جاڭابەك شاعاتاي. «قالادان كەلگەن قىز» - اڭگىمە

1991 -جىلى «كوكوزەك شاق» جيناعى ءۇشىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى م. ماقاتايەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتانىپ، «ءبىرىنشى كلاستىڭ بالاسى» حيكاياتى رەسپۋبليكالىق «جالىن» باسپاسى جابىق كونكۋرسىنىڭ بايگەسىن الدى. «ىزعىرىق»، «قاندىاعاشتىڭ شوق سىرعاسى» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. بالالار مەن جاس وسپىرىمدەرگە ارنالعان «دارابوز» حالىقارالىق ادەبي بايگەسىنىڭ ءار جىلدارداعى جۇلدەگەرى.

* * *

- تاباقتىڭ تۇبىندە تۇك قالدىرماي تاۋسىپ قويىڭدار، - دەدى سارى گۇلدى قىزعىلت شارشىسىنىڭ شەتىنەن كۇنسىگەن ساماي شاشى سەلدىرەپ شىققان قارا سۇر كەلىنشەك ءبىر قولىمەن بوساعانى سەرپە كەرگەن قالپى. توتىققان جالپاق بەتىنە قىزعىلت اراي جۇگىرىپتى. - اۋەلى تويىپ كوجە ىشىڭدەر، سوسىن ەت بولادى ءالى. سەمىز قۇناجىن سويعانبىز. ءادىرام قالعىر، قاينىمىز اياقتانىپ جاتقاندا ايانىپ قالار ءبىز ەمەس. تەكەمەت ۇستىنە جايداق جايىلعان داستارقان بەتىندەگى تالەڭكە مەن كارلەن كەسەلەردىڭ جيەگىنە قاسىقتار تاعى دا سالدىرلاپ سوعىلا باستادى. جيىلەتە سىلدىرلادى.

«ويپىر-اي، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كىسىلەرى قىزىق وسى، - دەپ ىشتەي مىرس ەتتى جامالبەك قالايى قاسىقپەن قايماق قاتقان قويۋ كوجەنى سۇلەسوق ارالاستىرىپ. - زادى، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا، اسىرەسە، كوپكە جايىلعان داستارقانعا بورش قويىپ نەسىنە تىراشتانادى ەكەن. ازىرلەۋ، جيناستىرۋدىڭ الەگى ءجۇدا كوپ قوي». يىق تۇيىستىرە وتىرعان بەكقالي بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى دا، ءبىر ەزۋلەي جىميىپ: - قاباعىڭ تىم سالبىراپ كەتتى- ەي، - دەدى اقىرىن سىبىرلاپ. - قۇمداعىلار ءۇشىن كاپۋستادان ارتىق اڭسار استىڭ بولمايتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟ ءبالى، ودان دا دىمىڭدى شىعارماي، سىلقىلداتىپ سوعىپ ال. ايتسا دا مىلتىعىڭدى وزىڭمەن بىرگە الا كەلىپ پە ەدىڭ، ەرتەڭ- اق قۇس اتۋعا شىقساق وڭ بولار ەدى. قاراشەڭگەلدە قىرعاۋىل ءورىپ ءجۇر، ءتاتتى جيدەگە ابدەن شۇيەندەگەن عوي. وي- حوي، پارىلداپ زورعا ۇشقانىن كورسەڭ! ءاربىرى لاقتاي- لاقتاي قىزىل قوراز، كەشكىسىن، ەرتەڭگىلىك قيقۋلاعان داۋىسىنان قۇلاق تۇنادى. - ءيا، بيىل مامىراجاي، بەرەكەلى جىل بولدى عوي.

- ءبىر جامانى اناۋ ارقادا قىس ەرتە ءتۇسىپ، سۋىق بولاتىن سياقتى. اقبوكەندەر الدەن- اق اۋىپ كەلۋدە كورىنەدى. جاز قۋاڭشىلىق بولسا كەرەك، قۇر تەرىلەرىنە عانا ءىلىنىپ جۇرگەن سۇرى بار. - بايعۇستار- اي... جۇرت تاعى دا قىناداي قىرادى دەشى. مۇيىزىنە بولا مىڭ- مىڭداپ جايراتادى- اۋ اياماي. ءبارى دە اقشا، قۋ قۇلقىن ءۇشىن عانا. - اينالا دۇنيەنى، اڭ مەن قۇستى اللا ادامعا ارناپ جاراتقان دەيدى عوي، راس بولسا. ءبىر-ەكى قىرعاۋىل اتۋ قىلمىس ەمەس شىعار. سىرعاقتاتپاي ايتشى، مىلتىعىڭدى الا كەلدىڭ بە؟ - ءى-ءھىم! «ادامعا ارناپ جاراتقان...» ءدال سوعان كۇمانىم بار... قىزىقسىڭ، تويعا قارۋ اسىنىپ كەلدى دەيمىسىڭ؟ - دەپ اقىرىن كۇلىمسىرەگەن جامالبەك ساۋساقتارىن تاراقتادى.

ىزىنشە ەكى ويلى قالىپتا قىسقا، تىكىرەيگەن شاشتارىن سالالاپ: - شىنىمدى ايتسام، قۇم وزەكتەگى شۇڭەيتتىڭ جاعاسىنا، اق شەڭگەلدىڭ تۇبىنە تىعىپ قويدىم، - دەدى. - سارتوبە جاقتا... - ءوي، دۋايپات، بوتەن بىرەۋلەر كەزدەيسوق تاۋىپ السا، ايدىك مىلتىقتان ايرىلىپ تىناسىڭ عوي. ەرتەڭ سەن... جوق، ءبىز بارعانشا تاۋىپ السا شە؟! - قاۋ شەڭگەلدىڭ تۇبىنە قۋ جانىنان بەزگەن كىرەر، - دەپ جىميدى جامالبەك الاقانىمەن دوسىنىڭ تىزەسىنەن وزىمسىنە باسىپ قويىپ. - كۇيگەلەكتەنبە، وتىرىس تارقاعان بەتتە بارىپ الامىن. بارىنەن تولەشتىڭ ۇيلەنگەنى وڭ بولدى- اۋ. الگىندە كوكەسىمەن امانداسسام، قۋانىشتان جۇرەگى جارىلارداي. اپاسى دا ءماز- مەيرام. - ءوي، ۇندەمە دەيمىن، سەنى قويشى، اۋىلعا اندا- ساندا ءبىر كەلىپ، قوي اۋىلدا تىنىشىڭا جاتىرسىڭ. «تولەشىمە ايەل اپەرىڭدەر» دەپ اپاسى مۇنداعى بىزدەردىڭ قۇلاق ەتىمىزدى جەپ بىتكەن. - بەكقالي جاس كەلىننىڭ جانىندا مونتانى جىميىپ، تومپيىپ قانا وتىرعان تولەشكە جانارى شۋاقتانا كوز تاستاپ، مەيىرلەنە كۇلىمسىرەدى.

- قاراشى، جايشىلىقتا وسىنداي وتىرىستىڭ تىزگىنىن بەرمەيتىن دوس مۇلدەم بولەك، جىنىنان ايرىلعان باقسىداي. مەيلى، قاشانعى بويداق جۇرەدى، ال كەلىنشەگى بىلدەي بيولوگ ەكەن. انا قىز سونىڭ پادرۋجكەسى. بۇل جينالعانداردى ەندى عانا باجايلاي شولىپ ءوتتى: ۇزىنشا كەڭ بولمەدەگى وتىز قارالى قىز-جىگىتتەر وسى ءۇشارالدىڭ جاستارى. قاپىرىق ۇيدە مويىندارى سالبىراپ، ماڭدايلارىن ءتۇيىر- ءتۇيىر تەر جابا الدارىنداعى ىدىسقا قاراپ شۇقىڭدايدى.

بويجەتكەندەردىڭ بۇرىمى ءالسىن- ءالسىن كەۋدەلەرىنە ءتۇسىپ، الا جازداي كۇن قاقتاعان سيراقتارىن كورپەشەگە سىيعىزا الماي اۋرە، ىڭعايسىز كۇيدە قوزعالاقتاپ قويىسادى. توردە وتىرعان تالدىرماش، بەيتانىس قوناق قىز كەنەتتەن: - قۇربىلار، اۋىلدارىڭىزدىڭ سالتى قىزىق ەكەن، - دەدى التىندى كوزىلدىرىگىنىڭ دوعاسى شام شۇعىلاسىنا شاعىلىسا جالت-جۇلت ەتىپ. داۋسى قۋىرعان جۇگەرىدەي پىتىرلاپ ەستىلدى. - وداعاي، مۇلدەم توسىن كورىنەدى.

