بەگىمحان
پەسا اۆتورى - جۋانتىق بوجبان قارا جالعان دۇنيەنىڭ جارتىسىنداي بولىپ، الدىڭعى قاتاردا، تاپ ورتادا دۇڭكيە قونجيعان. ول دا الاڭداۋلى. مۇندايدا، ارينە، ۇلكەن ءۇيدىڭ كىشكەنتاي تورەلەرى بولسىن، بوي كورسەتكەندەرى وڭدى. «ويباي، پالەنشەكەنىڭ سپەكتاكلىنە انا دوكەي، مىنا دوكەي كەلىپتى!» دەسىپ، سوڭىرا سىپسىڭداتقانعا جاقسى. وسىندايدا عوي دراماتۋرگ جازعاننىڭ توبەسى كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالاتىنى. قالايدا جوعارىعا تابىنعان سۇيەكسىڭدى قاسيەت قوي...
كۇيەۋىنىڭ قاسىندا، بارىن كيىپ، باقانىن قولىنا ۇستاپ دەگەندەي بەگىمحان بولىپ-تولىپ-اق قالعان: «وزىمنەن ارتىق وسىندا كىم بار؟» دەي مە، قاسقايىپ قارايدى. تابيعاتىنان جەلوكپە، ۇيىندە بايىز تاۋىپ وتىرا المايتىن ول بىلايىنشا ورنىقتى، باسالقالى باعابەكتى سۇيرەگەندەي قىپ، ارەڭ ەرتىپ اكەلگەن-دى. باعابەككە سالسا، قىزمەتتەن كەلگەن بويدا تاماعىن ىشىسىمەن، جايلى كرەسلوعا جايعاسىپ الىپ، تەلەديدار كورىپ، ارا-اراسىندا گازەت-جۇرنال قاراپ، تۇنگى سەرۋەنگە ءبىر شىعىپ كەلىپ ۇيقىعا باس قويسا بولدى. كۇننىڭ نە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا سۇيرەتىلىپ-سوزىلىپ كەلىپ جاتقان شاقىرۋسىز قوناقتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى. جۇيكە اۋرۋى سوندا شىن ۇستايدى، بىرىسىپ--تىرىسىپ قالادى. بەگىمحانعا قايتا جاقسى. اڭگىمەلەسەدى دەگەندەي. نەمەسە، تەگى، بىرەۋ شاقىرسا ەكەن دەپ ىشىنەن تىلەپ وتىرادى. دومبىراعا قوسىلىپ ءان سالاتىن ازداعان ونەرى بار، ونىڭ ۇستىنە، ءبىر كەزدە ەسترادا ستۋدياسىن تاۋىسقان دەگەن قاعازى دا ونىڭ ونەر اتتى قۇدىرەتتى اۋىلدان ەكەنىن ايعاقتايتىنداي.
ءۇشىنشى قوڭىراۋ دا قاعىلدى. شامدالدار ساۋلەسىن ءبىرسىن-ءبىرسىن باسەڭدەتتى. سىرىقتاي، بۇيرا باس، ادەمىشە جىگىت جانىنا بالاشا تومپاڭداپ ەرگەن ايەلىمەن الدىڭعى قاتارعا كەلىپ قۇيرىق باستىردى. سول-اق ەكەن، بەگىمحان قالشىلداپ قويا بەردى. موينىن العا ەرىكسىز سوزا، مەنى كوردىڭ بە دەگەندەي، قاسىنداعى كۇيەۋىن دە ۇمىتىپ، الگى وتىرعان تۇسقا تەسىرەيدى دە قالدى. شام ءوشتى، جىگىتتىڭ نىق تاكاپپار تۇلعاسىنا كوز جانارى جابىسىپ، بەگىمحان ودان باسقانى كورمەستەي. جۇرت دۋ قول شاپالاقتادى، شىمىلدىق اشىلدى بىلەم. نازىك مۋزىكا جۇرەك قىلىن تەربەپ، وزگەشە اۋەنگە باسقان؛ ساحنا اينالىپ، جالعىز ورىندىقتى اكەلدى دە، وعان ەكى جاس - قىز بەن جىگىتتى قوندىردى.
