قاسئم حان

فوتو: None
يحتا ذلئ ادامدار اسا ماثئزدئ وقيعالار مةن وتة كذردةلئ بةتبذرئس كةزةثدةردة ايقئن كورئنةتئنئ بةلگئلئ. ويتكةنئ ولار بةلگئلئ ءبئر تاريحي دامؤلارداعئ ءئرئ وزگةرئستةرگة بةلسةنة قاتئناسا وتئرپ، وقيعالاردئث دامؤ بارئسئنئث جةتةگئندة كةتپةيدئ، كةرئسئنشة، وزگةرئستةردئث تةز نةمةسة باياؤ دامؤئنا، وقيعالاردئث وبيةكتيأتئ بارئسئنا، ءوربؤ باعئتئنا وزئندئك جةكة رولئن قوسادئ.

ولاردئث قوعام دامؤئنا قوسقان ذلةسئ نةعذرلئم اؤقئمدئ، نةعذرلئم تةرةث بولسا، سوعذرلئم ولاردئث ةسئمئ حالئقتئث تاريحي ساناسئندا وشپةستةي بولئپ ءسئثئپ، ؤاقئت وتة ذرپاقتار الدئندا بيئككة كوتةرئلة بةرةدئ. قازاق حالقئنئث تاريحئندا، اسئرةسة، حاندئق داؤئردةگئ كةزةثدة مذنداي ذلئ ادامدار وتة كوپ. ولاردئث قاتارئندا 1511-1521- جئلدار ئشئندة قازاق حاندئعئن بيلةگةن قاسئم حاننئث الاتئن ورنئ ةرةكشة.

قاسئم حان تؤرالئ ءسوز قوزعاساق، بئردةن ويئمئزعا ةشبئر جازبا دةرةكتةردة كةزدةسپةيتئن، تةك قانا حالئق اؤئز ادةبيةتئ ارقئلئ كذنئ بذگئنگة دةيئن جةتكةن «قاسئم حاننئث قاسقا جولئ» دةگةن ءسوز تئركةسئ ورالادئ. بذل ءسوزدئث استارئندا ذلكةن ءمان جاتئر. ول - بئرئنشئدةن، قاسئم حاننئث ءومئرئ، حاندئق بيلئگئ، سول جئلدارداعئ ماؤرةنناحرداعئ شايبانيلةر اؤلةتئمةن، موعولستانداعئ شاعاتايلار اؤلةتئمةن جذرگئزگةن ساياساتتئث، قارئم-قاتئناستئث ناتيجةسئ؛ ةكئنشئدةن، قازاق حاندئعئن كذشةيتؤدةگئ، قازاق مةملةكةتتئلئگئن نئعايتؤداعئ سئثئرگةن ةثبةگئنة حالئقتئث بةرگةن باعاسئ؛ ذشئنشئدةن، قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق، ذلتتئق اؤماعئن قالئپتاستئرؤ جولئنداعئ اتقارعان جذمئستارئنئث جةمئسئ؛ تورتئنشئدةن، مةملةكةتتئ باسقارؤ ئسئندةگئ ذرپاقتارعا قالدئرعان ونةگة جولئ.

مئنة، وسئنداي ءئرئ تاريحي تذلعانئث قازاق تاريحئنداعئ الاتئن ورنئن ةسكةرة وتئرئپ، ءبئز قالئث قازاق جذرتئنا قاسئم حاننئث كئم ةكةندئگئن، قازاق حالقئنئث تاريحي ساناسئندا قانداي ئستةرئمةن قالعاندئعئن كورسةتؤ ماقساتئندا وسئ زةرتتةؤ ةثبةگئمئزدئ ارناعالئ وتئرمئز.

قاسئم حاننئث جةكة ءومئربايانئنا ارنايئ جازئلعان ورتاعاسئرلئق دةرةك جوق، تةك قانا ونئث سذلتاندئق جانة حاندئق داؤئرئنةن ذزئك-ذزئك مالئمةتتةر قادئرعالي جالايئر، مذحاممةد حايدار دؤلاتي، بابئر، بيناي، شادي، رؤزبةحان يسفاحاني، ماحمؤد بةن ءؤالي، حايدار رازي، گافاري، ءابداللاح بالحي، ءابئلعازئ جانة تاعئ باسقا اأتورلاردئث ةثبةكتةرئندة كةزدةسةدئ. ورئس دةرةكتةرئندة دة ول تؤرالئ مالئمةتتةر بارشئلئق.

ةندئ قاسئم حان تؤرالئ ماسةلةگة تئكةلةي كئرئسپةس بذرئن، الدئمةن، ونئث اتاتةگئنة قئسقاشا توقتاپ كةتةلئك. قاسئم حان - شئثعئس حان ذرپاعئ. شئثعئس حاننئث كئم ةكةندئگئ بارشاعا ءمالئم. قاسئم حان ونئث ذلكةن ذلئ - جوشئدان تارايدئ. جوشئنئث ون ءتورت ذلئنئث بةسةؤئ جانة ولاردان تاراعان ذرپاقتار ХШ-ХV عاسئرلاردا ةؤرازيانئث شئعئس بولئگئندةگئ ساياسي تاريحتا ذلكةن رول اتقارادئ. وردا ةجةن، باتؤ، شيبان، تذقاي تةمئر ذرپاقتارئ التئن وردا، اق وردا، كوك وردا، قازان، قئرئم، قاجئتارحان، ءسئبئر، حورةزم حاندئقتارئنئث جانة ماؤرةنناحردئث (XVІ-XVІІІ ғ.ғ.) حاندارئ بولعان.

ورتاعاسئرلئق كةيبئر دةرةك مالئمةتتةرئ مةن سولارعا نةگئزدةپ جازئلعان قازئرگئ تاريحي زةرتتةؤلةردة قاسئم حاننئث جوشئنئث قاي ذلئنان تارايتئندئعئ جونئندة ةكئ ءتذرلئ كوزقاراس بار. ءبئرئنشئ كوزقاراس بويئنشا، قازاق حاندارئ جوشئنئث ذلكةن ذلئ وردا ةجةننةن تارايدئ، ال ةكئنشئ پئكئردةگئلةر قازاق حاندارئن جوشئنئث ةث كةنجة ذلئ - تذقاي تةمئردةن وربئتةدئ.

«تذقاي تةمئرلئك» پئكئردئ قوستاؤشئلاردئث سذيةنةتئنئ - XVI جانة XVII عاسئرلاردا جازئلعان «ءتاؤاريح-ي گؤزيدا-يي نؤسرات نامة» مةن ءابئلعازئنئث «تذرئك شةجئرةسئندةگئ» مالئمةتتةر. وسئ جولداردئث اأتورئ بذل جونئندة «تذقاي تةمئرلئك» پئكئردئ سئناپ، دةرةك مالئمةتتةرئندةگئ قاتةلةردئث جئبةرئلؤ سةبةپتةرئ تؤرالئ ءوز دالةلدةمةلةرئن باسقا ءبئر عئلئمي جذمئستارئندا ايتقان بولاتئن.

«وردا ةجةندئك» پئكئردئ ذستانؤشئلار، نةگئزئنةن، جانة XV عاسئردئث باسئندا جازئلعان ءراشيد-اد ديننئث «جاميع ات-تاؤاريحئ» مةن اتئشؤلئ «ةسكةندئردئث انونيمئ» اتتئ دةرةكتةرئنة سذيةنةدئ. ءبئز دة وسئ پئكئردئ قوستاي وتئرئپ، قاسئم حاننئث شةجئرةسئن بئلايشا وربئتةمئز: شئثعئس حان - جوشئ - وردا ةجةن - سارتاقتاي - قونئشا - ساسئ بذقا - شئمتاي - ورئس حان - قذيئرشئق حان - باراق حان جانة جانئبةك حان.