ءتۇن ورتاسى بولدى، ءالى بىرەۋىڭىز ءان سالعان جوقسىزدار. كۇي دە تارتپادىڭىزدار. ءان-كۇي نەمەنە، جىگىتتەردىڭ اۋزى اراق پەن بورشتان بوسايتىن ەمەس. - قارىنداسىم اي، وعان نەسىنە اشۋلاناسىڭ، شىر- پىر بولىپ، - دەپ قارقىلداي كۇلگەن بەكقالي شىنتاقتاپ جانتايا كەتكەن.

- قايتا، جالپاق قۇم، بايابان شولدەگى ءبىزدىڭ ءوستىپ توي-تومالاقتا باس قوساتىنىمىزعا العىس ايتسايشى. تىرشىلىگىمىز وسى - بۇيىعى اۋىل، بورشقا قۇمار، شەڭگەلدەن شىققان شەشەكتەر ءبىز عوي. - جو- جوق، العىس ايتپايمىن، - دەدى قالادان كەلگەن قىز قيامپۇرىستانا. - جىلى ءسوز دە ءجىبى تۇزۋگە ايتىلار بولار. مەن... مەن رىسكۇلىمە ارناپ ءان ايتامىن!.. ىلكىدەگى وكپە- نازى ءبىر پاستە ىدىراپ ۇلگەردى مە، كومەيدەن ىركىلىسسىز توگىلگەن اسەم داۋىس بولمە ءىشىن كەرنەپ سالا بەردى. كۇمىستەي سىڭعىرلايدى. لىقسي تولقىعان ءان ۇيگە سىيماي، تەرەزەدەن تۇنگى دالاعا ءمولدىر بۇرقاق بولىپ توگىلىپ، لاقىلداي قۇيىلاتىن سياقتى... التىن بۋ اق كوبىكتىڭ بەتىن جا- ابار، سۋدان بۋ كوككە-ە ءتونىپ، ياپىر-اي، مارجان تاعا-ار ... ىڭكارلىكتەن ورىلگەن سىرباز ءان جۇرەكتى ۋىلجي ەلجىرەتىپ، ەركە لەپ بولىپ سوعادى، بيىكتەي ءتۇسىپ ۇزىلمەي ۇلبىرەيدى. كوكتەمنىڭ ۇلپا سامالى وسىلاي اڭقىلدار ەدى، جەر- جاھاندى نازىكتىك پەن ۇيلەسىم، ىزگىلىك پەن ساعىنىشقا مەلدەكتەتىپ جەلپيتىن. اق تاڭدا سىبىرلەگەن جىلى جاڭبىر كىرشەڭ دۇنيەنى وسىلاي شايىپ، راحمان نۇرى بولىپ توگىلەتىن- تۇعىن... ەسىمە اق ەركەمدى العان كەزدە- ە، اق مارجان جىلت-جىلت ەتىپ، ياپىر-اي، جەرگە تامار...

جامالبەكتىڭ ءون- بويى شىمىرلاپ، اسەم ءاندى الدەقانداي مۇڭلى، نازالى كۇرسىنىسپەن اياقتاعان قوناق قىزعا ۇرلانىپ كوز تاستاعان. بويجەتكەننىڭ جۇمىر يىعىنا تولقىندانا توگىلگەن قالىڭ قوڭىرقاي شاشى اشاڭداۋ اققۇبا ءجۇزىن ايشىقتايدى، ال جامالىندا ۇلبىرەپ، قازىر دە تارقاماي تۇرعان جۇقالتاڭ قىزعىلت اراي اجارىن نۇرلاندىرىپ، سۇيكىمدى ەتە تۇسكەن. تولقىنىستان ارىلا الماعان شىعار، كوزىلدىرىگىن شەشتى دە، سۇيرىكتەي سالالى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن سۇرتپەكتەپ، الگىندەگى باتىلدىعىنا ءوزى دە سەنبەگەندەي بەيكۇنا، قورعانسىز كۇيدە يمەنە كۇلىمسىرەدى: قاراقات كوزدەرىنىڭ اعى جۇمىرتقانىڭ قاعاناعىنداي، مايدا، وتكىر تىستەرى گاۋھارداي ءمىنسىز ءتىزىلىپتى. ءجيى كوتەرىلىپ- باسىلعان كەۋدەگە دەم جەتكىزە المادى ما، تامپىشتەۋ تاناۋدىڭ كەۋىلجىرى دىرىلدەپ، قىزعىلت ءتىلىنىڭ ءسۇيىر ۇشىمەن كەبەرسىگەن ەرنىن جالاعان. راۋشان گۇلىنىڭ قاۋاشاعى قاس-قاعىم ساتكە اشىلىپ، القىزىل كۇلتەلەرى ءبىر پاسكە ۇلپىلدەي قالعانداي تاڭعاجايىپ. «باياعىنىڭ جۇتقانى اق تاماقتان كورىنەدى دەيتىن كەرميىعى وسىنداي- اق بولعان شىعار، ءسىرا؟ - دەپ ويلادى جامالبەك جۇرەگى ەرىكسىز اتقالاقتاي سوعىپ. - سۇلۋ ەكەن!».

قوناق قىز ەڭسەسىن جازىپ، جاۋىرىنىن تىكتەي ءبىر جامباستاپ وتىردى. بورىقتاي اق بىلەكتەرىن ايقىنداي تۇسكەن سارعىش، شولاق جەڭ جۇقا كوفتانىڭ تەرەڭدەۋ ويىعىنان تىپ-تىعىز قوس اناردىڭ ورتاسىنداعى سىزىق بايقالىپ، اق توسىندەگى ادەمى ساي بوسا- بولماسا كوز سۋىرعان...

«راسىمەن دە ەرەكشە سۇلۋ، ءايبات ەكەن. ە-ەي، ەڭ وكىنىشتىسى، ايداي سۇلۋ قىزدار ەركەبۇلان دەگەنمەن، اينالاسىنداعى ادامدارى قادىرلەي بەرمەيتىن قاتىگەز ەمەس پە؟!. بۇل دا سولاردىڭ ءبىرى شىعار اۋليە بولعاندا. ءبىراق,... الگى ايتقان ءانى... جو- جوق، جۇرەگىندە نالا، جۇمباق مۇڭ بار. جانىنا الدەقانداي مازاسىزدىق تىنىم بەرمەيتىن سياقتى. سەزىمى جوقتار، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەر ءبۇيتىپ ءان ايتا الماس...»

كوڭىلسىز ويلار قاۋمالاعان جىگىت كەڭ كەۋدەسىن ورتكە شالدىرتىپ، مەيلىنشە ماجىعىپ كۇرسىنگەن. ءوزىنىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن ءاۋ دەپ ءان ايتىپ كورمەگەنىنە قامىقتى. ۇلكەندەر ايتسا - بۇرىنعىلاردىڭ بارلىعى كۇمىس كومەي ءانشى، كوبىسى دومبىرا كۇمبىرلەتكەن كۇيشى بوپتى. ەندىگى تىرلىك مىناۋ... ءاي، قازىر ادامنىڭ سەزىمتالدىعىن دا انشىلىگىمەن سارالايتىن سۇرقيا زامان- داعى. تىزە تۇيىستىرە قاتار وتىرعان بەكقالي شالت قيمىلداپ تۇرەگەلدى دە: - راسىمەن ءبىز وسى تويعا تاماق ءىشۋ ءۇشىن جينالدىق پا؟ - دەدى مانادان تىم- تىرىس وتىرعاندارعا تۇنجىراي كوز تاستاپ. قالىڭ قاباعى قىرتىس- قىرتىس. - قارىنداستىڭ ايتقانى ابدەن ورىندى.

دوستىڭ قۋانىشى بارىمىزگە ۇمىتىلمايتىن مەرەكە، ۇلى جىڭگىر دۋمان ەكەنى اقيقات. ەندەشە، ەسىك الدىنا شىعىپ، ەسىمىز شىققانشا تويلايىق. جارقىن ءۇنىمىز اسپاندى كەرنەسىن!.... .كىرە بەرىستەگى قولتىق تامدا تاجىكەلەسكەن ەكى- ءۇش كەلىنشەكتىڭ كۇبىر-سىبىرى باسەڭسىپ جەتتى قۇلاعىنا. - وتكىرىن- اي مىنا قوناق قىزدىڭ! - الدەن-اق داۋدىرلەڭكىرەپ ۇلگەرگەن ماناعى قاراسۇر كەلىنشەك اقي ىرزالىق پەن تاڭدانىس ارالاس ۇنمەن تاڭدايىن «تىق» دەگىزدى. وسى تويدا ايانباۋعا شىن بەكىنگەن اقكوڭىلدىڭ ناق ءوزى.