ەكەۋىنىڭ سىرلاسۋى باستالدى.
جوق. بەگىمحان مەن اناۋ ادەمىشە جاس جىگىتتىڭ ىشكى ديالوگى ەدى:
- امانسىڭ با، ارمان! سەنى كورمەگەلى نە زامان!!
- ەسەنسىڭ بە، بەگىمحان، سۇيىكتىڭ قايىرلى بولسىن قاسىڭداعى!
- ساعان دا سونى ايتسام، قالاي كورەسىڭ؟ مەنى مەنسىنبەي تاستاعانداعى تاپقانىڭ اناۋ ماشىكشە دومالانعان ايەلىڭ بە؟
- وتكەندى قازبالاپ قايتەمىز. ودان دا جايىڭدى ايت: قالايسىڭ؟
- قالاي بولۋشى ەم؟ باسىمدا - ءۇيىم، باۋىرىمدا - بالام، قاسىمدا - جارىم دەگەندەي، جامان ەمەسپىز. ءوزىڭ شە؟
- ءوزىم دەگەندە، وزەگىمدى ورتەر ءبىر-اق جايت: تۇقىمسىز قالام با دەگەن قاۋپىم... باسقانىڭ ىعىتى كەلىپ تۇر: قىزمەتتىڭ ءتاۋىرىن، ءۇيدىڭ ءساندىسىن، دوس-جاردىڭ ءماندىسىن دەگەندەي... ەستىپ جاتقان شىعارسىڭ. قۇلاعىڭ تۇرىك جۇرەتىن كەلىنشەكسىڭ عوي.
- تابالامايمىن. ىشىمدەگىنى الدىرتىپ تاستاعان وزىڭنەن كور!
- ايتارىڭدى ايتقانسىڭ، ەندى نە قالدى...»
ارمان زالعا كىرگەننەن-اق مۇنى كوزى شالعان. كوزگە تۇسە قويمايتىن دا ايەل ەمەس بەگىمحان. اق سارى، بويشاڭ، قاستارى كىلمىكتەي جىڭىشكە، ماڭدايى كەڭ، شاشى قالىڭ، ايالى قوي كوزدەرى جايناڭ قاققان، ءار ءسات سايىن قۇبىلجىپ، قاراسۋدىڭ بەتىندەگى تولقىنداي ويناقشىپ وتىراتىن قىلىقتى-اق ايەل! وعان قولىن جەتكىزگەن ەركەكتىڭ ودان جۋىعىراقپاندا ىرگە اجىراتا قويۋى دا قيىن-دى... قىزمەتتە وتىرساڭ، ءسات سايىن تەلەفون شالىپ، ءۇيى وڭاشالانسا-اق شاقىرعىشتاپ، جۇرگەن-تۇرعانىڭدى اڭدىپ، ارتىق اياق باستىرمايتىن مازاسىز دا. جازاتايىم ءبىر ايەلگە كوز قىسىپ، نەمەسە، جايتاڭداپ سويلەسە قالدىڭ با، بالەگە قالدىڭ...
ارمان ءۇشىنشى قوڭىراۋدا قاراكولەڭكەگە اينالا باستاعان زالعا ەنە بەرگەننەن-اق قالىڭ كوپتىڭ ىشىنەن ايرىقشا كوزگە باسىلىپ، تۇلا بويىنان ەرەكشە وت شاشقانداي «مەن مۇندالاپ» تۇرعان ايەلدى بىردەن-اق كوردى، كوردى دە موينىن تۇقىرتا، باسقانى كورمەيىن دەگەندەي، العا ەنتەلەي وزعان. بوس ورىنعا وتىرا، قاسىنا كەلىنشەگىن وتىرعىزا، موينىن ءسال ارتىنا يە تاپ جەلكە تۇسىنداعى ايەلگە باس يزەدى. ونسىز بولمايتىنداي، تىكەلەي باستىعى عوي، اجارلى، ءارى سۇستى ايەلگە بىرەر ماداق ءسوزدى ايتىپ قالۋدان دا تايىنباس ەدى، وزدەرىنەن ءۇش قاتار ءارىرەك وتىرعان بەگىمحاننىڭ سويقان قاراسىنان سەسكەندى. ءوزىنىڭ مونتانى، جۋاس ايەلى بۇل «درامادان» بەيحابار، تەاتر دەسە ولەتىن جازعان باسى، ساحناعا قادالعاننان تىرپ ەتە العان جوق.