كورئپ وتئرعانئمئزداي، قاسئم حان جاي عانا شئثعئس ذرپاعئ ةمةس، ةجةلدةن بةرئ كةلة جاتقان حاندئق اؤلةتتئث تئكةلةي جالعاسئ، زاثدئ وكئلئ، وردا ةجةننةن ورئس حانعا دةيئن قاسئم حاننئث اتالارئ دةشتئ قئپشاقتئث شئعئس بولئگئندة بيلئك قذرعان. العاشئندا وردا ةجةن ذلئسئ دةپ اتالعان بذل بولئك XIV عاسئردئث باسئنان باستاپ اق وردا دةپ اتالادئ. ساياسي-اكئمشئلئك ورتالئق سئر وثئرئنة كوشئرئلئپ، استانا العاشئندا ساؤران، كةيئننةن سئعاناق قالاسئندا بولادئ.

ءسوزئمئز دالةلدئ بولؤئ ءذشئن دةرةك مالئمةتتةرئنة جذگئنئپ كورةلئك. وندا وردا ةجةن تؤرالئ: «جوشئنئث مذراگةرئ جانة ةكئنشئ ذلئ باتؤ بيلئككة كةلگةنئمةن، وردا ةجةن اكةسئنئث ءتئرئ كةزئندة جانة ودان كةيئنگئ كةزدةردة ذلكةن سئي مةن قذرمةتتة بولدئ. موثكة حاننئث ولارعا جئبةرگةن جارلئقتارئندا ونئث ةسئمئ ءبئرئنشئ جازئلئپ وتئرعان. ...جوشئ اسكةرلةرئنئث جارتئسئن وردا ةجةن، ال قالعان جارتئسئن باتؤ باسقاردئ. وردا ةجةن مةن باتؤ ذلئستارئ ءبئر-بئرئنةن وتة قاشئقتا ورنالاستئ جانة اركئم ءوز ذلئسئندا دةربةس بيلئك جذرگئزدئ» دةپ جازادئ ءراشيد اد-دين. ودان ءارئ ول: وردا ةجةننئث نةمةرةسئ قونئشا «ذزاق ؤاقئت بويئ وردا ذلئسئنئث بيلةؤشئسئ بولدئ» دةيدئ. قونئشانئث ذلكةن ذلئ بايان اكةسئنئث مذراگةرئ جانة ءراشيد اد-ديننئث زامانداسئ بولعان. ءراشيد اد-دين: «قازئرگئ ؤاقئتتا بايان اكةسئ قونئشانئث ورنئندا وتئر، بذرئنعئداي ونئث ذلئسئن باسقارؤدا» دةپ جازادئ. قاسئم حاننئث بذل بابالارئنئث بيلئك قذرعان كةزئ 1225-1290- جئلدار ارالئعئ بولاتئن.

...

دةشتئ قئپشاقتاعئ مذباراك قوجا حاننئث بذلئگئنةن كةيئن اق وردا تاعئنا التئن وردا حانئ جانئبةك حاننئث ارنايئ جارلئعئمةن قاسئم حاننئث بةسئنشئ اتاسئ شئمتاي وتئرادئ جانة ونئث بيلئگئ 17 جئلعا سوزئلادئ. ودان كةيئن حاندئق بيلئك 4- اتا ورئس حانعا (مذحاممةد حانعا) كوشةدئ. ول ءتئپتئ 1370- جئلدار ورتاسئندا التئن وردا تاعئن دا بيلةيدئ. ورئس حان تؤرالئ مالئمةتتةر ورتاعاسئرلئق دةرةكتةردة مول كةزدةسةدئ.

ورئس حاننئث ءتورتئنشئ ذلئ جانة قاسئم حاننئث ءذشئنشئ اتاسئ قويئرشاق 1395-96- جئلداردا جوشئ ذلئسئن بيلةيدئ. اقساق تةمئردئث توقتامئس حانعا قارسئ كذرةسئندة قويئرشاق العاشقئسئن قولداپ، جاردةم بةرةدئ. ول تؤرالئ حايدار رازي: «قذيئرشئق-وعلان - ورئس حاننئث ذلئ. ول دا تةمئردئث كومةگئمةن (اقساق تةمئردئث) ذلئسئ مةن ةلئن بيلةدئ. ءبئرشاما ؤاقئتتان كةيئن قايتئس بولدئ» دةپ باياندايدئ. گافاري دة قويئرشاق وعلاننئث اقساق تةمئردئث توقتامئس حانعا قارسئ جاساعان ةكئنشئ جورئعئنا قاتئناسقانئن، توقتامئس حان جةثئلگةننةن كةيئن، اقساق تةمئر وعان جوشئ ذلئسئنئث بيلئگئن تاپسئرئپ، ةدئل بويئنان دةشتئگة جئبةرگةنئن ايتادئ. قادئرعالي جالايئر بولسا قويئرشاقتئ «حان» اتاعئمةن قوسئپ جازادئ.

ال قاسئم حاننئث اتاسئ باراق حان اق وردانئث سوثعئ بيلةؤشئسئ بولعان. ول 1425- جئلئ التئن وردا تاعئن تاريحتا بةلگئلئ ذلئق مذحاممةد حاننان تارتئپ الئپ، سوندا 1428- جئلعا دةيئن حاندئق قذرادئ. زامانداستارئ باراق حاندئ «التئن وردا تاعئنا ذمئتكةرلةر ئشئندةگئ «كذشتئ بؤراعا» تةثةپ، «باتئر ءارئ الئپ بولعان» دةپ سؤرةتتةيدئ.

قاسئمنئث اكةسئ جانئبةك حاننئث كئم بولعاندئعئ كوپكة ءمالئم. قازاق حاندئعئنئث نةگئزئن قالاؤشئ جانة كةرةي حاننان كةيئن قازاقتا حان بولعان. ول بيلئك قذرعان جئلدار شامامةن 1460- جئلداردئث سوثئ مةن 1470- جئلداردئث باس كةزئنة سايكةس كةلةدئ.

جوعارئداعئ قئسقاشا شولؤدان بايقاعانئمئزداي، اتاقتئ قاسئم حان جاي عانا شئثعئس ذرپاعئ ةمةس، شئعئس دةشتئ قئپشاق اؤماعئندا ذزدئكسئز بيلئكتة بولعان تةكتئ اؤلةتتئث وكئلئ بولئپ سانالادئ. اتا-باباسئنان قالعان ءداستذر، تةكتئلئك ونئث بويئنان دا تابئلادئ. ول تةك قانا حاندئق اؤلةتتئث جولئن جالعاستئرؤشئ ةمةس، سونئمةن بئرگة قالئپتاسقان جاثا ساياسي، ةتنيكالئق جاعدايلارعا ساي حاندئق بيلئكتئ، مةملةكةتتئلئكتئ دامئتؤشئ قايراتكةر رةتئندة تاريحتا ءوز ورنئن العان تذلعا بولئپ سانالادئ.

قاسئم حان - جانئبةك حاننئث توعئز ذلئنئث ءبئرئ. ونئث ئشئندة قاسئم مةن قامبار ءبئر انادان، جاعان بيكةدةن تؤئلعان. دؤلاتيدئث «تاريحي-ءراشيدي» اتتئ ةثبةگئندة قاسئم حاننئث قاي جئلئ دذنيةگة كةلگةنئن انئقتايتئن جاناما مالئمةت بار. وندا اأتور -1513 جئلئ شاعاتايلئق سذلتان سايد حاننئث شؤ بويئنداعئ قاسئم حان ورداسئنا كةلگةنئ جونئندة جازا كةلئپ، «بذل كةزدة قاسئم حاننئث جاسئ الپئستان اسئپ، جةتپئسكة جاقئنداپ قالعان بولاتئن» دةپ باياندايدئ. وسئعان سذيةنة وتئرئپ، 1513- جئلئ قاسئم حاننئث جاسئ 67-68-دةردة دةسةك، وندا ول 1445-46- جئلداردا دذنيةگة كةلگةن بولئپ شئعادئ. ال ورتاعاسئرلارداعئ قازاقستان تاريحئنئث بةلگئلئ زةرتتةؤشئسئ ت.ي.سذلتانوأ قاسئم حاندئ 1445- جئلئ شاماسئندا دذنيةگة كةلگةن دةپ ةسةپتةيدئ. وسئ جئلدئ نةگئزگة الئپ، وتكةن 2010- جئلئ قاسئم حانعا 565 جئل تولعان دةيمئز.