- الماستىڭ جۇزىندەي ەكەن، ءجۇدا. شىركىندى وسى اۋىلدىڭ بوزباستارىنىڭ ءبىرى ايەل قىلىپ السا عوي، ءادىرام قالعىر. سىيلاس ابىسىن با، الدە بىرىمىزگە ءايبات كەلىن بولار ما ەدى. ءاي، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالدارى اۋەلدەن ىنجىق كەلەدى عوي، سورلاتقاندا. - دابىرلاماسايشى، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي. - سابىرعا شاقىرعان ەندى ءبىرىنىڭ ۇنىندە مۇڭدى سىزات بار ىسپەتتى. ءمانىسى جۇمباق مۇڭ. - قوڭىر قازدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىنداي مولدىرەپ تۇرعان قىز كورىنەدى، ابايسىزدا كوڭىلىنە كەلىپ جۇرەر. بولمايتىندى قيالدايتىن بايعۇسسىڭ- اۋ، ايدالا قۇمداعى اۋىلىڭدى نە ەتسىن، اۋەلىم قالادا جايساڭ جىگىتى بار شىعار. بولۋعا ءتيىس! - «جىگىت-مىگىت...» ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلدارىنان ارتىق پا قالانىڭ قاعىنعىرلارى.

ىلعي التىن ايدارلى ارداقتار دەيمىسىڭ؟ اتتەڭ... بورىكتى ەركەك بولسام، بار عۇمىرىمدى ارنار ەم جولىنا، بۇگىن تۇندە- اق الىپ قاشار ەدىم جۇمىر باستى بايگەگە تىگىپ. - قىزبالانا سويلەگەن كەلىنشەكتى جىڭىشكە داۋىسىنان جازباي تانىعان: بەكقالي دوستىڭ ايەلى ەسەنكۇل عوي. «قانىنىڭ قىزۋىن قاراشى- ەي، - دەپ مىرس ەتتى ءتۋفليىن سىرىسىنەن باسقان كۇيى ەسىك تاساسىنداعى قاراكولەڭكەدە قوزعالماي تۇرىپ. - قيالىنىڭ ءتۇرىن!» - قويىڭدارشى- ي، وسى قۇم اۋىلعا ەمەشەكتەرىڭ ءۇزىلىپ- اق تۇرادى ەكەن ءجوندى- ءجونسىز. التىنعا قولا تۇتقان جاراسۋشى ما ەدى، بۇل بەيشارا دا ەتەگىن كارى شەڭگەل، بايالىش جىرتقان ءبىز سياقتى سالپىەتەك كەلىنشەك، ميى قالماعان كەلەساۋ بولسىن دەيمىسىڭدەر. وبال عوي، ءجۇدا. - ءادىرام قال- اۋ! - ەرنىن سىلپ دەگىزگەن قاراسۇر كەلىنشەك تابان استى سالعىلاسقا، ايتقاننان تانباس كەرمالداسۋعا اۋىستى.

- ءادىرام قال، قانشىقتاي ۇلىپ، سەنىڭ- اق بىزگە بوتەندىگىڭ قالمايدى ەكەن شىلي. جەر ءجانناتى جەتىسۋدى ءالى جوقتاپ، جىلاپ-سىقتايمىسىڭ، ءۇ-ءۇ، ءجۇزىقارا، ەندىگى مىسىرىڭ وسى ءۇشارال! جانىڭ شىعىپ كەتسە دە... جامالبەك سىرتقى تابالدىرىقتان اتتاي بەرە ماڭايداعىلارعا بايقاتپاي، ەلەۋسىز ميىعىنان جىميدى. جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ، كەۋدەسىنە سىيماي بارا جاتىر. تاماعىنا كىلەگەيدەي قويۋ ءتۇيىن تىرەلىپ، زورلانا جۇتىنعان. انەۋكۇنى كۇزەۋدە دە ءداپ وسىنداي شاراسىز ءحالدى باستان كەشكەن ەدى- اۋ. سەبەپسىزدەن جەر باۋىرلاپ جاتا كەتىپ، لاپىلداپ جانعان جۇرەگىن مۇزداي قۇماققا باسقىسى كەلدى مە- اۋ، جانارىنا اشى جاس ءۇيىرىلىپ، توتيايىنداي كۇيدىردى مە- اۋ؟!

ايتەۋىر، الاساپىران، الاعاي دا بۇلاعاي بۋىرقانعان جۇمباق سەزىم ساناسىن سانسىراتقانى راس؛ شارق ۇرعان جانى تانگە باعىنباي قويعانى شىن. ...ۇساق تومپەشىكتى تاتىردىڭ كەڭ توسىندە بىتىراي جايىلعان وتاردىڭ شەتىن الا، جاتاعان شاعىلدىڭ كۇنەس بەتىندە شولاق كۇپايكەنى جايىپ، جۇلىم- جۇلىم كىتاپتى ويسىز پاراقتاپ دەل-سال كۇي كەشكەن. شىلبىرىن اياعىنا تۇقىرتا بايلاعان سالجيرەن ارەدىك كەكىل-جالى جەلپىلدەي شوقاڭ ەتىپ، قۇلاشى بەسىنگە اۋعان كۇندى بەتكە الا تارىداي شاشىلعان قويلاردىڭ ىزىنەن ەرىنە جايىلادى، كەكىرتتەنىپ ءشوپ جۇلادى. قۇداي- اۋ، بار ماڭاي تامىلجىپ، القاپ مۇلگىگەن ۇنسىزدىكتىڭ قۇشاعىندا سىلتىدەي تىنىپ تۇر. ءۇپ ەتكەن جەل، سۇرشا تەرىسكەننىڭ باسىن تەربەر ءسال ەكپىن جوق، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان كۇزدىڭ ناعىز جايماشۋاعى، قىل اياعى كارىنىڭ دە سۇيەگى قورعاسىنداي بالقيتىن بەيىش كۇن. مالىنعان قىپ-قىزىل ماۋەسى توگىلىپ ۇلگەرمەگەن جانتاق، سەلتيگەن سەپسىك باس كۇيرەۋىك پەن مايدا سەكسەۋىلدەردىڭ شىرپىسىنا ازعانتاي ميزام قوناقتاپ قالىپتى: قيعاشتاي قۇيىلعان كۇن ارايىنا شاعىلىسىپ، ءالسىز اۋا اعىنىنا بەرىلە كۇمىس تالشىقتارداي جالتىل قاعىپ شۇبالاڭدايدى.

جۋساننىڭ ۇساق جاپىراقتارى تۇكتەنىپ، سۇرعىلت وپا سەپكەندەي توزاڭىتا جەلكەك قاعادى. التى اي جاز مال تۇياعى تيمەگەن شابىردىڭ تۇگىن تارتسا ماي ساۋلايتىن ءتۇرى بار. ال، انا- وۋ الىستان، تەرىسكەيدەن كوكشە قۇمنىڭ سىرىن ىشكە تۇيگەن بيىك بارقاندارى، بۇيىعى بۇيراتتار باياۋ تولقىعان ساعىم اراسىندا بۇلىڭدايدى، كەمەردى كەنەرلەگەن كوگىلجىم مۇنار جۇقا ءام ۇلپىلدەك شىلتەر سىندى ءدىرىل قاعىپ تۇر. كەنەت... ءتۇ- ۋ بيىك - تۇڭعيىق اسپاننان تىراۋلاعان مۇڭلى ءۇن تالىپ ەستىلدى: «قيرلۋ-قيرلۋ...». بايسال تىنىشتىقتى شىلپارا ەتكەن اسەم اۋەن بويدى شىمىرلاتسىن. «قوڭىر كۇز دە كەلىپ قاپتى عوي، - دەپ جابىعا كۇرسىنگەن جامالبەك ەكى قولىن قۇمعا تىرەپ، شالقالاعان كۇيى تىرنالار تىزبەگىنە اياۋشىلىقپەن كوز تاستادى.

- بالاپاندارىن قاناتتاندىرىپ ءجۇر- اۋ. الدا تاعى دا ىزعارلى قىس... ماڭگىلىك ىزعىرىق... ۋ- ءۇي، مەن دە الىس مەكەنگە، ەشقاشان قىس بولمايتىن جاققا كەتسەمشى مىناۋ تىرنالاردىڭ قاناتىنا ىلەسىپ. جىلى تەڭىزدىڭ ۇجماقتاي جاعاسىنا جەتسەم عوي، شىركىن...». ءۇشبۇرىشتانا تىزىلگەن تىرنالار لەگى ءزۇبارجاتتاي زەڭگىردە، ءتۇپسىز تۇڭعيىقتا اسىقپاي قانات قاعىپ، جۇقالاڭ، قاقتاعان كۇمىستەي بۇلتتاردان دا بيىكتە باپپەن قالىقتايدى.