تاعى ءبىر ادام دراما ىشىندەگى «درامادان» بەيحابار. بۇل - باعابەك. ماماندىعى يحتيولوگ، ياعني، بالىقتاردى زەرتتەيتىن عىلىمنىڭ كىسىسى. تۋىپ وسكەن ولكەسىندەگى ۇلكەن تەڭىز تارتىلا باستاعاسىن، قىزمەتتى وسى استاناعا ىڭعايلاپ، وعان شەيىن وبلىس ورتالىعىنداعى بالىق شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا دۇمدى ورىندا ىستەپ جۇرگەنىندە... بەگىمحانعا كەزدەسكەن. ول كەزدە بۇل ساحناعا شىعىپ، سەلكىلدەپ جۇرگەن شاعى. جاڭا قۇرىلعان انسامبلدە جەكە-سوليست؛ مالىنا كيىنىپ، دومبىراسىن كولدەنەڭدەي ۇستاي، كيىكتىڭ اسىعىنداي ىپ-ىقشام، قازداڭداي شىعا كەلگەنىندە، ودان اشىق داۋىسپەن شىرقاي جونەلگەندە، تىڭداۋشىسىن ەرەكشە سەرپىلىسكە ءتۇسىرىپ، ءان تەڭىزىندە بويلاي قۇلشىندىراتىن. كەرەمەتتەي ءۇنى، ايتۋ مانەرى بولماعانمەن، دومبىرا شاناعىن سابالاي، ءوزى دە زىكىر سالعان باقسىداي جۇلقىنا، كوزدەرىن جاپاق-جاپاق اشىپ، جۇمىپ، ارىتىستىككە بارىنشا بوي ۇرا، قايتسە دە حالىقتى يىلتۋگە تىرىسقان كەلبەتىندە ءبىر تاسقىن كۇش بارداي. كىمگە قالاي، باعابەككە قاتتى ۇناعان. كۇرەكتەي الاقانىن سوققىلاپ، قارقىلداي كۇلە ءماز بولماسى بار ما. قاسىنداعى جولداسىنا: «مىنا كەلىنشەك پە. قىز با، كونسەرتتەن سوڭ سىيلاپ، قاسىنداعى قۇربىلارىمەن رەستورانعا شاقىرىپ، مەيمان ەتپەيمىز بە؟» دەسكەن. ونىسى بۇل نە دەسە دە «ءلاپباي!» دەپ تۇرار، كولەڭكەدەي ەرگەن جانتورسىعى، ءارى باعابەك باسقاراتىن كىشىگىرىم شارۋاشىلىقتا ەسەپشى دە. سونىمەن ەكەۋى رايلاسقان. وتىرىسقا بەگىمحان كوپ قۇربىلارىن ەرتپەي، ءبيشى قۇربىسى نۇرلىقىز ەكەۋى عانا كەلگەن. كەسەك دەنەلى، قويۋ شاشتى اتپال جىگىتتىڭ قالتاسىنىڭ قالىڭ ەكەنىن ايتپاسا دا سەزگەن. ال اناۋ قاسىنداعىسى - داياشىداي ەبەلەڭ قاققان جەڭىل، شاعىن جىگىتتى سۋقانى سۇيمەسە داعى، «بالكىم، كىم ءبىلىپتى... نۇرلىقىز ەكەۋى ءتىل تابىسار» دەپ تە ءتۇيىپ، ءىش ەسەبىن بەلگىلەپ تە قويعان عوي. قايدان ءبىلسىن، بۇرالعان بۋىنسىز ءبيشى قۇربىسىنىڭ قۇسى ءبىر كورگەننەن-اق اناعان اۋىپ كەتەرىن.
