبەن جىلى قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. بىزگە دەگەن دوستىعى اڭعارىلىپ تۇر. ءبىراق بولىسپەن ارامىزعا اراشاعا تۇسەر شاماسى دا جوق.
بولىسىمىز ءبىزدى ءبىر كۇن تىنىش وتىرعىزباۋعا بەل بايلاعانعا ۇقسايدى. ءشاربانۋ - بارىمىزدەن اقىلدى ادام.
- اۋەلى ەكەۋىڭدى دە جاياۋ قالدىرادى. ول - ۇرى ۇستايتىن ادام. تەرىستاڭبا، ادىرباي، دەمەسىن دەگەن ءۇش ۇرىسى، قۇداي بىلەدى، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ويى-قىرىن تىمىسكىلەپ ءجۇر... - دەدى.
بىرەر جەتى از عانا اۋىل كۇنى-ءتۇنى كۇزەتتە وتىردى. ءبىر كۇنى اۋىلدىڭ ەكى اتى جوعالىپ كەتتى. بۇل - اسەتتىڭ ءوز اۋلى ەمەس. جەزدەسى نازىردىڭ اۋلى بولاتىن. بۇلاردىڭ كۇيزەلىسى بىزگە قاتتى باتا باستادى. ءبىر كۇنى انەۋكۇنگى اۋىلنايدى ەرتىپ بولىستىڭ پوشتابايى كەلدى. اتىنان تۇسپەي تۇرىپ «اسەت!» دەپ ايعاي سالدى پوشتاباي. اسەت دالاعا شىعىپ امانداستى، سالەم بەردى. ءبىز ءشاربانۋ ەكەۋىمىز بوساعادان سىعالادىق. اسەتتىڭ ءتۇسى تىم شيراق كورىندى.
- ەي، سەن، بولىس شاقىرتقاندا كەلمەيتىن كىمسىڭ! - دەدى پوشتاباي.
- سەنىڭ بولىسىڭ مەنى شاقىرتا المايدى. مەن بۇل بولىستان شىعىپ كەتكەنمىن، - دەدى اسەت.
- قاشان؟
- بىلتىر.
- قايدا كەتتىڭ؟
- كازاك-ورىس بولىپ كەتتىم.
- قاي قالاعا كەتتىڭ؟
- وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن.
- بۇل اۋىلدا نەگە ءجۇرسىڭ؟
- جەزدەمنىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ جاتىرمىن.
- بولىس سەنىڭ قىلجاعىڭدى كوتەرمەيتىنىن بىلەتىن شىعارسىڭ؟
- بولىستىڭ قىلجاعىن مەن دە كوتەرگىم كەلمەيدى.
- سولاي دە!
- ءيا، سولاي!
پوشتاباي اتىن تەبىنىپ قالىپ جونەلە بەردى.
پوشتابايلار كەتكەن سوڭ ءبىز اسەتتى ورتاعا الدىق.
- ويىنىڭ با، شىنىڭ با؟
- شىنىم. بۇلار بىزگە كۇن كورسەتپەيدى. كۇنى-ءتۇنى ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كۇزەتىپ قالاي كۇن كورەمىز؟ وسى اۋىلعا دا قانشا وبال بولايىن دەپ تۇر. تەزىرەك كەتەيىك بۇل اۋىلدان.
- قايدا كەتەمىز؟
- نە جەلتاۋعا، نە بەلاعاشقا!
ەركەكتەر كۇمىلجىپ قالىپ ەدى، ءشاربانۋ بىردەن كوندى.
- بولىستىڭ قورلاۋىنا كونگەنشە شوقىنىپ كەتكەن جاقسى. بۇلار مايرانى جاۋاپقا شاقىرتىپ، يت اۋرەگە سالادى. مازاقتايدى، قورلايدى. تەزىرەك ورىس اراسىنا بارىپ قونىستانساندار، تايشىبەك بولىس تەبەگە ۇرعان مىسىقتاي جىم بولادى، - دەدى.
بەلاعاش كازاك-ورىس تۇراعى ەكەن. جىڭىشكە عانا وزەنشەنى ەكى جاعىنان دا بويلاي سالىنعان. قالادان تومەنىرەك الپىس-جەتپىس ءۇيلى «قىرىق رۋ» قازاق جاتاقتارى بار. بۇل سورلىلار قازاق بولىستارىنا قارايدى. ءوز ايتۋلارىنا قاراعاندا، بولىستارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنان قۇتىلا الماپتى.