قاسئم حاننئث ومئرئنة بايلانئستئ دةرةكتةر 1470- جئلدارعا دةيئن ةشبئر ةثبةكتة كةزدةسپةيدئ. ونئث سةبةبئ تذسئنئكتئ دة. قازاق حاندئعئ قذرئلعاننان 1470- جئلدار باسئنا دةيئن مةملةكةتتةگئ ءئرئ ساياسي تذلعالار كةرةي مةن جانئبةك حاندار بولدئ. ال بذرئندئق، قاسئم، ماحمذت، ادئك جانة ت.ب. سذلتاندار حانداردئث جانئندا -جذرئپ سول كةزدةگئ وقيعالارعا ارالاسقانئمةن، جازبا دةرةكتةر مالئمةتتةرئندة نةگئزگئ حانداردئث ةسئمدةرئ اتالئپ وتئرعان. العاش رةت جازبا دةرةكتة بذرئندئق حان 1470-71- جئلعئ وقيعاعا بايلانئستئ كةزدةسةدئ. ويتكةنئ بذل كةزدة ونئث اكةسئ كةرةي قايتئس بولعان ةدئ. سول سياقتئ قاسئم دا العاش رةت جازبا دةرةك مالئمةتتةرئندة جانئبةك حان قايتئس بولعاننان كةيئن، ياعني 1470- جئلدار باسئنان باستاپ ايتئلا باستايدئ.

XV عاسئردئث 70- جئلدارئنان باستاپ قازاق حاندئعئنئث تاريحئندا جاثا كةزةث باستالادئ. ساياسي تاريح تذرعئسئنان الئپ قاراساق، بذل كةزةث - قازاق حاندئعئنئث كذشةيؤئمةن، نئعايؤئمةن، ةتنيكالئق تاريح تذرعئسئنان - قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق، ذلتتئق اؤماعئنئث بئرئكتئرئلة باستالؤئمةن سيپاتتالادئ. مذنداعئ ةث باستئ وقيعاعا - قازاق حاندئعئنئث سئرداريانئث ورتا اعئسئ بويئنداعئ قالالار مةن دالالاردئ قايتارؤ ءذشئن ماؤرةنناحر بيلةؤشئلةرئمةن جذرگئزگةن كذرةسئ جاتادئ. بذل كذرةس 1470- جئلداردئث ورتاسئنان 1598- جئلعا دةيئن سوزئلادئ. ءبئر عاسئردان استام ؤاقئتقا سوزئلعان كذرةستئث بئرنةشة كةزةثئ بار. العاشقئ كةزةث - 1470-1520- جئلدار ارالئعئندا ءوتتئ. مئنة، وسئ العاشقئ كةزةثدة قاسئم حان ءوزئن ءئرئ قولباسشئ ءارئ ءئرئ مةملةكةت باسشئسئ رةتئندة كورسةتئپ، زامانداستارئنئث جازبالارئندا ذلئ تذلعا تذرئندة كورئنئس تابادئ.

1470- جئلداردئث باس كةزئندة جانئبةك حاننان كةيئن حاندئق بيلئك بذرئندئق حاننئث قولئنا وتةدئ. بذرئندئق حان تذسئندا قاسئم سذلتاندئق دارةجةدة بولئپ، بذكئل قازاق اسكةرئنئث قولباسشئسئ مئندةتئن اتقارادئ. XVI عاسئر باسئندا جازئلعان «شايبانيناما» ةثبةگئنئث اأتورئ كامال اد-دين بيناي قاسئم حان تؤرالئ: «ول - بذرئندئق حاننئث اسكةرلةرئ ئشئندةگئ اتاقتئ باهادذرئ جانة مئقتئ سذلتاننئث ءبئرئ بولدئ» دةپ جازادئ.

قازاق حاندئعئنئث كذشةيؤئ 1470- جئلداردئث ورتاسئنان باستالادئ. سئر بويئ ءذشئن كذرةستئث باستالؤئنا ءابئلقايئر حاننئث نةمةرةسئ مذحاممةد شايباني حاننئث 1470- جئلداردئث ورتاسئندا وسئ ايماققا كةلئپ بةكئنؤئ تذرتكئ بولادئ. قازاق حاندئعئ بذعان نارازئلئق ءبئلدئرئپ، قئس مةزگئلئنة قاراماستان، سئعاناق پةن ساؤران توثئرةگئندةگئ شايبانيلئقتارعا سوققئ بةرةدئ. قاسئم سذلتان باسشئلئق ةتكةن قازاق اسكةرلةرئ وسئ قالالار ماثئندا شايبانيلئقتاردئ تالقانداپ، ولاردئ قاشؤعا ءماجبذر ةتةدئ. بذل شايقاستا قاسئم حاننئث باؤئرلارئ: ماحمذت، جيرةنشة، قامبار سذلتاندار باستاعان جاساقتار ةرلئگئمةن كوزگة تذسةدئ. مذحاممةد شايباني حان بولسا ءوزئنئث اتاقتئ سذلتانئ مةن باهادذرئنةن ايئرئلادئ.

العاشقئ كةزةثنئث ذرئستارئ قازاق حاندئعئ ءذشئن ذلكةن جةثئسپةن اياقتالادئ. سئر وثئرئنةن قارسئلاس جاؤ قؤئلادئ جانة ايماقتئث سولتذستئك جانة سولتذستئك باتئسئنداعئ سوزاق، ساؤران جانة سئعاناق ايماقتارئ قازاق حاندئعئنئث قذرامئنا وتةدئ.

كةزئندة اقساق تةمئرگة ارقا سذيةپ اق ورداعا قارسئ كذرةسكةن توقتامئس حان سةكئلدئ مذحاممةد شايباني حان دا ماؤرةنناحرداعئ اقساق تةمئر ذرپاقتارئنان اسكةري جاردةم الئپ، قازاق حاندئعئنا XV عاسئردئث سوثعئ شيرةگئندة بئرنةشة رةت سوعئستار جذرگئزةدئ. ونئث العاشقئ جورئعئ ساتسئزدئككة ذشئراعاننان كةيئن، ازداعان ؤاقئتتان سوث ةكئنشئ جورئققا دايئندالادئ. شايباني حاننئث ةكئنشئ رةت سئر وثئرئنة كةلؤئ 1480- جئلداردا بولدئ. بذل جولئ دا قازاق حاندئعئ وعان تويتارئس بةرةدئ جانة سئر ءوثئرئنئث قالعان بولئكتةرئنة ئقپالئن كذشةيتة تذسةدئ. بذل جولعئ كذرةستة قاسئم مةن ونئث تؤعان ئنئلةرئ قازاق اسكةرئن باستاپ، قارسئلاسئن تاعئ دا تالقاندايدئ.

كذرةستئث ءذشئنشئ كةزةثئ XV عاسئردئث 90-جئلدارئنئث ةكئنشئ جارتئسئندا ءوتتئ. بذل قازاق حاندئعئ ءذشئن اؤئر بولادئ. كذرةسكة ماؤرةنناحر بيلةؤشئلةرئمةن قاتار موعولستان حانئ سذلتان ماحمذت حان دا ارالاسئپ، مذحاممةد شايباني حانعا اسكةري كومةك بةرةدئ. ةكئنشئدةن، قازاق حاندئعئنئث سئر ءوثئرئن تولئعئمةن قايتارؤدئث سوثعئ كةزةثئندة بيلةؤشئ توپتار اراسئندا قايشئلئق تؤئپ، ةكئ توپ پايدا بولادئ. بئرئنة - بذرئندئق حان، ال ةكئنشئسئنة - قاسئم جانة جانئبةك حاننئث وزگة ذلدارئ باسشئلئق ةتةدئ.