***
سپەكتاكلدىڭ ءبىرىنشى كورىنىسى بىتە ارمان كەلىنشەگىن سۇيرەلەي بۇيىردەگى ەلەۋلى ادامدار عانا ەنىپ، تىنىعاتىن بولمەگە تاپ بەرگەن. ويتكەنى كىسىلەر سابىلىسقان كەڭ فويەدە بوي كورسەتكىسى جوق، جوق جەردەن بەگىمحان جابىسىپ جۇرسە... تاپ قازىر ول كەلىنشەكپەن سويلەسكىسى كەلمەگەن. ءوزى شاۋ تارتىپتى، كوز قىرىمەن-اق مانا بايقاعان: يەگىنىڭ استىنان قاتپار پايدا بولىپ، قانشا كەگجيىپ جوعارى قاراعانىمەن، ونىسى كولباقانىڭ القىمىنداي ىسىنە كوزگە ۇرىپ تۇرادى ەكەن.. كوزىنىڭ الدىنا دا شەڭبەرلەنىپ كوگىس پايدا بولعان با. ايەل جازعان «قارتايمايمىن» دەپ قانشا تىرىسىپ، باققانمەن، بىر-اق ساتتە بەت-اۋزى شالبارلانىپ شىققانىن بايقاماي قالادى. ال بۇل دەگەنىڭ - تراگەديا! ايەل ءۇشىن قارتايعاننان ارتىق كۇيىك جوق...
ەكىنشى كورىنىستىڭ قوڭىراۋى قاعىلدى. تومپاڭداتىپ ايەلىن سوڭىنا ەرتە ارمان وڭمەڭدەي بۇيىردەگى ەسىكتەن شىعا كەلگەندە، باسقىشتا بىلق-سىلق ەتە تۇرعان بەگىمحاندى كورمەسى بار ما! زارەسى ۇشتى. باسقىش كورەرمەن زالىنا اپارار كوتەرىڭكى بيىكتەۋ جەردە، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزىنە نىساناداي ايقىن. باسقا باسقا دا، تاپ وسىنداي «قاراۋىلدىڭ» ۇستىندە مىنا كەلىنشەكپەن ۇشىراسام عوي دەمەپ ەدى...
- ءاي، امان با؟ قىلمىسىڭ بارداي بىلاي قاشاسىڭ، ولاي قاشاسىڭ! بەگىمحاننىڭ قۇرىعىنىڭ ۇزىن ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ؟..
بۇ كەلىنشەككە بىردەڭە دەسەڭ، ءسوزدى ىندەتىپ جىبەرەرى انىق. ەستىمەگەندەي جۇرە بەردى. اڭقاۋ ايەلى مۇنى دا بايقامادى، اڭسارى - ەكىنشى كورىنىس تەزىرەك باستالسا، سپەكتاكلدەگى قىز بەن جىگىت تاعدىرى، اناۋ سوتتالىپ كەلگەن شەشەسى - ءبارى-ءبارى ەسىن العان، اياعى نەمەن تىنادى، قىز شەشەسىنە بارا ما، جوق پا... ارماندى دا وقيعا جەلىسى باۋراعان، بۇرىن-سوڭدى ساحنادا مۇنشالىق وتكىر شىندىق كورىنىس تاپپاعان سوڭ با، الدە، ويناۋشى اكتەرلەر جۇرتتى مەزى قىلعان جالاڭ پافوس، داڭعازا «ۋرادان» بولەك، سىرشىلدىققا بويلاي ەنىپ، ءومىر شىندىعىن شىم-شىمداي تەرەڭنەن تارتا، اسەرلى، ارتىق-اۋىس جالت-جۇلتقا جوق، بىرەر نانىمدى شتريحتەرگە سۇيەنە ويناي العاندىقتان با، بولەكشەدەن بولەكشە وسى ساحنالانعان دۇنيەگە دەن قويعان.
بەگىمحان مۇنىڭ ءبىرىن دە بايقامادى دا، بايقاعىسى دا كەلمەگەن. ويى ارمان مەن ءوزىنىڭ اۋا تولقىنىندا شارلاي-شارلاي، اقىرى سول تولقىندى تاپ باسقان. ىشتەي ەكەۋى تاعى تىلدەسكەن.