«قيرلۋ- قيرلۋ...». مۇڭدى ۇندەرى اقىرىن باسەڭ تارتىپ، بىرتە-بىرتە الىستاپ، كوزدەن ءبىرجولا تاسا بولدى. ىلكىدە تۇنعان جىم- جىرتتىقتان قۇلاق جارعاعى تۇنىپ، شىڭىلداپ كەتسىن. اپىر- اۋ، مۇلگىگەن تىنىشتىقتىڭ داۋىسى وسىلاي شىڭعىرىپ، ءوستىپ شىڭىلدايدى ەكەن عوي. قاراداي جۇرەگى ۋىلجىپ، ىستىق تا وتكىر ينە سۇققىلاعانداي شىمىرلاپ، كەۋدەسى مۇڭعا دەرتتى. سوندايلىق شىرىن، جانعا جايلى مامىقتاي مۇڭ. شۋاقتى كۇننىڭ قىزۋىن سىڭىرگەن ۇلپا قۇم سىندى جىپ-جىلى، نازىك جان ماڭگى-باقي تاۋساعىسى كەلەتىن جۇمباق، تاڭعاجايىپ سەزىم. كۇن ۇزاق سەمىز سارشۇناكتاردى ارسالاڭداي قۋالاپ جالىققان سوڭ، دوڭگەلەنە وسكەن قويانسۇيەكتىڭ تۇبىندە تۇماندانعان كوزدەرىن ارەدىك اشىپ-جۇمىپ، مارعاۋ جاتقان ماتروس ىتىرىلىپ تۇردى دا، گۇمپ-گۇمپ ۇرە تاتىر توسىمەن شاپقىلاي جونەلدى.

قۇيرىعىن سۇزە، قۇلاعىن جىميتىپ، قۇلىن پەرەن زىمىرايدى- اي. جاق جاپپاي ءۇرىپ بارادى. جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعىپ، ءون- بويىن ماۋرىتتە مۇزداي تەر جاپقان جامالبەك تە سوستيا ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، ءبىر قاناتى دۇرك ەتىپ جوڭكىلە ۇرىككەن وتار جاققا مازاسىزدانا ءارى اسقان ۇرەيمەن كوز تاستاعان. الىستاپ كەتكەن جيرەننىڭ دە سوڭىنان شاراسىزدىقپەن قارادى. «قۇرىدىم! جامانداتقىر تىم الىستاپ كەتىپتى عوي، - دەپ ويلادى جۇرەگى سۋىلداپ.

- تابان استى قاسقىر شاپسا، تۇگىن قويماي قىراتىن بولدى. قان توپالاڭىن شىعارادى-اۋ...». كوزىنىڭ ءتۇبى سۋىرا اشىتىپ، تاتىردىڭ توسىنە كىرپىك قاقپاي ۇڭىلگەن ول سالدەن كەيىن عانا «ۋھ!» دەپ تەرەڭ دەم الىپ، ەبەدەيسىز كۇيدە وتىرا كەتتى. قۇر سۇلدەرى قالىپ، بۋىنى قۇري، بوكسەسىن قۇمعا قاپتىرا بار سالماعىمەن سىلق ەتكەن... بايىعان كۇن استىنا قاراي ءبىر ءۇيىر قاراقۇيرىق جوڭكىلە اعىلىپ بارادى كۇمىستەي شاربى توزاڭ كوتەرىپ. تاڭدارى جارقىراپ، قىزعىلتىم ساۋىرلارى بالقىعان جەزدەي كوز قارىقتىرا جۇيتكيدى.

«سۇلۋ جانۋارلار دا اۋىپ بارا ما، جاراتقان- اۋ؟! - قىڭىراتقىعان، قيسىنسىز جورامالىنا ءوزىنىڭ دە ەرىكسىز كۇلكىسى كەلىپ، ەرنى قيسايا كەكەسىنمەن جىميدى. - تىرنالار تۇستىككە ۇشىپ كەتەدى، قاسيەتتى قاراقۇيرىقتار دا بەت الدى بەزىپ جوعالسىن، قويشىلار جىلى تەڭىزدى ىزدەپ ساندالسىن. سوندا... سوندا بۇل ولكەدە كىم قالماقشى؟ ءسانىن نە كىرگىزبەك؟! قاڭىراپ، قۇلا ءتۇز بوپ قالادى-اۋ».

...ماگنيتوفوننىڭ اباجاداي ەكى ۇدەتكىشىنەن جۇمساق، سىرشىل ساز باياۋ توگىلىپ، اۋلانى تەربەپ تۇر. اۋىل جاستارى ءار ءسوزدىڭ باسىن شالىپ، جامىراي كۇلىپ دابىرلاسادى. توبەدەگى دوڭگەلەك اي جامباسقا اۋىپ بارا جاتىر: كومەسكى ساۋلەسى شامنىڭ وتكىر جارىعىنان ۇركەكتەپ، اۋلانى سامساي قورشاعان ءزاۋلىم مىرزاتەرەكتەر مەن جاسىل جاپىراعى ۇشىپ، سۇستانا اربيعان قاراعاشتاردىڭ تۇبىنە ۇيلىققان قويۋ قاراڭعىلىقتى ءسال- ءپال جۇمسارتىپ، الاكەۋىمدەندىرىپ قانا تۇر. نۇرسىز اي شىرقاۋ بيىكتە سيرەك جۇزگەن شاربى بۇلتتاردىڭ تاساسىنا ارەدىك قورعالانا تىعىلىپ، جاسىرىنباق ويناپ جۇزەدى. ىرگەدەگى قازان بولعان قاۋىندىقتان قۋراعان پالەك، ورىلعان ميا، دىمقىل توپىراقتىڭ ءيىسى تاناۋعا جۇقالاپ، دەمىگىپ جەتىپ تۇر. قاراكولەڭكەلەۋ ساكىدە تولەشتىڭ اتا- اناسى كۇلشىنا بيلەپ جۇرگەن جاستارعا كوز تاستاپ قويىپ، اقىرىن كۇبىرلەسىپ وتىر ەكەن. العاشىندا ىركىلىپ قالعان جامالبەك بويىن جيىپ، قاريالاردىڭ جانىنا باتىل تايادى دا، قۇراق كورپەشەگە تىزە بۇگە بەرە: - الگىندە كەلىندەرىڭىزگە جوندەپ قۇتتى بولسىن ايتىپ ۇلگەرمەدىم، ايىپ ەتپەسسىزدەر. ۇيگە دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى ەمەس پە؟ - دەپ كۇلدى.

- مىنەكي، ەندى سىزدەر دە قولدارىڭىزدى جىلى سۋعا مالىپ وتىراتىن بولدىڭىزدار. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن! - اقجولتاي ەكەنسىڭ، اينالايىن! قيانداعى قۇمنان قۇلاعدار بولماي كەلگەنىڭمەن، ۇلكەن قۋانىشىمىزدىڭ ۇستىنەن ءتۇستىڭ. نە دەيىن، شاۋ تارتقاندا كورگەن قۋانىش ءجۇدا ءتاتتى، اسا شىرىن بولادى ەكەن. ايتقانداي، ەنشىلەرىڭ بولىنبەگەن نەمە ەدىڭدەر، انادا سەن جەسىنشى دەپ تولەش دوسىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا ءبىرتالاي قاۋىن تىعىپ جۇرگەن، - دەدى ساندىگۇل اپا كۇلىمسىرەي مۇنىڭ بىلەگىنەن قىسىپ.