جانئبةك حان ذلدارئنئث سئر وثئرئندة جاثا ذلئستاردئ يةلةنؤئنة، سول سةبةپتئ ولاردئث كذشةية باستاؤئنا بايلانئستئ قايشئلئق تؤئندادئ. بولاشاقتا ءوز بيلئگئنة قاؤئپ تونةتئنئن سةزگةن بذرئندئق ةندئ جانئبةك حان ذلدارئن السئرةتؤ ماقساتئمةن كةشةگئ جاؤئ مذحاممةد شايباني حانمةن جاقئنداسا باستايدئ. شايبانيلئق سذلتاننئث سئر وثئرئندة بةكئنؤئنة، بئرنةشة قالانئ يةلةنؤئنة رذقسات ةتئلةدئ. بذرئندئقتئث بذل ارةكةتئ قاسئم حان توبئنئث سئر بويئن تولئق يةلةنؤئنة مذمكئندئك بةرگئزبةؤگة جانة قاجةت بولسا، كةشةگئ جاؤمةن جانئبةك حان ذلدارئنا قارسئ وداقتاسؤعا جاساعان باعئتئ بولدئ.

قاسئم سذلتان تذيئقتان شئعؤدئث جولئن تابادئ. ول ةندئ بذرئندئق پةن شايباني حان وداعئنا قارسئ موعول حانئمةن وداق قذرئپ، قارسئ شابؤئلعا ازئرلةنةدئ. ءسويتئپ، 1496- جئلئ سئر ءوثئرئ ءذشئن كذرةستئث العاشقئ ءداؤئرئ اياقتالئپ، قازاق حاندئعئ قاسئم جانة ونئث جاقتاؤشئلارئ ارقاسئندا سئر ءوثئرئنئث سولتذستئك بولئگئن يةمدةنةدئ.

ةگةر XV عاسئردئث 70-80- جئلدارئ قاسئم ذنةمئ بذرئندئق حاننئث جانئندا ءجذرئپ، «وعان باعئنئپ، بذيرئقتارئن ورئنداپ جذرسة»، سول عاسئردئث 90- جئلدارئنان باستاپ، ودان ئرگةسئن اؤلاق سالا باستايدئ. قالئپتاسقان ساياسي جاعداي بذرئندئق پةن قاسئم اراسئن كذننةن-كذنگة سالقئنداتا تذسةدئ.

XV عاسئردئث سوثعئ جئلدارئندا قاسئمنئث اسكةري قولباسشئلئق قاسيةتئمةن قاتار، مةملةكةت قايراتكةرئ، شةبةر ديپلومات رةتئندةگئ قئرلارئ ايقئندالا تذسةدئ. بذعان قاسئمنئث جةكة باستئث مذددةسئنةن گورئ مةملةكةتتئلئك مذددةسئن ارتئق قويؤئ جانة وسئ سوثعئ مذددةگة ساي ءئس-ارةكةت جاساپ، شةشئم قابئلداؤئ، ونئ جذزةگة اسئرؤئ دالةل بولا الادئ.

قاسئم حاننئث قازاق حالقئ الدئندا، قازاق مةملةكةتتئلئگئن نئعايتؤدا سئثئرگةن ةثبةكتةرئنئث ءبئرئ - XV عاسئر سوثئندا سئر ءوثئرئنئث بئرتئندةپ قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئنا ةنگئزة باستاؤئ بولدئ. ال XVI عاسئر باسئنداعئ حاننئث اسا ءبئر رولئ قازاق جةرئنة باسقئنشئ بولئپ كةلگةن مذحاممةد شايباني حان اسكةرئن تاس-تالقان ةتئپ جةثؤدةن ايقئن كورئندئ.

1496- جئلئ بذرئندئق حانمةن وداقتاسؤ ارقئلئ سئر ءوثئرئنئث ءبئر شةتئنة تابان تئرةگةن شايباني حان ماؤرةنناحرداعئ ساياسي بئتئراثقئلئقتئ ذتئمدئ پايدالانا وتئرئپ، 1500- جئلئ سامارقان تاعئن ءبئر-بئرئمةن ذزدئكسئز كذرةسئپ جاتقان تةمئر اؤلةتئنئث وكئلدةرئنةن تارتئپ الادئ. ول 1500-1504- جئلدارئ ورتا ازيانئث ءبئرتالاي ايماقتارئن باعئندئرئپ، قؤاتتئ مةملةكةت قذرادئ. ءبئراق سولتذستئكتة قازاق حاندئعئنئث بولؤئ وعان ذنةمئ قاؤئپ ءتوندئرئپ وتئرعانداي كورئنةدئ. سوندئقتان دا شايباني حان XVI عاسئردئث باسئندا قازاق حاندئعئن وزئنة باعئندئرؤدئ باستئ ماقسات ةتئپ قويادئ. شايبانيلئق سذلتاننئث ءبئرئ، كةيئننةن حان بولعان ؤبايدؤللاح XVI عاسئر باسئنداعئ قازاقتارمةن سوعئس تؤرالئ ماسةلةدة «ءبئزدئث بذكئل مذسئلمان الةمئن جاؤلاؤداعئ العاشقئ قادامئمئز قازاقتاردئ باعئندئرؤدان باستالادئ» دةپ جاريالايدئ. بذل - 1509- جئلئ ايتئلعان ءسوز.

ورتا ازيا بيلةؤشئسئ XVI عاسئر باسئندا الدئمةن قازاقتاردئ ةكونوميكالئق تاؤةلدئلئكتة ذستاؤ ءذشئن 1505- جئلئ ارنايئ جارلئق شئعارادئ. جارلئقتا قازاقتارمةن تولئق ساؤدا-ايئرباستئ توقتاتؤ جونئندة ايتئلادئ جانة ورتا ازيادا جذرگةن قازاق ساؤداگةرلةرئن توناؤعا بذيرئق بةرئلةدئ. ءبئراق بذل شارا وعان وث ناتيجة بةرگئزبةيدئ، كةرئسئنشة، قازاق حاندئعئ تاراپئنان قارسئ ارةكةتتةر تؤعئزادئ. شايباني حان ءوز ارةكةتئن وث كورسةتؤ ءذشئن ماؤرةنناحرلئق ءدئنباسئلارئنا قازاقتاردئ «دئنسئزدةر» دةپ ايتقئزئپ، كذرةسكة ورتا ازيانئث بذكئل مذسئلماندارئن جذمئلدئرؤعا كذش جذمسايدئ.

ءسويتئپ، ول 1505-1509- جئلدار ارالئعئندا قازاق حاندئعئنا قارسئ ءذش رةت جورئق ذيئمداستئردئ. بذل ءذش جورئق شايباني حان ءذشئن ءبئرشاما ناتيجةلئ اياقتالدئ. سئر وثئرئندةگئ قازاق سذلتاندارئنئث ذلئستارئ تالقاندالئپ، مئثداعان مال مةن جان ولجاعا تذسئرئلةدئ. ونداي ذلئستاردئث ءبارئ جانئبةك حان ذلدارئنئث ذلئستارئ بولاتئن. 1509- جئلدئث قئسئندا بولعان ءذشئنشئ جورئق كةزئندة بذرئندئق حان جاؤ شابؤئلئن بئلة تذرا، جانئبةك حان ذلدارئنا ةشقانداي كومةك بةرمةي، كةرئسئنشة، ءوز باسئن امان ساقتاپ، ذلئسئمةن شةگئنئپ كةتكةن ةدئ. حاننئث بذل ارةكةتئ بذكئل قازاق قوعامئندا ونئث بةدةلئن تومةندةتئپ جئبةرةدئ. وسئ كةزدةن باستاپ بارلئق كذشتةر قاسئم حاننئث توثئرةگئندة توپتاسا باستايدئ. ويتكةنئ شايباني حان العاشقئ ءذش جورئقتا قازاق ةلئن باعئندئرؤدئ ماقسات ةتكةنئمةن وعان جةتة قويماعان ةدئ. سوندئقتان دا بولاشاقتا تذپكئ ماقساتقا جةتؤ ءذشئن ءالئ دة بولسا جورئقتار بولؤ قاؤپئ زور بولاتئن. مئنة، وسئ تذستا سئرتقئ جاؤعا تويتارئس بةرة الاتئن جانة بذكئل قازاق ةلئن سوعان جذمئلدئرا الاتئن جالعئز تذلعا قاسئم حان ةدئ. سئر ءوثئرئ ءذشئن بولعان شايقاستاردا جيناقتالعان تاجئريبة مةن اتاق-ابئروي، قولباسشئلئق پةن ذلئس بيلةؤشئلئك دارةجة، حان اؤلةتئنئث وكئلئ بولؤئ قاسئم حاندئ قيئن-قئستاؤ جاعدايدا قازاق ةلئنئث ةث ءئرئ مةملةكةت قايراتكةرئنة اينالدئرادئ.