«- نەگە سەن ويقاستادىڭ؟ تاپپاي قالادى دەپ ويلايسىڭ با سوندا؟
- بەگىمحان، تار جەردە تاماشا ەتپەيىك، ءۇي ارتىندا كىسى بار، سەنى تانىماعانمەن، مەنى تانيتىندار كوپ.
- داڭقتى ەكەنىڭدى بىلەمىن. جىلۋى جوق داڭق، قىزۋى جوق پەشتەي. ءوزىڭ عانا ءماتىبيسىڭ، وزگەنىڭ مۇڭى مەن جىرىنا تاس كەرەڭسىڭ!
- تىم تۇقىرتپا! كىمنىڭ قورلىعىن، كىمنىڭ زورلىعىن كورىپ ەڭ سونشا؟ ءوزىڭ بىرەۋدىڭ وبالىنا قالىپ جۇرمەسەڭ...»
راس قالدى. مىنا قاسىنداعى كۇيەۋىنىڭ قاتىن-بالاسىنىڭ... تيە قويامىن عوي دەگەن ويدان ادا-تىن. اناۋ قىلىمسىعان نۇرلىقىز جىنىنا تيىپ. كونسەرت تامامدالا الگى جارگەلتاي، اتى - جولان، بۇلاردىڭ كيىنىپ-شەشىنەتىن بولمەسىنە كەلىپ، ەسىكتى تىقىلداتىپ تۇرىپ السىن دە. «سولاي دا سولاي، سۇيكىمدى قىزدار، باحاڭ سىزدەردى قوناققا شاقىرادى. تاعى قىزدار بولسا، تاعى ەرتىڭدەر!» دەيدى بۇل ەكەۋىن بىردەن بيلەپ-توستەپ. سوڭعى سوزىنە شامدانعان بەگىمحان:
- باسقا قىزداردىڭ باتاسىن الماي-اق قويىڭدار، نە، ءبىر ءانشى، ءبىر ءبيشى تاقيالارىڭا تار كەلىپ تۇر ما؟ - دەگەن. اناۋ زىپ بەرگەن.
باحاڭ دەگەنى كوزى بادىرايعان، وراق تۇمسىق، قارا سۇر، اتجاقتى، ەڭگەزەردەي، جاسى وتىزدىڭ ىشىندە، اقكوڭىل، ءبىر ماڭعاز. كۇلكىسى قىزىق. وزىنەن ءوزى وتىرادى دا قارقىلداپ الا جونەلەدى. ءبىر بولمەنى ءبىر ءوزى يەمدەنە، قوناق ءۇيدىڭ رەستورانىنان بار ءدامدى تاماقتى الدىرتقان. شاراپ دەگەنىڭ سامساپ تۇر. قىزداردىڭ كوزى جايناپ سالدى. قارىندارى بۇرالىپ، ساحناعا شىعاردا بۇلار كۇنۇزاققا ءنار تاتپايدى. وتىرا شەتىنەن جۋساتتى. لايىقتالعانداي، ەكەۋى ەكى جىگىتتىڭ قاسىندا وتىرعانمەن، ەكەۋىنىڭ دە ىنتىزارى - باعابەكتە. ءوتىمسىز بوپ قالعان جولان تىقىرشيدى. كۇيىكتەن بە، اراعىن، شامپانىن قوسا سىلتەيدى. نۇرلىقىز باعابەكتىء ىشىپ-جەپ، كوزدەرىن ءارى اۋدارىپ، بەرى اۋدارىپ، وزىنە قاراتتى ايتەۋىر. ۇشىپ تۇردى دا باعابەكتىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. ىشىنە وت تاستاپ جىبەرگەندەي بەگىمحان شاڭق ەتە:
- جاراسىپ قالدىڭدار! ال ەندەشە، شاشۋ شاشايىق، - دەپ ۆازاداعى الما-المۇرت، اناردى تولايىمەن ەكەۋىنىڭ باسىنا اۋدارا سالدى. نۇرلىقىز دا قاراپ قالماي، ءبىر اناردى الا بەگىمحاننىڭ باسىنا پەرىپ قالدى. تاستاي قاتتى انار باسىن تەسىپ جىبەرەردەي، قاپەلىمدە سوققىعا ۇرىنعان بەگىمحان، كوزىنەن جاسى پارلاي: «سەن بە، سەن سالداقى، بۇرالىپ، مايىسىپ ءجۇرىپ قۇرتاسىڭ ءبارىن. دۇنيەسىنە بولا جەتەكشىمىزدىڭ القاش بالاسىنا ءتيىپ الدىڭ. ۇيىندەگى دۇنيەسىن، حرۋستالىن تۇك قويماي تاسىپ، ءوزىڭنىڭ بۇرىنعى ءبىر بولمەلى ۇيىڭە كىرگىزىپ العاسىن، «اجىرايمىن» دەپ الەك سالدىڭ. سەنىڭ وسى لاڭىڭنان انا رەسپۋبليكاعا تانىمال بەدەلدى كىسى جۇرەك تالماسىنا ۇشىراپ، اقىرى سول دەرتتەن كوز جۇمدى. ەندى كىمدى قۇرتپاقسىڭ، انا ارىستاي ازامات، ءبىر كەزدەگى مايتالمان ءبيشى، قازىر تەك رەپەتيتور، اسىلحانوۆقا اۋىز سالىپ ءجۇر دەيدى. ويتكەنى، ونىڭ ايەلى سال اۋرۋ، ءبىراق ساڭعىراعان ءتورت بولمەلى ءۇيى بار، سول عوي ەندىگى ەسىل-دەرتىڭ، ءا، مىنە، سىزدەرگە، مۇلايىمسىگەن، مىڭ بۇرالعان ءبيشىنىڭ سىرى!» - دەپ، ەتەگىن سىلكىلەي قاعىپ بەگىمحان بولمەدەن شىعا جونەلگەن.
ەكى جىگىت جامان ساسقالاقتاپ، ءارى ەندى ۋشىقپاي تۇرعاندا باستى امان الىپ شىققان ءجون دەسكەندەي، تەز-تەز كيىنىپ ولار دا كەتكەن. اڭىرەيگەن بولمەدە، شاشىلعان تاماق، توگىلگەن شاراپ، نە ىستەرىن بىلمەي نۇرلىقىز وتىردى، وتىردى دا، ەڭىرەي جىلاپ بوس توسەككە قۇلاعان. ءتۇن ورتاسىندا الدەكىم جالاڭداپ، قىمتانىپ العان ودەيالدىڭ انا شەتىن ءبىر، مىنا شەتىن ءبىر تارتقىشتاپ، دەمى دىرىلدەپ، بەت-اۋزىن جالاپ ءولىپ بارادى. قاراكولەڭكەدە سۇلباسىن بايقاسا، قول توقپاقتاي دومالانعان جولان. «ءاي، مەيلى، كەلسەڭ - كەلشى» دەدى...
بۇل اڭگىمەنى جولان جان جولداسى باعابەككە ايتادى، باعابەك - بەگىمحانعا؛ ءسويتىپ بۇكىل انسامبل قىزدارى ءماز بولا، ايىزدارى قانا ءاي وسەكتىڭ كۇلىن شاشاتىن. گاسترول كۇندەرى بىتە، بۇلار استاناعا قايتار مەرزىمدە باعابەك:
- ماعان تيسەڭ، مىناۋ سەلكىلدەگەنىڭدى قوياسىڭ! - دەگەن.