- وسى تويدا جاقسى كورگەن قىزىڭ بولسا قاۋىننان اۋىز تيگىز، بالام. توي تورلاماسىنىڭ سىرنە ءدامى تاڭدايىنان كەتپەي، سەنى ساعىنىپ ءجۇرسىن ىلعي. - ءوي، سەن دە كوسىلتىپ سوعا بەرەدى ەكەنسىڭ، - دەپ ءشارىپحان كوكە ەكى يىعى سەلكىلدەي، قارلىعىڭقى داۋىسپەن كۇلدى دە، ىلە كوكىرەگى سىر- سىر ەتىپ، قاتتى بۋلىعىپ جوتەلگەن. - كحا- كحا... كەمپىر- اي، قازىرگى قىزداردى سەن ايتقان تورلاما، كەپكەن قاۋىنقاقپەن قاقپانعا تۇسىرە المايسىڭ. ول بالەكەتتەردى التىن سىرعا، اسىل مونشاقپەن جۇرەگىن جىبىتپەسەڭ... كحا- كحا... نەسى بار، باي قويشى عوي، قالىڭدىعىنا قالاعانىن اپەرەدى دە. ساندىگۇل اپا قارقاراداي كيمەشەگىنىڭ ەتەگىمەن اۋزىن باسا كۇلىپ:

- انەڭ قارا، قىرىق جىل قاراكولدىڭ سوڭىندا سالپاقتاعان مەن بايعۇستىڭ قالاعانىمدى اپەرىپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپسىڭ- اۋ، جامان قاتتى، - دەدى دە، ىزىنشە داۋسىندا الدەقانداي اياۋشىلىق، شەكسىز مەيىرىم سىزاتتاندى. - دەنساۋلىعىڭدى جوعالتقاننان وڭگە نە تاپتىڭ، بەيشارا-اۋ! اتەڭە نالەت، ادام قوي سوڭىندا ءجۇرىپ ءالىمۇلىققا جەتپەيدى، ۇشپاققا شىقپايدى. - ءار پەندەنىڭ ءوز تاعدىرى، بۇزىلمايتىن جازمىشى بار. كحە- كحە... كحا... ۇل-قىز وسىردىك، بەينەتتەن قاشقانىمىز جوق. باياعىدا قانشاما قازاقتىڭ اشتان قىرىلعانىن بالا بولساق تا كوردىك قوي. اقىل-ەستەن ءبىرجولا ايرىلعاندار ءبىر كۇلشەگە تۋعان بالاسىن ساتقانىن دا بىلەسىڭ. شاقشا باسىمىزدان قانشا اۋىرتپالىق وتپەدى، كەيىنگى جامان قىستا دا تالاي شوپان قۋ تاياعىن قۇشاقتاپ، تىشقاق لاقسىز قالعان- تۇعىن. ەندى ءتاۋبا دەسەم... كحا-كحا... بولادى.

- ە-ە، وبال-اي، سول جۇتتا كورشى سوۆحوزدىڭ قويشىسى شيەتتەي بالا-شاعاسىمەن يەن قۇم - ايدالادا ءۇسىپ ءولىپ، ءيت-قۇسقا جەمىت بولعانىنا قازىرگىلەر سەنبەيدى. «ۇشقان قۇستىڭ قاناتى ۇسىگەن ابىلەت قىس ەدى» دەپ كورشى، «اتاڭنىڭ باسى» دەسىن. - شەرلەنە اۋىر كۇرسىنگەن ساندىگۇل اپا ءبىراۋىق ءۇنسىز قالدى. كوكىرەكتەن جالىن اتۋىن باياعى كۇندەر - جاستىق شاققا قيماستىق نەمەسە ءومىر بويى قىر سوڭىنان قالماي قويعان قيىندىق پەن ازاپتى اۋىرتپالىقتارعا قارعىس ايتۋى دەپ تە قالۋعا بولار ەدى.

- قاسقىرلار جەپ كەتتى عوي ول بايعۇستاردى. قۇدايىم-اۋ، ولار امان بولسا، ەندىگى ءبىر قاۋىم ەل بولعانداي ەكەن- اۋ. ءسوزسىز بولار ەدى عوي... - جامالبەك، جاستارعا قوسىلساڭشى اۋىلعا ارا- تۇرا كەلگەنىڭدە. ساياق ءومىر جانىڭا جاعا ما، جۇرتتان قاشقالاقتاپ جۇرەسىڭ ءاماندا. تۇر، ەلمەن قاتار كوڭىل كوتەر، - دەدى بەكقالي ساكىگە تاياپ كەلىپ. داۋىسىندا بۇيرىق راي باسىمىراق. - جۇرسەڭشى، تولەش تە رەنجىپ تۇر. - ءيا، باعىنۋعا تۋرا كەلەدى، - دەدى بۇل امالسىز كەيىپپەن. - ارميادان كەلۋ مەن جاس كەلىنشەك الۋدىڭ جەلىگى بار دەيدى عوي بىلەتىندەر. تولەشكە بۇگىن قارسى كەلۋگە بولماس... - ءاي، باي قويشى، جەلىگى جوق جاس جىگىت جامان شال - مەنىمەن بىردەي. كحا-كحا... و، قىزتالاق، ءار ازاماتتىڭ بويىندا اردا ەمگەن تايداي اساۋلىق بولماسا، ءپاني جالعان ىلعي نامىسسىزدىق پەن سۇرىقسىزدىقتان تۇزىلەر ەدى دە. سوسىن بارىنەن تۇڭىلەر ەدىڭدەر. كحە-كحە... ءبىراق، بۇل جازعاندار بوي قۋاتىن اياماي جۇمسار نە قالدى؟! ە- ەي، تاقىمدارىنىڭ قۇرىسىن تارقاتار قالىڭ كوكپار، ءدۇبىرلى دودا جوق، الامان بايگەنىڭ پاشپورتى بىتكەلى قاش- شان؟!

كحا- ءحا... - ويبوي- وي، - دەپ ەرىكسىز كۇلدى ساندىگۇل اپا داۋسىن كوتەرىڭكىرەي. - بەۋ، كوكىرەگىڭ سىرىلداپ وتىرىپ، كوكپاردى جوقتاعانىڭا جول بولسىن. ءۇيباي- اۋ، باياعىدا مارقۇم ەنەم: « قىزىل قۇمدا بەتىمەن وسكەن بۇل قىرشىنداردىڭ قىرىق جىنى بار. ءبىر جىنى - جىلقى!» دەۋشى ەدى. ايتقانى ايداي ەكەن-اۋ. - راس- ەي. كحا- كحا... مەن دە قايداعى جوقتى ايتامىن وسى... كحا- ءحاح... قازىر ەر- ازامات الشاڭ باستىرىپ مىنەتىن اقتاڭكەر، جايتاڭداتىپ جۇرەتىن، بەۋ، كۇلىك قالدى ما بۇل زاماندا؟! شەتىنەن ىلعي سىرتى تۇكتى، ءىشى بوقتى ماستەك، جۋان قارىن جابىلار عانا. كحا- كحا... - ءشارىپحان كوكەنىڭ جوتەلى ۇلعايىپ، ءبىراز سويلەگەندى اۋىرلاپ قالعانداي دەمىگىپ، الاقانىمەن كەۋدەسىن ۋقالادى. - پادەرىڭە نالەت، بۇل قازاق باياعىدا قىل قۇيرىقتان بەزىپ، قورسىلداعان شوشقا باعۋعا شىققاندا ءورشىل رۋحى، تەكتىلىگىمەن قوش ايتىسقان. كحا- كحا... ەندىگىنىڭ جىگىتىنە ەدەن تەپكىلەپ، جەر شاڭداتا جۇلقىنىپ بيلەۋدەن باسقا نە قالدى؟ ءاي، ايبىندى الاش ۇرانىمىزدان، قازاقتىق قۇدىرەتىمىزدەن ءوستىپ ايرىلماساق نەتتى؟! ەڭسەسىن ءزىلماۋىر، كوڭىلسىز ويلار ءبىرجولا ەزىپ جىبەرگەن سىندى اياعىن سۇيرەتە باسىپ كەلەدى. «قۇداي- اۋ، - دەپ ويلادى قاجۋ مەن قينالىستان ماڭدايىن مىج- مىج ءاجىم تورلاپ. - كوزىن تىرناپ اشقالى تەك يەن دالا، قوي سوڭىندا دىڭكەلەپ جۇرگەن قامكوڭىل شالدىڭ كوكىرەگىن وسىنشاما شەر، اشى زاپىران جايلاپ جاتقانىنا كىم كىنالى؟! ايتقانىنىڭ ءبارى ءجون عوي. اكەڭ... شوشقا باققان قازاقتار قازىر دە جىرتىلىپ ايرىلادى، قاراقۇرىم. كوبەيە تۇسپەسە، تۇك ازايعان جوق. دوڭىزدىڭ پۇلى، پۇت- پۇت مايى كوپ دەيدى. «قازاقتىقتان ايرىلامىز...» ول دا ىقتيمال، ەگەر ەندىگى ءبىرجولا ايرىلىپ قالماساق...» سۋماڭداپ وتكەن سۋىق ويدان بويى دىرىلدەپ، كوكىرەگى ىرگەدەن ىزعار سوققان جىرتىق ۇيدەي ۋىلدەيدى. شەكسىز تورىعۋدان دەنەسى ەرىكسىز قالشىلداپ سالا بەرگەن. «بىراق، ناق وسىعان ءبىزدىڭ ۇرپاق كىنالى مە؟ كۇندىز- ءتۇنى تالىقسىتقان اۋىر ازاپ ەنشىمىز بولسا، اپپاق ارمانىمىز قۇر قيالعا اينالسا، ەڭ باستىسى، تالەي- تاعدىرىمىزعا تەك قانا شارق ۇرۋ مەن تىنىمسىزدىق قانا جازىلسا، قايتپەكپىز؟! نە ىستەيىك؟..» - ءاي، قىزىل قۇمدا ءجۇرىپ، جابايى بوپ كەتتىڭ بىلەم، بىزگە جاقىندايتىن ءتۇرىڭ جوق قوي ءجۇدا.