اسەت ءبىر-ەكى كۇن تولقىپ ءجۇردى دە، كازاك-ورىس اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بولىپ جازىلىپ، جاڭا پاسپورت الىپ كەلدى. ەكى بولمەلى ءۇي ساتىپ الدىق. بىزگە جەر بەرىپتى. ءشوپ شاپتىق. مەنىڭ سىرنايىم كورشى شوپشىلەر ءۇشىن ۇلكەن كوڭىل اشار بولدى. وڭاي ۇيلەسىپ، دوستاسىپ كەتتىك.
قىسىمىز ويلاعان شامادان اناعۇرلىم جاقسى ءوتتى. كۇيەكبايدىڭ داۋ-دامايىن ءبىتىرىپ، مەنىڭ اكە-شەشەمدى كوشىرىپ الدىق. ورىس پەن تاتار قىلجالاق-قالجىڭ ءان-كۇيلەرىن مەن ءبىر ەستىسەم بولادى، وزدەرىنەن كەم ويناعان ەمەسپىن. قازاقتىڭ ويىن-تويلارىمەن بىرگە اسەت ەكەۋىمىز كازاك-ورىس ويىن-تويلارىنا دا كوپ شاقىرىلاتىن بولدىق.
كەلەر جىلعى قوياندى بازارى مەن ءۇشىن ۇلكەن مەيرام بولىپ ءوتتى. ءوزىمىزدىڭ ءۇيدى كوشىرىپ اپارىپ تىككەمىز. الدىمەن بەكە اعايدى ءوزىمىز قوناق ەتتىك. «قانشا اداممەن كەلسەڭىز دە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، تاي سويۋلى، سارى قىمىز ساپىرۋلى»، - دەدىك. بەكەڭ بەس بولىس، ون ەكى بي الىپ كەلىپتى. مەن ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ءان سالدىم. ۇيدە قوناقتار، ءۇي اينالاسىندا قوياندى بازارى تۇگەل دەۋگە بولاتىن ەدى. بازار وتىز كۇن بولادى ەكەن، مەن وتىز كۇن ءان سالدىم. ومىرىمدە بۇدان ارتىق قىزىقتى كۇندەرىم بولعان ەمەس. اسەت ەكەۋىمىز قول ۇستاسىپ بارامىز. ول كەزدە قولتىقتاسۋ دەگەندى قازاق بالاسى بىلمەيدى، قول ۇستاسىپ قايتامىز. كەيدە قايتىپ كەلە جاتىپ تاعى ءان سالامىز.
بەكە اعاڭ شاقىرعان كۇنى جۇرت مەنى تايشىبەككە شىعارعان ولەڭىڭدى ايت دەپ قىستالادى. ءوزىمنىڭ دە ايتقىم كەلىپ جۇرەتىن، ىركىلگەنىم جوق. تايشەكەڭ ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدى يىسكەلەپ قالعاندا نە تاپتى ەكەن دەگەنىم دە بار ەدى، تىڭداۋشىلارىم سونى «توعىز ساققا جۇگىرتىپ، توقسان رۋلى ەلگە» تاراتىپ اكەتتى.
قوياندى بازارى وتكەن سوڭ، كازاك-ورىستار كوپ ۇزاماي ءشوپ شابۋعا شىقتى. ءبىز دە شىقتىق. از عانا جەرىمىزدى ءبىر جۇمادا شاۋىپ، ءۇيىپ-جيىپ بولعان كۇنى كەشكە كورشى شوپشىلەردى شايعا شاقىرعامىز. قىمىز، شاي. ارينە، گارمون. ورىستار دا ەركەك-ايەلى قوسىلىپ ولەڭ ايتتى، بيلەدى. اسەت ەكەۋىمىز دە ولەڭ ايتتىق. ءبىر كەزدە ورىسشا «ۇرى، ۇرى!» دەگەن ايەل داۋسى اششى ەستىلدى. ەركەكتەرمەن بىرگە مەن دە جۇگىردىم. اقجال ات نوقتاسى باسىندا ارقانداۋلى تۇرعان. مەن ۇرى كەلسە اقجال اتقا كەلەدى دەپ ىلعي تۇيسىكتەنىپ جۇرەتىنمىن. اسەت ەكەۋىمىز قاتار جەتتىك. ءبىر ەركەك پەن ءبىر ايەل ۇمار-جۇمار الىسىپ جاتىر ەكەن. اقجالدىڭ شىلبىرى ايەلدىڭ قولىندا سياقتى. مەن شىلبىرعا جارماستىم. اسەت جىگىتتى ارىرەك سۇيرەپ اكەتتى. مەنى سۇيسىندىرەم دەپ اسەتمەنىڭ كوزىمشە ەشكىمگە كۇش كورسەتكەن ەمەس-تى. ارىرەكتە شابا جونەلگەن قوس اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. ۇرىنىڭ ات ۇستاپ قالعان سەرىگى بولۋ كەرەك. قولعا تۇسكەن تايشىبەك ۇرىلارىنىڭ ءبىرى ەكەن، ونى ورىستار قالاعا ايداپ اكەتتى.