مذنئ سول كةزدةگئ تاريحشئلار دا اثعارعان. مئسالئ، مذحاممةد حايدار دؤلاتي: «قاسئم حاننئث كذشئنئث وسكةندئگئ سونشالئقتئ، بذرئندئق حان تؤرالئ ةشكئم دة ويلامادئ، ول حاندئقتئ باسقارؤ مةن ونداعئ بذكئل بيلئكتئ قولئنا الدئ» دةپ جازادئ.

شايباني حاننئث كةلةسئ جورئقتارئنان حاباردار بولعان قاسئم حان وعان الدئن الا ازئرلةنةدئ. 1510- جئلعئ شايباني حاننئث سوثعئ جورئعئندا قاسئم حان ءوز ورداسئن ئشكةرئ قاراي، ذلئتاؤ ماثئنا قوندئرئپ، وردادا از كذش قالدئرئپ، نةگئزگئ كذشئن كةيئن شةگئندئرةدئ. وثاي جةثئسكة ماساتتانعان جاؤ قاننةن-قاپةرسئز بئرنةشة كذن بويئ وردادا تويلايدئ. وسئ تذستا قاسئم حان اسكةرئن قارسئ شابؤئلعا شئعارادئ. قازاقتاردان مذنداي قارسئ ارةكةتتئ كذتپةگةن جاؤ اسكةرئ ةشقانداي قارسئلئق كورسةتة الماي، باس ساؤعالاپ قاشؤعا ءماجبذر بولادئ. قازاقتار جاؤئن ذلئتاؤدان سئر ءوثئرئنة دةيئن قؤئپ، سئعاناق تذبئندة تاس-تالقان ةتةدئ. شايباني حان اسكةرئنئث قالدئقتارئ، دةرةكتةردة جازئلعانداي، قورئققانئنان ارتتارئنا قاراؤعا مذرشاسئ كةلمةي، سامارقانعا دةيئن قاشادئ. بذعان دةيئن ةشبئر جةثئلئستئث ءدامئن تاتپاعان شايباني حان اسكةرئ قاسئم حان اسكةرئنةن 1510- جئلدئث قئسئ مةن كوكتةمئندة وسئلاي ماسقارا بولئپ جةثئلئس تابادئ.

ورتا ازيا بيلةؤشئسئنئث بذل جةثئلئسئن سول تذستاعئ تاريحشئ بالحي بئلاي دةپ باعالايدئ:«ءبئر سوزبةن ايتقاندا، شايباني حاننئث ذلةسئنة ءئرئ جةثئلئس ءتيدئ. ءوزئنئث ةث شئرقاؤ بيئگئنة جةتكةن ونئث بيلئگئ ةندئ قذلدئراي باستادئ». كورئپ وتئرعانئمئزداي، قاسئم حان تةك قازاق ةلئن قذتقارئپ قانا قويعان جوق، سونئمةن بئرگة قارسئلاسئ شايبانيدئث بةلئن ءذزئپ، ومئرتقاسئن وپئرعانداي ةتئپ سوققئ بةرةدئ. ورايئ كةلگةندة ايتا كةتةلئك، قاسئم حاننان جةثئلگةننةن سوث شايباني حان ءوشئن اينالاسئنداعئ ءوز سذلتاندارئنان الئپ، ولاردئث يةلئكتةرئنئث ءبارئن وزگةرتةدئ. ءوز كةزةگئندة سذلتاندار بذعان نارازئ بولئپ، ئشتةي قارسئلئق بئلدئرةدئ، ءبئراق بئردةن سئرتقا شئعارا المايدئ. سول جئلئ ونئث باداحشاننئث تاؤلئ تايپالارئنا جاساعان جورئعئ ءساتسئز اياقتالادئ. كذزدة مةرأ قالاسئندا ءيران شاحئ يسمايئل شاح اسكةرئنئث قورشاؤئندا قالعاندا قاراماعئنداعئ بئردة-ءبئر سذلتاننان كومةك كةلمةيدئ. ءسويتئپ، 1510- جئلئ كذز ايئندا ول قورشاؤدا قازا تابادئ، ال بئرنةشة جئل بويئ ورتا ازيادا ساياسي بئتئراثقئلئق جايلايدئ. مئنة، قاسئم حاننان جةثئلگةن مذحاممةد شايباني حاننئث تاعدئرئ جانة ول قذرعان مةملةكةتتئث تاعدئرئ وسئلاي اياقتالادئ.

قاسئم حاننئث شايباني حاندئ جةثؤئ ونئث بةدةلئن ودان ءارئ وسئرةدئ، سونئمةن بئرگة ول بيلةگةن قازاق حاندئعئنئث حالئقارالئق جاعدايئ ارتا تذسةدئ. جالپئ العاندا، شايباني حان جورئقتارئنا قارسئ كذرةسئ، ونئ تالقانداؤئ قاسئم حاننئث قازاق حالقئ الدئندا سئثئرگةن ذلكةن ةثبةگئنئث ءبئرئ بولئپ سانالادئ.

قازاق جذرتئ الدئندا بةدةلئنةن جذرداي بولعانئن سةزگةن بذرئندئق 1511- جئلئ ماؤرةنناحرعا كةتةدئ. ةشبئر دةرةكتة جازئلماسا دا، وسئ جئلدان باستاپ قاسئم حاننئث رةسمي حاندئق ءداؤئرئ باستالادئ.

قاسئم حان قازاق حاندئعئن 10 جئل (1511-1521 ج ج.) باسقارادئ. قازاق حالقئ ءذشئن ول وسئ 10 جئل ئشئندة بئرنةشة حان ذرپاعئ اتقاراتئن ءئس اتقارئپ كةتتئ. ول حاندئق قذرعان جئلدار ئشئندة قازاق ةلئن، قازاق جذرتئن ئرگةسئندةگئ كورشئدةن الئستاعئ ةؤروپا حالقئنا دةيئن تانئپ-بئلةدئ.

1510-1513- جئلدارئ شايباني حان ولگةننةن كةيئن، ورتا ازيادا ساياسي بئتئراثقئلئق بةلةث الئپ، سئر وثئرئندة ونئث ئقپالئ السئرةيدئ. سونداي-اق جةتئسؤ مةن شئعئس تذركئستاندا ءبئر جارئم عاسئردان استام ءومئر سذرگةن موعولستان مةملةكةتئ دة وسئ تذستا ئدئراپ كةتةدئ. وسئنداي قازاق حاندئعئ ءذشئن قالئپتاسقان قولايلئ ساتتةردئ شةبةر پايدالانا بئلگةن قاسئم حان جةتئسؤدا، تولئعئمةن سئر وثئرئندة قازاق حاندئعئنئث بيلئگئن ورناتادئ. مذندا ءبئر ةسكةرةتئن جاي، بذل اتالعان ايماقتار ةشبئر ذرئسسئز قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئنا ةنةدئ. سةبةبئ مذنداعئ تايپالار قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق قذرامئنئث ءبئرئ بولاتئن.