- دوڭگەلەكشە قاراتورى ءجۇزى الابۇرتىپ، ءىرى تىستەرى جارقىراي ىرجالاقتاعان تولەش بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، جەردەن كوتەرە ىرعاپ-ىرعاپ قويدى. - كەمپىر-شالدى ءالى جاعالايسىڭ. مەيلى، اۋەلى كەلىنشەگىممەن تانىستىرايىن سەنى. ەسىمى - رىسكۇل. كوكەڭ فيزكۋلتۋرا ينستيتۋتىندا وقىپ، «دونچاك» اتىم دۇرىلدەپ جۇرگەندە، بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سارى ۋىز ستۋدەنتى-تۇعىن. ەشكىمگە ايتقان ەمەسپىن، ەندى... ءجا، ال مىناۋ بويجەتكەن رىسكۇلدىڭ اۋىلداسى. - دۇرىسى - كلاستاسپىز. گۇلبيعاش! - دەپ سۇيكىمدى جىميدى قالادان كەلگەن قىز باسىن ءسال ءيىپ. سىڭعىرلاعان نازىك داۋسى قۇلاققا سونداي جاعىمدى-اق.

كۇلگەندە بەتىنىڭ ۇشىندا جەل سوققان كولدىڭ ايدىنىنداعىداي كىشكەنە ءيىرىم پايدا بولىپ، ادەمى شۇڭقىر ويمالاندى. - تولەش ءسىز تۋرالى كوپ ايتاتىن. بالالىق شاقتارىڭىزدى، اۋىل شەتىندەگى شارتاقتاردان قاۋىن، كامەك قاربىز ۇرلاعان تۇندەردى سۋرەتتەپ شەك-سىلەمىزدى قاتىراتىن. ايتۋىنا قاراعاندا، يتتەن دە، يەسىنەن دە قورىقپايدى ەكەنسىزدەر... - جوع- ا، داڭعويلىق پەن ءناماقىل بالالىقتىڭ ەسسىزدىگى دە. ۇرلاعان قاۋىنىمىز ەمەس، قۇر ايقاي- شۋىمىز كوپ بولاتىن. - باسە، مانادان جۇرتقا قوسىلۋعا باتىلىڭىز جەتپەيتىن سياقتى كورىندى. بالكىم، يمانى جوق زاماننىڭ يباسى جوق قىزدارىنان ساقتاسىن دەيتىن شىعارسىز. مەيلى، مەن تولەش دوسىڭىزعا ايتتىم: «بۇل اۋىلدىڭ جۇرەكتىسى اناۋ جىگىت بولسا، قورقاقتارى ەندىگى قىر اسىپ كەتكەن شىعار» دەپ. ءبىر ءتۇرلى ەكەنسىزدەر... كىسىكيىك پە، جاتباۋىر ما، ايتەۋىر، ەش تۇسىنە الماي قويدىم... ماگنيتوفوننان باياۋ، اسەم اۋەن قۇيقىلجي، تىنباي توگىلەدى. پول ماريونىڭ داڭقتى وركەسترى! ەح، فرانسۋزدار، فرانسۋزدار!

«ەۆروپانىڭ قازاقتارى» دەيتىن ءسوز تەگىن ايتىلماعان- اۋ. قاراپايىم اۋەندى دە تاڭعاجايىپ سىرشىلدىق، نازىكتىك پەن قيالعا قانات بايلايتىن جەڭىلدىك، دالالىقتارعا ءتان ىڭكارلىكپەن قوسا ورەدى-اۋ. و، قۇدىرەت!.. - سوستيىپ قۇر تۇرماساڭشى. گۇلبيعاشتى بيگە شاقىر، - دەپ مۇنىڭ قۇلاعىنا اقىرىن سىبىرلاپ ۇلگەردى تولەش كەلىنشەگىن قولتىقتاي ورتاعا وتە بەرىپ. - قۇم اۋىلدىڭ بالدارى «نەكۋلتۋرنىي» ەكەن دەپ جۇرەر... سىرشىل اۋەن كەۋدەنى كەرنەپ، اۋانى جەڭىل مۇڭ تورلاپ العانداي. نيتستسانىڭ تۇماندى كەشتەرى، شامپان جۇزىمدىكتەرىنىڭ قوشقىلتىم اۋاسى، نورمانديانىڭ قۇمداق جاعالاۋىن تىنباي سوققىلاعان تولقىنداردىڭ بالدىر ءيىسى ارالاس دەمى، پاريجدىڭ تۇنگى وتتارىنىڭ قۇپيا جارقىلى مەن سەنانىڭ سىزدى لەبىن جەتكىزگەن پول ماريو وركەسترى ۇزبەي قۇيقىلجيدى. جۇرەكتەن قىل سۋىرىپ، جۇمباق الەم، الىس قيىرلارعا جەتەلەيدى. - بيگە شاقىرسام رۇقسات پا؟ - دەدى. سوسىن كۇلىمسىرەي باسىن يزەگەن گۇلبيعاشتىڭ قولىن ايالاي ۇستاعان. قاراقات كوزدەرى مولتەڭدەپ، ءىش-باۋىردى مايداي ەرىتە جىميعان قىزدىڭ كۇلكىسى قانداي سۇيكىمدى. ەركەلىگى وزىنە قانداي جاراسىمدى ەدى، و، توبا؟!

قىپشا بەلى ءسامبى تالداي مايىسقاق، ال جۇمىر مىقىنى ساۋساق تيگىزبەي سولقىلدايدى، تىپ- تىعىز. جامالبەكتىڭ ەرنى كەبەرسىپ، تاماعى قۇرعاپ سالا بەرگەن. بويىنان قۋات قاشىپ، تۇك ءال قالماعانداي ەبەدەيسىز قوزعالادى. باسى اينالعانداي ما، جەر- جيھان شىرق ۇيىرىلگەندەي مە، ايتەۋىر... ءبىر ساتتە ساۋلەسى بۇرىنعىدان دا كۇڭگىرت تارتقان اي دا قوسىلا تەڭسەلەدى، كومەسكىلەنىپ الىستاي تۇسەدى. - كەشىرىڭىز، الگىندە... ءيا- ءيا، قۇم ەتەگىندەگى اۋىل جابايى ەكەن دەمەك بولدىڭىز- اۋ دەيمىن. - تولقۋدان ءۇنى تالىقسىپ ازەر شىقسىن. ءبىراق، ادەمى داۋىستى قىزدى ءالى دە سويلەتە تۇسكىسى بار. - تابيعاتىمىز دا تاڭداي قاقتىرمايدى. سولاي عوي، ءسىرا؟! - راسىمەن تابيعاتتارىڭىز قاتالداۋ سياقتى... - كىم بىلگەن؟!. توقتاڭىزشى، ەرتەرەكتە ءبىر اعامىز الماتى جاققا جولى ءتۇسىپ، وسى اۋىلدى يت بايلاسا تۇرعىسىز جەر دەپ جابىلا جامانداعان قۇدالارىن: «قايدام، يتتە اقىل جوق پا دەيمىن، توبەتىمىزدى شىنجىردان بوساتىپ جىبەرسەك، قاڭعىپ- قاڭعىپ اۋىلعا قايتىپ كەلەدى»، - دەپ جەڭگەن ەكەن.