مەن ورىس تىلىندە «ءبىر سۇيەر» دەپ اتالاتىن اداممىن. قازاق تىلىندە ونىڭ اتى جوق. اتى جوق بولسا، ءوزى دە جوق بولعانى شىعار. سۇيگەن جىگىتىم بىرەۋ-اق بولدى - اسەت. جان بولىپ ءوز تىرشىلىگىمدە سۇيگەنىم - ءان. ءومىرىمنىڭ ءسانى دە، ءمانى دە - وسى ەكەۋى. سول سياقتى اتتىڭ دا بىرەۋىن عانا جاقسى كوردىم - ول اقجال. شىلبىرىنا ۇرى جارماسىپ جاتقان اقجال ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەندە، ءالى كۇنگە دەيىن تۇلا بويىم دىر ەتە تۇسەدى.
سول جىلى كۇزدىگۇنى اسەتتى اسكەرگە الىپ كەتتى. ۇلكەن سوعىس باستالعانىن جازدىگۇنى ەستىگەمىز. كازاك-ورىستىڭ جاستارىن بىردەن سىپىرىپ اكەتكەن. ەكىنشى مە، ءۇشىنشى مە، ايتەۋىر، ءبىر كەزەكتە اسەت تە الىندى. سودان بەرى، مىنە، ون ءبىر جىل مەن جەسىر قالعان ايەلمىن. اسەتتىڭ ايەلى بولعان كەزىم ەكى جاز، ءبىر قىس - ءبىر جارىم جىل.
وسى تۇستا دومبىرا تاعى ءبىر «دىڭ» ەتىپ قالدى.
- ەرى مايدانعا الىنعاندا جىلاماعان ايەل بولمايدى. بۇل جاعىن ايتپاي-اق قويايىن... اسەت مايدانعا الىنعاننان كەيىن ەكى جىل بويى قوياندى بازارىنان قالماي ءجۇردىم. باياعى ءشاربانۋ، باياعى نازىر، باياعى تاستان... بىرگە بارامىز. بىرەر جىلدان كەيىن قوياندى بازارى جابىلدى. مەن دە ەڭ كوپ تىڭداۋشىلارىمنان ايرىلدىم.
بۇل كەزدە كازاك-ورىس ايەلدەرىنىڭ كۇندە بىرەۋى «جەسىر قالدىڭ» دەگەن قاعاز الىپ تۇراتىن. ءبىر كۇنى مەنىڭ دە كەزەگىم كەلگەن ەكەن، مەن دە الدىم... ناعىز جىلاۋدىڭ كەزى وسى دا...
- «دىڭ-ڭ!...»