سالئستئرمالئ تذردة ايتساق، ءدال وسئ جئلدارئ ورئس حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئنئث قالئپتاسؤ ءذردئسئ، سونئمةن قاتار ساياسي ءذردئسئ ءبئر ورتالئققا باعئندئرئلعان مةملةكةتتئث قذرئلئپ جاتقان كةزئ ةدئ. ال XVI عاسئر باسئنداعئ قاسئم حاننئث بيلئگئ تذسئندا قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئنئث قالئپتاسؤ ءذردئسئنئث جةتئسؤ، سئر وثئرلةرئندة بةيبئت ءوتؤئ بئرنةشة ءمان-جايدئث بةتئن اشادئ. بئرئنشئدةن، ةتنيكالئق ءذردئستئث ءبئرتذتاس ةتنو اؤماقتا ءجذرؤئ ةتنيكالئق كومپونةنتتةردئث ةتنوپسيحولوگيالئق جاعئنان جاقئنداسؤئن تةزدةتةدئ. سول سةبةپتئ دة جةتئسؤ مةن سئر وثئرئندةگئ ةتنيكالئق توپتار ساياسي كةدةرگئلةر جويئلعاننان كةيئن ءوزئنئث نةگئزگئ ةتنيكالئق ذيئتقئسئنا قوسئلادئ. ةكئنشئدةن، مذنداي كذردةلئ ةتنو ذردئستئث قئرعئن-سوعئسسئز، بةيبئت تذردة وتؤئنة ءوز زامانئنئث ذلئ قايراتكةرئ قاسئم حاننئث جذرگئزگةن كورةگةن ساياساتئ تذردئ. جةكة ادامداردئث تاريحي كةزةثدةردةگئ ورنئن قاسئم حاننئث اتقارعان رولئ ارقئلئ تذسئنؤگة جانة تذسئندئرؤگة بولادئ. تذبئندة بولاتئن وبيةكتيأتئ تاريحي ءذردئس - قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق تةرريتورياسئنئث قالئپتاسؤئ مذمكئن باسقا حاندار تذسئندا باسقاشا جذرگةن بولار ما ةدئ نةمةسة ورئس تاريحئنداعئداي سوعئستار ارقئلئ جذرگةن بولار ما ةدئ. ناقتئ وقيعالئ كةزةثدةرگة جةكة تذلعالاردئث ارالاسؤئ ول ءذردئستئ نة تةجةيدئ، نة تةزدةتةدئ، ءبئراق توقتاتا المايدئ.

ءبئز بذل ارادا قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئنئث قالئپتاسؤئ قاسئم حان تذسئندا بةيبئت تذردة جانة تةز جذرگةنئن كوردئك. قاسئم حاننئث قازاق تاريحئنداعئ تاريحي رولدةرئنئث ءبئرئ وسئندا بولسا كةرةك.

قاسئم حان قازاق حالقئنئث اؤماعئن قالئپتاستئرؤمةن قاتار، ونئث قاؤئپسئزدئگئن قامتاماسئز ةتؤ ءذشئن دة بار كذش-جئگةرئن سالادئ. وعان دالةل - 1513- جئلعئ ونئث تاشكةنتكة جورئق جاساؤئ بولدئ. وسئ جئلدارئ تاشكةنتتئث قازاق حاندئعئنا ءوتؤئ بئرنةشة ماسةلةنئ شةشكةن بولار ةدئ. بئرئنشئدةن، تاشكةنتتئ الؤ ارقئلئ سئردئث ورتا اعئسئ بويئنداعئ قالالار مةن ةلدئمةكةندةردئث بةيبئت ءومئرئن ساقتاؤ، حاندئقتئث وثتذستئك شةكاراسئن قاؤئپسئزدةندئرؤ جانة ءبئر ساياسي كةثئستئكتةگئ دةشتئ قئپشاق پةن وثتذستئگئندة سايرامعا دةيئن سئر ءوثئرئنئث ةتنيكالئق تذتاستئعئن قامتاماسئز ةتؤ، دامئتؤ بولدئ. ةكئنشئدةن، ءدال وسئنداي ماقساتتار جةتئسؤعا دا قاتئستئ ةدئ. ماؤرةنناحر تاراپئنان جةتئسؤعا جانة سئر وثئرئنة اپاراتئن قئسقا جانة توتة جول تاشكةنت ارقئلئ ءوتتئ. سوندئقتان دا قالانئث قازاقتارعا ءوتؤئنئث اسكةري-ستراتةگيالئق ماثئزئ بولدئ. ذشئنشئدةن، قاسئم حان الدئندا ساياسي مئندةت 1513- جئلدئث باسئنان قايتا كذشةية باستاعان شايبانيلئق سذلتانداردئث كذشئن، ولاردئث تاشكةنت ايماعئنداعئ ئقپالئن السئرةتؤ بولدئ. مئنة، وسئنداي ماثئزدئ ماقساتتار قاسئم حاندئ تاشكةنتتئ الؤعا يتةرمةلةيدئ. جورئقتئث باستالؤئنا سايرام قالاسئن ءوز ةركئمةن قاسئم حانعا بةرگةن قاتتا-بةكتئث ذسئنئسئ تذرتكئ بولدئ. ءبئراق تا قاسئم حاننئث تاشكةنتكة جاساعان 1513- جئلعئ جورئعئ ءساتسئز اياقتالادئ. كةيئن شةگئنگةن قازاق اسكةرئ تاشكةنتتئث سولتذستئگئندةگئ قالا - سايرامعا كةلئپ توقتايدئ. ؤاقئتشا بولسا دا بذل قالا اسكةري، ستراتةگيالئق ماثئزعا ية بولدئ.

1513- جئلدان كةيئن قايتا بئرئگئپ، كذشةيگةن ماؤرةنناحرداعئ شايبانيلئق سذلتاندار قازاق حاندئعئنئث سئر وثئرئندةگئ ئقپالئن جويؤ ماقساتئمةن 1516-1517- جئلدئث قئسئندا جورئق ذيئمداستئرادئ. شايبانيلئق تاريحشئلار جورئقتئث ذيئمداستئرئلؤئن قانشا ماراپاتتاسا، جورئقتئث نةمةن اياقتالعاندئعئ تؤرالئ سونشا اؤزئن اشپايدئ، ياعني، ءبئزدئث ويئمئزشا، شايبانيلئقتاردئث تاعئ دا ءبئر ءئرئ جةثئلئسئن جازؤعا ولاردئث ءداتئ بارماعان. بذل جولئ دا قازاق حانئ قاسئم حان جاؤدان ايلاسئن اسئرئپ، شايبانيلئقتارعا كذيرةتة سوققئ بةرةدئ. 1516-1517- جئلعئ وقيعادان سوث قاسئم حان قايتئس بولعانعا دةيئن سئر ءوثئرئ مةن جةتئسؤ ايماعئنداعئ ساياسي تالاس-تارتئس اياقتالئپ، بةيبئت ءومئر قالئپتاسادئ.

قازاق حاندئعئنئث وثتذستئك پةن وثتذستئك-شئعئس باعئتتارداعئ سئرتقئ ساياساتئن ءساتتئ اياقتاعان قاسئم حان 1517- جئلدان باستاپ كذش-جئگةرئن باتئسقا - ةدئل، جايئق باعئتئنا قاراي جذمسايدئ. XVI عاسئر باسئندا ةكئ وزةن ارالئعئنداعئ نوعاي ورداسئ اؤئر ساياسي داعدارئستا بولاتئن. رؤ-تايپا كوسةمدةرئ بيلئك ءذشئن ءوزارا كذرةستة مةملةكةتتئ تولئعئمةن ئدئراتئپ، ءبئر-بئرئنة باعئنبايتئن، دةربةس يةلئكتةرگة ءبولئنئپ كةتكةن ةدئ. نوعاي مئرزالارئنئث ءوزارا كذرةسئنةن ابدةن شارشاعان رؤ-تايپالار وزدةرئنئث ةتنيكالئق ورتاسئ، ةتنيكالئق كةثئستئكتةگئ قذرامداس بولئگئ - قازاق ةتنوسئنا قوسئلا باستايدئ. ةتنيكالئق بئرئگؤ ساياسي تذرعئدان قولداؤعا ية بولدئ. قازاق حانئ قاسئم حان مذندا دا كورةگةندئك تانئتئپ، قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئنئث قالئپتاسؤ ءذردئسئن سوعئسسئز، بةيبئت تذردة جذزةگة اسئرادئ. تاريحشئ ا.يسيننئث زةرتتةؤلةرئندة كةيبئر نوعاي مئرزالارئنئث 1519- جئلئ ةدئلدئث وث جاعالاؤئنا ئعئستئرئلعاندئعئ جونئندة ايتئلادئ. ال سول جاعالاؤدا قازاق حاندئعئنئث بيلئگئ جذرة باستايدئ دا، ول ةندئ استراحان حاندئعئمةن شةكتةسةدئ. ءوز كةزئندة بذل جاعداي قازاق حاندئعئنا التئن وردا ئدئراعاننان كةيئن، ونئث باتئس بولئگئندةگئ ساياسي قارئم-قاتئناستارعا بةلسةنة ارالاسؤعا مذمكئندئك بةرةدئ. سونداي-اق قازان، قاجئتارحان، قئرئم حاندئقتارئ جانة موسكأا كنيازدئقتارئمةن قاسئم حان كةزئندة ديپلوماتيالئق قاتئناستار ورناتئلادئ.