- سىزدەر تۋعان اۋىلدارىڭىزعا شىنىمەن شاڭ جۇقتىرمايتىن كورىنەسىزدەر، - دەپ ءجۇزى قيالاي تۇسكەن شام جارىعىمەن نۇرلانعان گۇلبيعاش سىڭعىرلاي كۇلدى. شاشىراي توگىلگەن شام ساۋلەسى الپەتىن اقسۇرلاندىرىپ، ودان سايىن سۇيكىمدى ەتە تۇسكەن. - تاڭ قالامىن، ءبارىڭىز دە تىم- تىم اۋىلشىل ەكەنسىزدەر. تولەش قالاعا كەلگەندە ءۇشارالدى تىنباي ماقتاپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇريتىن. سوندا اسا كوركەم، تاڭعاجايىپ ولكە كەلەتىن كوز الدىما. - نەسى بار... ءى- ءى... شىركىن، كوكتەمدە كەلسەڭىز عوي. تالاس سۋعا شىرەي تولقىپ اققاندا، كولتاباندار كەنەرىنەن اسا ەرنەۋلەپ، جازىقتار مەن جايىلىمدار جاسىل شالعىن جامىلعان كەزدە. و-و... قىردا قويقىزعالداق شوقتاي بولىپ جايناعاندا، اۋادا جۋساننىڭ كەرمەك ءيىسى بۇرقىراپ، تاناۋ جارعاندا قۇلپىرار ەدى ءبىزدىڭ اۋىل...

ول ءۇشىن ىزعارلى، قىتىمىر قىس ءوتىپ، كوكتەم كەلۋى كەرەك. شۋاقتى كوكتەم... نۇرلى شاق... جانارلارى ءتۇيىسىپ قالدى: گۇلبيعاشتىڭ كوزىلدىرىك تاساسىنداعى مويىل جانارى مولدىرەي دوڭگەلەنىپ، تۇڭعيىق تۇبىنە تاڭدانىس كىلەگەيلەنىپتى. توسىن ءبىر ويدىڭ اسەرىمەن كەكىلىن جەلپ ەتكىزە باسىن سىلكىپ، ءمىنسىز جۇمىر موينىن ءسال قيسايتا بۇعان ءارى تاڭدانا، ءارى جانى اشي كوز تاستاعان. جانارىن اياۋشىلىق پەن جۇقا مۇڭ ودان ارمەن تۇمشالاي يمەنە كۇلىمسىرەگەن. سونشالىق جۋاس، مۇلدەم قورعانسىز.

- تورىعىپ ءجۇرسىز بە؟ - دەپ ەستىلەر- ەستىلمەس كۇبىرلەدى. باعاناعى ەمەن- جارقىندىق، وتكىرلىكتىڭ ورنىن انا سۇتىمەن بويعا سىڭگەن ۇياڭدىق قايتا باسىپ، جان سارايىندا تىنىمسىز تايتالاس ءجۇرىپ جاتقانى بايقالعان. ءوزىن ءۇنسىز قايراپ، باتىل دا بولعىسى كەلەدى، تۇپتەپ كەلگەندە بۇلدىرىقتىڭ بالاپانىنداي تىم قورعانسىز، بەيكۇنا. - تىرشىلىك دەگەنىڭىز تىم- تىم قاتال، سۋىق ەكەن. ادام، اسىرەسە، ءالسىز قىز بالا شىداي الماستاي ىزعارلى، كوكبەت... ءتاڭىرىم- اي، كەۋدەگە قاتقان مۇزدى ەرىتەتىن، جانىڭدى جىلىتاتىن ءبىر امال بولساشى!... جوق قوي...تيتىمدەي امال، ينەنىڭ جاسۋىنداي شىعار جول جوق-اۋ. كوكىرەگى ورتەنىپ جاتقانداي قامىعىپ كۇرسىندى: بەيمالىم شىڭىراۋدان شىعار ايلا تاپپاي، جالىققان، شاراسىزدىق بۇعالىعىن ۇزە الماعان جان. بۇلقىنىستان ءبىرجولا قاجىپ، اسا شارشاعانداي ءبىر پاستە-اق ەكى ءيىنى سالبىراپ، جانارىنداعى ۇشقىندار، ەركە جارقىلدار ءسونىپ قالدى. ماناعى ادەمى ناز، بۇلالىق پەن جاراسىمدى ەركەلىكتەن باز كەشىپ، الداۋعا كونبەيتىن تاعدىردىڭ قاتال جازمىشىنا امالسىز مويىنسۇنعان بەيشارانىڭ بەيداۋا ءحالىن اڭعارتتى بار تۇلعاسى، بەيمازا كەيپى.

«قالقام- اي، بەيكۇنا، باكىزە جانىڭ نەلىكتەن وسىنشاما اۋىر جارالى بولعان؟! كەۋدەڭدى وكسىك بۋىپ، قاپا قاماپ جاتسا دا، ءوزىڭدى ءور ۇستاۋىڭ، اينالاداعىلارعا اسقاق كورىنۋىڭ تەكتىگە ءتان توزىمدىلىك پە، الدە ءوزىڭدى الداۋ عانا ما؟ نازىك جانىڭداعى مۇنشالىق ءزىلماۋىرعا تالشىبىقتاي ءتانىڭ قالاي شىداپ ءجۇر ەكەن، ا؟! قۇدايىم- اۋ، قان تامشىلاعان قاپالى جۇرەكتەرگە ءدارۋ قايدان تابىلار؟!» - تۇسىنەمىن، - دەپ الدەن ۋاقتا باسەڭ ءۇن قاتقان جامالبەك تاعى دا شاربى بۇلتتىڭ تاساسىنا تىعىلعان ۇيالشاق ايدى بۋالدىر تۇتقان جانارىمەن كوپ ىزدەدى.

ءتۇپسىز اسپان كىرپىك قاققانشا جابىرقاۋلانىپ، قۇرىمداي بوپ شوگە تۇسكەن، ۇرەي ۇشىرا ەڭسەنى ەزىپ، بوي جازدىرار ەمەس. - جۇماقتاي قالاداعى ارۋ قىزداردىڭ كوڭىلى وسىنشالىق قاياۋلى بولعاندا، شالعايداعى قويشىلاردىڭ كورگەن كۇنىن يتكە بەرسىن دە. تەك تۋعان جەر، كىندىك كەسكەن اتا مەكەن، اناۋ بۇيىعى قۇم، سالقار دالانى سۇيەتىنى بولماسا. و-و، بەلگىسىزدىكتى جوقتايسىڭ... تار قاۋىزعا سىيماي، قيانعا شارق ۇراسىڭ... ال اينالىپ كەلگەندە ءبارى بەكەر. اۋىر ويلار قاۋمالاپ الدى جالما- جان. قاتىگەز الدەكىم اياماستان ءبىز سۇققانداي جۇرەگى شىم- شىم ەتىپ اۋىرسىن. - كەشىرىڭىز، كوڭىلسىز ويعا سالىپ قويدىم با؟ - دەگەن قىزدىڭ جۇمساق ءۇنى ءبىر ساتكە بەيداۋا حالدەن ارىلتقانداي بولعان، ءبىراق كەرمەكتىڭ اشى تۇنباسىنداي الگى زاپىران كەۋدەسىندە كولكىلدەپ تۇر، توتيايىن بولىپ كۇيدىرىپ، ۋ بولىپ تامشىلايدى جۇرەككە...

- ايىپ ەتپەڭىز، ابايلاماي جانىڭىزدى اۋىرتتىم-اۋ، - دەدى گۇلبيعاش تاعى دا. مۇنىڭ بەتىنە كوز الماي ءۇڭىلىپ، كىنالى جانشا قورعالاقتاي كۇلىمسىرەدى. - قۇدايىم- اي، ءىشى ۇلىماي، جانى جابىرقاماي جۇرگەن كىسى بار ما بۇل جالعاندا؟! ايتىڭىزشى، ادامدار جىلدار وتسە جاقسارادى دەيدى عوي، سول راس پا؟ شىنىمەن بارلىق ادام جاقسارسا عوي... جىگىت اڭعالداۋ سۇراققا ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى دە: - ءاي، بەكەر شىعار. ۋاقىت وتسە، ۇزاق مەرزىمگە ساقتالسا شاراپ قانا جاقسارىپ، قىمباتتاي تۇسەتىن كورىنەدى عوي. ال، ادامدار... ءسىرا، كەرىسىنشە بولار، - دەدى.