قويدى دا، باعابەككە تەك استاناعا قونىس تەبۋدىڭ سىلتاۋى عانا كەرەك-تىن. ءسۇيىپ-كۇيىپ قوسىلماعانمەن، ەكى بالاسىن، ايەلىن سول قالاعا قالدىردى داعى، بەگىمحاندى الدى. ءبىراق ابىرويعا وراي، ءتاپ-ءتاۋىر وتباسىن قۇرىپ كەتكەن. بەگىمحاننىڭ ءبىر كەرەمەتى - دۇنيە قۇراعىش. قايدا اسىل جيهاز، سىڭعىراعان سۋتاس، تۇگى جالتىراعان كىلەم، سونىڭ توڭىرەگىندەگى كىسىلەرمەن لەزدە دوستاسقىش، ۇيىنە شاقىرعىش. امپەي-جامپەي. ءۇش بولمەنى (ونى الۋدىڭ دا ادام تاڭقالارلىق تاريحى بار)؛ سىقاي تولتىرعان. ونىسى از بولعانداي، ۇناعان جيهازدى ۇستىنە اقشا الىپ، ساتىپ جىبەرەدى. تاعى ءبىر شەتەلدىك گارنيتۋردى اكەلەدى، جايناتىپ قۇرىپ قويادى. تانىستارى تاڭ قالىپ، دوستارى باس يەدى. كۇندە - قوناق، كۇندە - توي. كورىمدىكسىز كەلمەيدى جانە دە. باعابەكتىڭ باعى استى، وسىنداي-وسىنداي دوستاردىڭ ارقاسىندا قىزمەتى ءوستى، استا - اقجورعا. نە كەرەك، شالقىپ تۇر. الگى ماساسى كوپ قالادا قالعان ايەلى مەن بالالارىنا اقشالاي كومەگىن دە جىبەرىپ، جۇمىس بابىنا بايلانىستى جول ءجۇرۋدى سىلتاۋراتىپ، ءجيى بارعىشتاپ، قونا-جاتىپ قايتادى. ايەلى باستا تۋلاعان، ول دا ەشكىمنەن كەممىن دەيتىن ايەل ەمەس-تى. ارىزدانىپ تا كوردى، ونىڭ ءبارى اياقسىز، بەگىمحان مەن باعابەكتى شايقالتا العان جوق.
***
ارمان جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن ينە جۇگىرتكەندەي، ىشقىنىپ قالدى. ايەلى: «نە، جۇرەگىڭ شانشىپ كەتتى مە؟» دەپ ساحنادا ءوتىپ جاتقان وقيعادان ءبىر ءسات اجىراپ، الدەبىر قينالىستى، قاباعىن شىتىنا ءجيى-ءجيى تىنىس العان كۇيەۋىنە نازار اۋدارعان. «جاي، انشەيىن» دەدى كۇيەۋى. سابىرلى، سىرباز كورىنگىسى كەلەدى. اسىرەسە، تاپ جەلكەسىندەگى، العان دەمىنە شەيىن سەزىلىپ وتىرعان باستىعىنان قىسىلادى. ايەل جۇرەگى سەزگىر عوي، مۇنىڭ ىشىندەگى الاي-دۇلەي ارپالىستى بايقاماي وتىر دەيمىسىڭ. موينىڭ بۇرا تاستاپ سىرت جاعىنا بىرەر قاراعان دا. سوعان قاراعاندا، بەگىمحاننىڭ بار ارەكەتىن، قۇيىن ۇرعانداي قۇبىلجىعان مىنەزىن تاپ باسقان دا، ساحناداعى درامامەن قاتار مىنا ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى درامانى دا سەزىپ وتىرعان سىڭايدا. ويتكەنى، ساحنادا قازىر مىناداي ەكەۋارا ءسوز جارىستىرىلۋدا:
- «ەركەكتى كوركەيتەتىن مانساپ، ودان قاعىلسا، اتتان ءتۇسىپ، ەسەك مىنگەندەي عانا بوپ قالادى. تالايىن كورىپ تە ءجۇرمىز!
- ەركەكتەرگە نەگە سونشا شۇيلىكتىڭ، جازعان-اۋ؟
- باسىمداعى بار جاماندىققا تەك ەركەكتەر سەبەپكەر دەپ بىلەمىن!»
وسى تۇستا ارمان ەرىكسىز قىرىنان كوز قيىعىن تاستاپ بەگىمحانعا قاراعان. ول بولسا، قول سوعۋعا ءسال-اق قالىپ، ماسايراپ وتىر ەكەن. «شەبەر قۇداي-اۋ، ايەلدەر سوندا ءوز وسپادارسىزدىعىن، ورەسكەل نەبىر قىلىقتارىن بىلمەگەنى مە؟ ءوز قىلىقتارىنا ەسەپ بەرمەي مە...»