التئن وردانئث مذراگةرئ بولؤعا ذمتئلعان قازان، قئرئم جانة قاجئتارحان حاندئقتارئ ءبئر-بئرئمةن كذرةستة وزدةرئنة مئقتئ وداقتاس ئزدةستئرةدئ. موسكأا كنيازدئعئ بذل كةزدة ءالئ دة بولسا قؤاتتئ ةمةس ةدئ. سوندئقتان دا كذشتئ وداقتاس قاسئم حان دةپ تانئلادئ. ورئس دةرةكتةرئندة 1520- جئلئ قئرئم حاندئعئندا قازاقتاردان ةلشئ كةلگةندئگئ ايتئلادئ. جازبا دةرةكتةر بذل جونئندة ماردئمدئ ةشتةثة ايتپاسا دا، وسئ جئلدارداعئ ذزدئكسئز بولعان بايلانئستار حالئق اؤئز ادةبيةتئندة جاقسئ ساقتالعان. تاريحي باتئرلئك جئرلاردا قئرئم، قازان حاندئقتارئنا بايلانئستئ، جةكةلةگةن باتئرلارعا بايلانئستئ كوپتةگةن وقيعالار باياندالادئ.

بذرئنعئ جوشئ ذلئسئ، ودان كةيئنگئ التئن وردا جةرئندة XVI عاسئردئث باسئنداعئ ةث قؤاتتئ مةملةكةت - قازاق حاندئعئ بولدئ. ونئث حانئ - قاسئم حان ةدئ. ءدال وسئ كةزدة موسكأا كنيازدئعئ قازاق حاندئعئمةن بايلانئس ورناتؤعا ذمتئلادئ. بذل بايلانئس ارقئلئ موسكأا قازاقتار تؤرالئ، قازاق حاندئعئ جانة قاسئم حان تؤرالئ كوپ مالئمةت الؤعا تئرئستئ. ويتكةنئ ةندئ-ةندئ التئن وردا ةزگئسئنةن قذتئلعان موسكأا كنيازدارئنئث ةسئندة كةشةگئ كذن ةلةستةرئ كوپ ةدئ. ولار التئن وردا اؤماعئندا جاثا قؤاتتئ مةملةكةتتئث پايدا بولؤئنان قاتتئ سةسكةندئ. مذراگةرلئككة تالاسقان ءذش حاندئقتئث ءوزارا كذرةسئ موسكأاعا وتة ءتيئمدئ بولاتئن. ءبئراق تا 1519- جئلدان باستاپ قازاق حاندئعئنئث بذل ئسكة ارالاسؤئ موسكأاعا وتة قاؤئپ تؤعئزا باستايدئ. سوندئقتان دا موسكأا قازاقتارمةن بايلانئس ورناتؤ ارقئلئ ولار تؤرالئ كوپ بئلمةك بولدئ. XVI عاسئردئن 70- جئلدارئندا قذراستئرئلعان پاتشا ارحيأئنئث تئزئمئندة: «38-جاشئك. وندا قاسئم حان تذسئنداعئ قازاقتار تؤرالئ قاعازدار بار» دةپ جازئلعان. وكئنئشكة وراي، بذل قاعازدار بئزگة دةيئن جةتپةي، ورتةنئپ كةتتئ. موسكأانئث قاسئم حانعا جةكة كوثئل اؤدارؤئ، بئرئنشئدةن، قازاق حاندئعئنئث قؤاتتئلئعئنا بايلانئستئ بولسا، ةكئنشئدةن، ونئث مةملةكةت قايراتكةرئ رةتئندةگئ رولئنة بايلانئستئ تؤئنداعان دةپ سانايمئز.

ورتاعاسئرلئق تاريحشئلار قازاق حاندارئ ئشئندة قاسئم حاننان باسقا ةشكئمگة كوپ باعا بةرگةن ةمةس. بذل جاي ونئث تاريحي تذلعاسئن سول كةزدئث وزئندة-اق كوپشئلئكتئث تانئعاندئعئن كورسةتةدئ. ال ول تؤرالئ قالئث قازاق جذرتئ بئلة مة ةكةن؟ ءئرئ تاريحي تذلعا تؤرالئ زامانداستارئنئث پئكئرئن تئثداپ كورةلئك.

زاحير اد-دين بابئر: «جذرتتئث ايتؤئنا قاراعاندا، قازاق حاندارئ مةن سذلتاندارئنئث بئردة-ءبئرئ بذل حالئقتئ ءدال وسئ قاسئم حان سياقتئ باعئندئرا الماسا كةرةك. ونئث اسكةرئندة 300 مئث ادام بولعان» دةسة، مذحاممةد حايدار دؤلاتي: «ول دةشتئ قئپشاققا تولئق بيلئگئن تاراتتئ، ونئث حالقئ ميلليوننان استئ. جوشئ حاننان كةيئن بذل جذرتتا ءدال مذنداي كذشتئ حان بولعان جوق» دةپ جازادئ. ال قادئرعالي جالايئر بولسا، «جانئبةك حان ذلدارئ ئشئندة اسا بةلگئلئ بولعانئ قاسئم حان ةدئ. ذزاق ؤاقئت اتاسئنئث ذلئسئنا پاتشالئق ةتتئ. توثئرةگئندةگئ ءؤالاياتتاردئ وزئنة قاراتتئ» دةيدئ. «قاسئم حان دةشتئ قئپشاق ايماقتارئندا ءوز بيلئگئن كذشةيتكةنئ سونشالئق، ونئث اسكةرئندة 200 مئثنان اسا ادام بولدئ» دةپ ماحمؤد ءيبن ءؤالي بايانداسا، حايدار رازي: «1515-16 -جئلدارئ قاسئم حان جوشئ ذلئسئن تارتئپكة كةلتئرگةندئگئ سونداي، بذدان ارتئقتئ كوز الدئثئزعا ةلةستةتؤ مذمكئن ةمةس، ونئث حالقئنئث سانئ ميلليونعا دةيئن جةتتئ» دةپ حابار بةرةدئ. ال گافاري دةگةن تاريحشئ «قاسئم حان دةشتئنئث حانئ بولدئ. شايباني حان ةكةؤئنئث اراسئندا كيكئلجئثدةر بولئپ، 1509-10- جئلئ شايباني حان وعان قارسئ اتتاندئ، ءبئراق جةثئلئس تاپتئ» دةپ ايتادئ.

قاسئم حان تذسئنداعئ قازاق حاندئعئ جايئنداعئ حابارلار ةؤروپا ةلدةرئنة دة جةتةدئ. 1525- جئلئ موسكأا كنيازدئعئ تؤرالئ كئتاپ جازعان يتالياندئق ادةبيةتشئ يوأيي موسكوأيانئث شئعئسئنداعئ كورشئلةردئ جالپئ اتاؤمةن «تاتارلار» دةپ، «ولاردئث تةرريتورياسئ قئتايعا دةيئن سوزئلئپ جاتئر» دةپ تذسئندئرةدئ. ال 1516- جانة 1526- جئلدارئ موسكأادا ةكئ رةت بولعان اأستريالئق ةلشئ سيگيزمؤند گةربةرشتةين «أولگا بويئنداعئ بذل پاتشالئق (قازان حاندئعئن ايتئپ وتئر - ب.ك.) وثتذستئكتة جانة شئعئستا دالالئق ايماقپةن شةكتةسةدئ. شئعئستا ولار شايبانيلار جانة قازاقتار دةپ اتالاتئن تاتارلارمةن ارالاسئپ تذرادئ» دةپ باياندايدئ. بذل تذثعئش رةت قازاق دةگةن حالئقتئث ةؤروپا حالئقتارئنا تانئستئرئلؤئ، بةلگئلئ بولؤئ ةدئ.