- مەن ون ءبىر جىل جەسىر وتىرمىن دەگەندە، اسەتتەن كەيىن كۇيەۋگە شىقپاعان ەكەن دەپ قالماڭدار. ءبىر ەمەس، ەكى رەت شىقتىم. ءبىراق ەكەۋىن قوسقاندا بىرگە تۇرعان كۇندەرىم توعىز ايعا تولمايدى. ءتيدىم دە ايىرىلدىم. مەن «ءبىر سۇيەر» ادام ەكەنمىن. جاڭا تيگەن كۇيەۋىمنىڭ ۇيىنە كىرە بەرگەندە، اسەت ەسىمە تۇسەدى دە، جاڭا كۇيەۋىمنەن بەزىنە باستايمىن. ونىڭ ۇستىنە العاش كەزدەسكەنىندە ءاپ-ادەمى، ەستى بولار-اۋ دەگەن جىگىتىم ەكى كۇننەن سوڭ ماعان جاقسى كەلىن بولۋدى ۇيرەتە باستايدى. ۇلكەندەرگە تىزە بۇگىپ، سالەم ەتۋ كەرەك ەكەن. ءۇي ىشىندە وت ورنىنان جوعارى شىقپاۋ كەرەك ەكەن. تەزەك تەرىپ، سيىر ساۋىپ، وگىز اربامەن سۋ اكەلۋ كەلىننىڭ مىندەتى ەكەن. ءوزىن-ءوزى قۇرمەتتەيتىن اۋىلدا سىرناي تارتىپ، ءان سالۋ دەگەن ۇيات ەكەن. مەن شاقىرعان ويىن-تويلارعا دا بارا المايتىن بولدىم. مەن مۇنداي كەلىن بولا المادىم...
اياقتاپ كەلگەندە، قۇداي مەنى ەندى قايتەر ەكەنسىڭ دەپ سىناعىسى كەلگەندەي سەزىندىم. مالعا ساتىلاتىن قازاق قىزى قالاي جالعىزدىققا شىدار ەكەنسىڭ، قالاي ءبىر بوقمۇرىنعا تيمەي كەتەر ەكەنسىڭ دەپ قارايتىن سياقتاندى. سول ەرەگىسكە اپالارىڭ دا شىدادى. انىمەن عانا قالعان جايى بار.
مەن سورلى وزگەسىنە كونسەم دە، دومبىراممەن ءان سالۋعا جاسالعان بوگەتكە كونە المادىم. ءان - مەنىڭ بار ءومىرىم. مەن ءان سالعاندا، تىڭداۋشى جۇرتتىڭ جۇزىنەن توگىلگەن قۋانىشتى كورگەندە، سول جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ الاقاندارىندا تەربەلىپ وتىرعانداي سەزىنەم. انشىگە ودان ارتىق نە كەرەك؟ ماعان باقىتتى بولۋ - تىڭداۋشىلارىڭ كوپ بولسىن دەگەنمەن بىردەي. ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس.
مايرا اپامىزدىڭ ەڭ باقىتتى كەزەڭى - ءان سالىپ تۇرعان كەزى ەكەن...
جالعىز قالعان جىلدارىمدا مەنى پىرىمدەي قولداعان اتى قازاقتان ەكى-اق ادام بولدى. بىرەۋى - بەكە اعاڭ. ەكىنشىسى - ايەل.
ايەل مەنىڭ ومىرىمە نە بارى ءبىر-اق رەت ارالاستى. سونىسى بۇكىل ومىرىمە سەرىك بولىپ كەلە جاتىر. تاعى دا سول قوياندى بازارىندا مەنى تاۋەكەل دەگەن بولىس قوناققا شاقىرىپ ەدى. مەن سىرنايىم يىعىمدا، ازىراق كەشىگىپ كەلگەمىن. ءۇي تولى بولىس-بيلەر ەكەن. بىردەن بەكە اعانى كوردىم. وعان تايانا ءىرى دەنەلى، ەركەك ءپىشىندى، ورتا جاستارداعى ايەل وتىر ەكەن. ودان ءارى بولىس-بيلەردىڭ اراسىندا كۇرەك تىستەرى استىڭعى ەرنىن قاپسىرا باسىپ ىرسيىپ تۇراتىندىقتان سۋىرعا دا ۇقساپ كەتەتىن تايشىبەكتى وڭاي تانىدىم.
ءۇي يەسى تاۋەكەل بولىس ورنىنان تۇرىپ، بەكە اعاڭ مەن ەكى ارادان ورىن كورسەتكەن يشاراتىن ىستەدى. مەن سولاي قاراي بەتتەپ ەدىم، الگى ايەل بەكە اعاڭا قاراپ:
- بەكە، سەن ءارى ىسىرىلشى. مايرا مەنىڭ قاسىما وتىرسىن، - دەدى.