تابان استى بۇرتيا قالعان قىزدىڭ كوڭىلىن سەرگىتكىسى كەلىپ تاعى دا: - ءجا، وكپەلەمەڭىز، قالجىڭدايمىن. ايتپاقشى، ءجۇرىڭىزشى، ءوزىڭىز ۇناتپاعان ءۇشارالدىڭ تاڭدايدا ەريتىن ءتاتتى قاۋىنىمەن سىيلايىن. ءدامىن تاتىڭىز. ءبىزدىڭ قاۋىنداردىڭ داڭقى باياعىدا بۇكىل دەشتى قىپشاققا - ءبىر شەتى بۇحاراعا، تەرىسكەيدە ەدىل بۇلعارلارىنا دەيىن تاراعان دەيدى تاريحشىلار. ...تاڭ قۇلانيەكتەنىپ، سىبىرلەپ اتىپ كەلەدى. مانا عانا ساز بەرگەن الاكەۋىم تەزبە- تەز ۋىز رەڭدەنىپ، بوزعىلتىم بوياۋ كىرپىك قاعىپ ۇلگەرمەستەي ۋاقىتتا كوگىلدىر تۇسكە ۇلاسىپ، شىعىس بەت شىنىداي مولدىرەپ سالا بەردى. الاڭ- قۇلاڭدا اڭعارىلماعان كورىنەدى، جاستاردىڭ قاتارى سيرەكسىپتى. اۋلادا ءالى دە سۇيرەتىلىپ بيلەپ جۇرگەندەر قالجىراۋدان رەڭدەرى سۇرعىلتتانىپ، اپشىندەرى ادام ايارلىقتاي. كۇزدىڭ سۇيەك سورعان ازانعى سۋىعىنان ەرىندەرى كوگىس تارتقان، جاق جۇندەرى ءۇرپيىسىپ، قان-ءسول قاشقان بەتتەرى توزاڭىتىپ تۇر. جاپىراعى ۇشقان بۇتاقتارى ارسا-ارسا بيىك تەرەكتەردىڭ ۇشارلىعىن نازىك شۇعىلا نۇرلاندىرىپ، كوكجيەكتەگى جالقىن راۋان ءسات سايىن مولايا، قويۋلانا ءتۇستى دە، اقار-شاقاردى قاپىسىز جەڭگەن كۇننىڭ شەتى يمەنشىكتەي قىلتيعان. سول ماۋرىتتە كىشكەنتاي اۋىل، ودان تىس جالپاق دۇنيە ءدۇر بوياۋعا مالشىنىپ، قۇلپىرا، كوز قارىقتىرا جاينادى-اي. قاس قاعىمدا اۋانى ارايلى ساۋلە - تورعىن تالشىقتار ۇلبىرەي تورلاپ، جالت-جۇلت ەتە ويناق سالدى، سانسىز نازىك التىن جىپشەلەر شىمىلدىق بولىپ تولقىدى.

ەرتەڭگىلىك اۋا ەرەكشە تازا كورىنگەن: جان سارايدى ساڭعىرلاتىپ، كەۋدەنى كەرەدى، ال باياۋ اعىن، ءالسىز ەكپىن گۇلبيعاشتىڭ تولقىندى قوڭىر شاشتارىن ەركەلەي جەلپيدى. باعانا «كۇندى قارسى الايىق» دەپ ۋاعدالاسقان تورتەۋى ساكىنىڭ تۇبىندە يىق تۇيىستىرە قاتارلاسىپ، شاپاقتى كۇننەن جانار تايدىرماي قيمىلسىز تۇر. بويلارىن الدەقانداي جەڭىلدىك بۋعانمەن، ءسۇيسىنۋ مەن تاڭدانىستان قوزعالا الار ەمەس. تەك ءجيى-ءجيى تىنىستايدى.

- مىنە، رىسكۇل، ءۇشارالداعى ءبىرىنشى تاڭىڭ تۇنىق بوپ اتىپ، العاشقى كۇنىڭ ارايلانىپ شىقتى، - دەپ ازىلدەدى جامالبەك تولقىنىسىن اڭداتقىسى كەلمەي. - ءسىرا، اياعىڭ قۇتتى كەلىن بولارسىڭ! ساف اۋانى كوكىرەك كەرە قۇشىرلانىپ جۇتقان گۇلبيعاش كەنەت سىڭعىرلاي كۇلدى دە، جانارى جالت ەتە نازدانا قاراپ: - ايتارى جوق، اۋىلدارىڭىزدىڭ تاڭى ادەمى، ءتىپتى، اسا عاجايىپ كورىنەدى. وسىنداي قۇدىرەتتى تاڭعا ىلعي كۋا بولاتىن سىزدەر شىن باقىتتى ەكەنسىزدەر، - دەدى داۋىسىنا ءدىرىل ارالاسىپ.

- شىن ايتامىن، اتقان تاڭ، ۇياسىنان كوتەرىلگەن ارايلى كۇندى وسىلاي كورمەگەنىمە تالاي جىل بوپتى. قالادا قاشان دا قولقا قاپقان ىس، ەڭسە ەزگەن قاپاس. تاۋسىلمايتىن ادام اعىن. - كەيبىرەۋلەر ءبىزدىڭ جاقتى قۋ مەديەن كورەدى. ال، دالانىڭ قۇدىرەتى قايتالانباس سۇلۋلىقتا، كوز تالدىرار شالقار كەڭىستىكتە ەمەس، ادام ساناسى مانىسىنە جەتپەيتىن سان عاسىرلىق... جو- جوق، ماڭگىلىك جۇمباق سىرىندا، قاتپارلى قۇپياسىندا شىعار. سول سىردى شىنداپ ۇققىسى كەلگەندى عانا دالا ءوز پەرزەنتىم، تۋعان بالام دەپ قابىلداپ، وگەيسىتپەيتىن شىعار. كىم بىلگەن، مەنىڭ ويىم قاتە تۇجىرىم دا بولار.

- تولقي، تەبىرەنىپ سويلەگەن جامالبەك ءبىر ساتكە توسىلىپ قالدى دا، قۇباقان ءجۇزى قىزارىپ كەتتى. - ءاي، اسىلىندا وسى مەن كوپ سويلەپ كەتتىم بىلەم، كوسەمسىپ. - جوع-ا، ايتا ءتۇس! جالعىز ءجۇرىپ فيلوسوف بولۋعا ءسال- ءپال قالىپسىڭ- ەي، - دەگەن تولەش بۇيىرىنەن نۇقىپ قالدى دا، ساقىلداي ەمەن- جارقىن كۇلدى.

- باياعىدا بىزدەن دەپۋتات قويشى، دەلەگات قويشى، وردەندى شوپان شىققان. ەندى مىنا ەسسىز الەمگە ءبىر كەمەڭگەر كەرەك- اق. دۋىلداسا كۇلگەن بۇلاردى اۋىلدىڭ ورتالىعىنان بەرى قاراي سوزىلعان قارا جولدا ىڭىرانا، قينالا ىشقىنعان ماشينا داۋىسى ەلەڭ ەتكىزىپ، جالت قاراستى. كۇن ساۋلەسى الدىڭعى اينەگىنە شاعىلىپ جارقىراعان ەكى جەڭىل ماشينا اۋىل ورتاسىنداعى قۇرعاق ارنا - كولدەنەڭ وزەككە ءتۇسىپ، ءبىر ساتكە كوزدەن تاسالاندى. تەك دوڭگەلەكتەر كوتەرگەن قويۋ شاڭ ءالسىز جەلمەن ىدىراپ، ۇلبىرەك پەردەدەي سىرىلىپ بارا جاتىر. سالدەن سوڭ ماشينالار ارنانىڭ قاباعىنا قينالا كوتەرىلىپ، جىلدامدىقتارىن كىلت ۇلعايتگى. - ۋاي، تاڭ اتپاي ءبىزدىن اۋىلدا اداسىپ جۇرگەن قايداعى «مەرسەدەس»؟ - دەدى تولەش ايران-اسىر بولىپ.

- ءتىپتى، «نيۆانى» دا نوكەر ەتىپ، تۋرا ءبىزدىڭ ءۇيدى دىتتەپ كەلەدى عوي. ارايلى كۇنگە تابىنعانداي بولعان، تەرەڭ تولعانىستىڭ ادەمى تابى اشاڭ جۇزىنەن ءالى دە تارقاماي تۇرعان گۇلبيعاش سەلك ەتە ءتۇسىپ، جول جاققا ءمولدىر جانارىن سۇزە، كوزىلدىرىك تاساسىنان شۇقشيىڭقىراپ قارادى. بويىن ەركىنەن تىس ءالسىز ءدىرىل ارالاپ ءوتىپ، قانى قاشقان ءجۇزى قۋقىلدانىپ، اپپاق ماڭدايىندا اجىمدەر قىرتىستانعان.

- سول عوي. ءيا، سولار! ول «قايدان بولسا دا تاۋىپ الامىن» دەپ انت ىشكەن، - دەپ ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەدى گۇلبيعاش. تولىقتاۋ ەرنى دىرىلدەپ، كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگى بۇلدىرلاندى. - قايدا كەتسەم دە، ودان قۇتىلا المايمىن. جوق، ءبارى دە الدامشى ءۇمىت، ءمان-ماعىناسىز ارپالىس...