قاسئم حاننئث تاريحي رولئ جوعارئدا ايتئلعان ويلارمةن شةكتةلمةيدئ. قاسئم حاننئث بيلئگئ تذسئندا بذرئننان قولدانئلئپ كةلة جاتقان «دةشتئ قئپشاق»، «كوشپةلئ وزبةكتةر»، «وزبةك-قازاق» دةگةن ءارتذرلئ ءمانئ بار اتاؤلاردئث ورنئنا ءبئر ورتاق ةتنونيم - «قازاق» جانة ةتنوساياسي تةرمين - «قازاقستان» قولدانئلا باستايدئ.

1512-13- جئلدارداعئ وقيعالاردئ باياندايتئن مذحاممةد ءتاليبتئث «ماتلاب ات-ءتاليبين» اتتئ شئعارمالارئندا العاش رةت «قازاقستان» تةرمينئ ايتئلادئ. ودان كةيئن 1537- جئلعئ وقيعالارعا بايلانئستئ زاين ءاد-دين أاسيفيدئث «باداي ءال-أاكاي» ةثبةگئندة دة بذل تةرمين تئلگة تيةك بولادئ. «قازاق»، «قازاقستان» اتاؤلارئنئث كورشئلةس ةلدةرئنئث تاريحئنا ةنؤئ دة قاسئم حان تذسئنداعئ قازاق حاندئعئنئث نئعايعاندئعئنا بايلانئستئ بولسا كةرةك. جوعارئدا كةلتئرگةن ورتاعاسئرلئق اأتورلار مالئمةتتةرئنةن ءبئز وسئنداي ويلاردئ تابامئز.

«قاسقا جول» دةپ اتالاتئن زاث - قازاق اراسئندا بذرئننان قالئپتاسقان ادةت-عذرئپ ةرةجةلةرئ نةگئزئندة قاسئم حان تذسئندا جاسالعان. ونئث جاسالؤئنا سةبةپ بولعان جاعدايلار مئنالار:

1. قاسئم حاننئث بيلئگئ تذسئندا كةرةي، جانئبةك جانة بذرئندئق حاندار كةزئندةگئ قازاق قوعامئ اناعذرلئم جوعارئ ساتئعا كوتةرئلةدئ؛

2. قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق اؤماعئ تولئعئمةن بئرئكتئرئلةدئ؛

3. حاندئق بيلئك ةتنيكالئق اؤماققا تولئق تاراپ، رولئ ارتادئ؛

4. حالئقتئث سانئ قاسئم حان تذسئندا بئرنةشة ةسة وسةدئ؛

5. قازاق حاندئعئنئث جاثا قالئپتاسقان جاعدايئنا بذرئنعئ ادةت-عذرئپ زاثئ ساي كةلمةيتئندئكتةن، ونئ جاثا ءداؤئر تالاپتارئنا ساي بةيئمدةؤ قاجةتتئلئگئ تؤادئ.

مئنة، وسئ اتالعان سةبةپتةر «قاسقا جولدئ» دذنيةگة اكةلةدئ. بذل زاثنئث جازباشا ءماتئنئ بولماسا دا، قازاق حالقئنئث ساناسئندا زاث اتاؤئنئث جارتئ مئث جئل بويئ ساقتالؤئ «قاسقا جولدئث» قازاققا وتة قونئمدئ، قوعامدئق قاتئناستارعا ذيلةسئمدئ بولعانئن كورةمئز.

ةندئگئ ايتار بئرةر ءسوز قاسئم حاننئث قاي جئلئ قايتئس بولعاندئعئ جونئندة. شئعئس جازبا دةرةكتةرئندةگئ مالئمةتتةر ءارتذرلئ جئلداردئ ايتادئ. دؤلاتي مةن حايدار رازي 1518-19- جئل دةسة، گافاري جانة باسقالار 1523-24- جئلدئ كورسةتةدئ. قازئرگئ كةزدةگئ وقؤلئقتار مةن كةيبئر زةرتتةؤ ةثبةكتةرئندة ذلئ تذلعانئث قايتئس بولعان جئلئن 1518-23- جئلدار ارالئعئنداعئ كةز كةلگةن جئلدئ كورسةتؤدة. ونئث قايتئس بولعان جئلئن انئقتاؤدا ورئس دةرةكتةرئن زةرتتةگةن تاريحشئ ا. يسيننئث ماتةريالدارئ جاردةمدةسةدئ.

جوعارئدا 1519- جئلئ قازاق حاندئعئنئث شةكاراسئ ةدئلگة دةيئن جةتئپ، استراحانمةن شةكتةسةدئ دةدئك. 1520-21 -جئلدئث قئس ايلارئندا استراحاندا زانكو زؤدوأ دةگةن ريازاندئق 3-4 اي تذتقئندا بولادئ. قازاق حاندئعئندا بولئپ جاتقان وقيعالاردئث ءبئرتالايئن ول تذتقئندا ءجذرئپ ةستيدئ. 1521- جئلدئث ساؤئرئندة ونئث موسكأانئث ذلئ كنيازئ أاسيلييگة جئبةرگةن حابارلاماسئندا «وسئ جئلئ قئستا قازاق پاتشاسئ قايتئس بولدئ» دةپ جازادئ. بذدان باسقا كوزدةر ارقئلئ دا موسكأاعا قاسئم حاننئث قايتئس بولعاندئعئ تؤرالئ حابارلار جةتسة كةرةك. 1521- جئلئ ماؤسئم ايئندا تذركياعا بارا جاتقان بويار ذلئ أاسيليي ميحايلوأيچ ترةتياك-گؤبينگة أاسيليي «قازاق ورداسئ تؤرالئ انئقتاؤ، قازئرگئ كةزدةگئ قازاقتاردئث پاتشاسئ كئم جانة ولار قاي جةردة كوشئپ-قونئپ جذرگةنئن انئقتا» دةپ تاپسئرما بةرةدئ. بذدان كورئپ وتئرعانئمئزداي، قاسئم حان 1518- جئلئ نة 1523- جئلئ ةمةس، 1521- جئلدئث قئسئندا قايتئس بولعان. قادئرعالي جالايئري قاسئم حان سارايشئقتا جةرلةنگةن دةپ جازادئ. ول تذسئنئكتئ دة، ويتكةنئ قاسئم حاننئث سوثعئ 3-4 جئل ءومئرئ ةدئل-جايئق بويئندا وتةدئ. قايتئس بولعاندا ذلئ حان 75-76- جاستار شاماسئندا بولادئ.

قورئتا ايتقاندا، XVI عاسئردئث ءبئرئنشئ شيرةگئندة قازاق اتئن جةر جذزئنة جةتكئزگةن قاسئم حان ةسئمئ قازاق حالقئنئث تاريحي ساناسئندا ماثگئ ورئن الئپ، جارتئ مئث جئلدان اسا ساقتالئپ كةلة جاتئر. قاسئم حاننئث قازاق بيلةؤشئلةرئنئث بولاشاق وكئلدةرئنة قالدئرعان ونةگة جولئ - ةلدئث ساياسي بئرلئگئن ساقتاؤئ مةن مةملةكةتتئلئكتئث ةث باستئ كورسةتكئشئ حاندئق بيلئكتئ نئعايتؤئ، ونئ مويئنداتؤئ ةدئ. قاسئم حاننئث ءومئرئ مةن قازاق تاريحئندا الاتئن ورنئ، مئنة، وسئنداي.

بةرةكةت كارئبايةأ،

ءال-فارابي اتئنداعئ قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئ قازاق حالقئنئث ةجةلگئ جانة ورتا عاسئرلارداعئ تاريحئ كافةدراسئنئث دوسةنتئ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ

دةرةككوز: «انا ءتئلئ» گازةتئ