مەن سول اپايدىڭ قاسىنا وتىرا بەرگەندە: «ەندى قىدىرالىنى شاقىرىپ اكەلىپ تورىمىزگە وتىرعىزۋ عانا قالدى عوي. جەتكەن ەكەمىز ارمانىمىزعا!» - دەدى ءبىر ەركەك داۋسى. مەن ىشىمنەن تايشىبەك شىعارسىڭ دەپ ويلاپ ەدىم، سول بولىپ شىقتى.
- ءاي، سەن، تايشىبەك قاراقشى، نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ - دەدى ايەل ءىرى دەنەسىمەن وڭ جاعىنا قاراي ەڭسەرىلە بۇرىلىپ.
- ويباي، اقكەلىن اپا، سىزگە ەمەس، تاۋەكەلگە ويناپ ايتىپ جاتىرمىن، -دەدى تايشىبەك.
- كىمگە ايتساڭ دا، كىمدى قورلاعىڭ كەلىپ وتىرعانىن بىلەمىن. سەنىڭ قىرسىعىڭنان اسەتتەي ارىستانىمىزدان ايرىلدىق. سەن قاراقشى مايرانىڭ جالعىز اتىن ۇرلاپ اكەلۋگە جۇمساعان ەكى جىگىت تۇرمەدە وتىر...
ايەل اعىتىلدى كەتتى، اعىتىلدى كەتتى... ار-ۇياتى بار ادامدى ءورت بۇلاي ورتەي الماسا كەرەك. ونىڭ بارلىق ايتقانىن مەن ايتا المايمىن، ارينە. ەڭ اياعىندا: «ەندى مايرانىڭ ماڭايىنا جۋىپ كورشى، الدىڭعى سايلاۋدا ءوزىڭ نە كورەر ەكەنسىڭ!» - دەپ توقتادى.
ايەلدىڭ قۇتىرىنعان داۋىلداي سوعاتىن كۇشى بارىن مەن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىن. «شىركىن-اي، - دەيمىن ىشىمنەن، - ءاندى دە وسىلاي داۋىلداتا سالار ما ەدى، اسىرەسە بىرەۋمەن قاقتىعىسقاندا!..»
مەن قاسىنا كەلىپ وتىرعان سوڭ، اقكەلىن اپاي ەندى از-كەم جۇمساعىراق سويلەدى.
- بولىس بولىپ سايلاناردا بەرمەيتىن ۋادەلەرى جوق، تۇگە. سايلانىپ العان سوڭ اسپاندا قۇداي بارىن، ەل-جۇرت الدىندا ابىروي-ۇيات بارىن ءبارى دە ۇمىتىپ كەتەدى.
سودان كەيىن ماعان بۇرىلىپ:
- مايرا بالام، مەن دە وزىڭدەي تالاي تامۇققا ءتۇسىپ شىققان اداممىن. قازاقتىڭ وسەك-اياڭىنان جامان تامۇق جوق. اياعىندا ەلدىڭ وسىنداي قۋلارىنىڭ ءبارىن جەڭىپ، اقكەلىن اتاندىم. بۇل - ءوز اتىم ەمەس، باياعىدا ءبىر اۋىلدىڭ اقكەلىن دەگەن كەلىنى بولعان ەكەن. بولىس سايلاۋىندا سول كەلىن ءبىر بولىس ەلدىڭ بارلىعىن جەڭىپ، بولىس بولىپتى. اسا قادىرلى ادام بولسا كەرەك، ول ولگەننەن كەيىن بولىستىڭ اتىن « اقكەلىن بولىسى» دەپ اتاپتى. سول وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ەلىمىز ماعان دا سول اتتى بەردى.
قوياندى بازارىنىڭ ۇستىندە ويازدىق سوت مۇشەلىگىنە ەكى بي سايلاۋ سيەزى وتكەن ەكەن. سول ەكەۋدىڭ ءبىرى بولىپ، جيىرما بەس جاسىنان بولىستىق بي سايلانىپ كەلە جاتقان وسى اپاي.
اقكەلىن اپاي ماعان: «ايەلمىن دەپ ىعىسپا، ولەڭدى توپانداي قاپتات، ءانىڭ اسپانعا ورلەسىن»، - دەيتىن سەكىلدى. مەن ول كىسىنى وسىلاي ءتۇسىندىم. سودان كەيىن اندەرىمە اساۋ لەپتەر قوسىلا باستادى. دىڭ-ڭ!...
ع.مۇسىرەپ