بىردە جولداسى تۋعان كۇنىنە شاقىرىپ، بەگىمحانمەن سوندا تانىسقان. نەگە ەكەنىن، ۇلتتىق كيىم كيىپ، دومبىراسىن وڭگەرە كەلىپتى. سىرىن سوڭىندا ۇقتى، باسقاعا جول بەرمەي ءاندى باستان-اياق ءوزى ايتتى. جۇرتقا ۇناپ وتىر ما، ۇناماي وتىر ما - شارۋاسى جوق، ازىناپ، زارلاپ باستى اۋىرتىپ جىبەردى. ارمان و باستان دومبىرانى سابالاپ، داۋىسقا باسىپ ايتقان ءاندى ۇناتپايتىن. ءوزى دە انشىلىكتەن قۇرالاقان ەمەس، ايتا قالسا، سىرلى، قوڭىر ۇنمەن باپپەن ايتاتىن جانە گيتارامەن.
ءمانىسى كەتكەن وتىرىستان تەزىرەك جىلىستاي بەرمەك ويدا-تىن، ونىسىن اڭعارعان بەگىمحان: «مەنى دە قالدىرماڭىز، قوساقتاسىپ كەلگەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قايسىسىنا شىعارىپ سال دەيىن. جالعىزدىقتىڭ ءبىر كەسىرى وسىندا...» دەپ، ءوز باسىنىڭ مۇڭىن دا بايقاتىپ قالدى. ءىشى ونشا قالاماسا دا، ايەل زاتىنىڭ ءوتىنىشىن جەرگە قالدىرسا، نەسىنە ەر-ازامات اتانباق، «ال، ەندەشە اقىرىن، كوپ ەشكىمگە اڭعارتپاي جىلىستاپ كەتەيىك» دەدى. سولاي ەتتى دە. تەك ءۇي يەلەرىمەن قوشتاسىپ، بىلاي شىعا بەرە؛
- بۇل كەتىسىمىزدى اعىلشىندارشا كەتۋ دەيدى. ەل كوشكەندەي جۇرتتى دۇركىرەتپەي، سىپايى، سىر بەرمەي كەتكەن ءجون، - دەپ، كۇلىپ الدى. وتىرىستا ءبىر رەت تە ەزۋ تارتپاي، سازارىپ، سالقىن وتىرعان جىگىتتىڭ بىلاي شىعا بەرە سەرپىلىپ، ءتىپتى، كوڭىلدەنىپ تە، اسەرشىل بولا قالعانىن وزىنشە جورىعان بەگىمحان:
- ۋاقىت ءالى «بالالار ۋاقىتى» دەيتىن، كەشقۇرىم، قۇربىمىز ىزدەپ جاتپاسا، ۇيگە ءجۇرىڭىز، بىزدە دە شاي بار، ەت بار دەگەندەي... - دەدى، تاكسي ۇستىندە.
- ۇيدەگى زامانداس ۇرسىپ، كوز الارتىپ جۇرمەي مە؟ - دەدى بۇل داعى جاقسى رايدىڭ اسەرىنەن ايىعا الماي.
- زامانداسىڭىز جوق قوي، بار بولسا، كىم كورىنگەندى قولقالاپ، «شىعارىپ سال!» دەپ جالىنام با؟
- كىم كورىنگەن ءبىز بە، سوندا! - ارمان شىق ەتە، ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى دا، ءلام دەمەي، كەلىنشەكتى ايتقان ادرەسى بويىنشا اكەپ تاستاپ، «ال، ساۋ بولىڭىز» دەدى.
- اپىر-اۋ، سونشا شامشىل بولارمىسىز، جالپىلاما ايتقان ءسوز عوي، كوڭىلىڭىزگە الىپ قالساڭىز، كەشىرىڭىز، وندا.
- جوق، قارىنداسىم، الدىڭعى سوزدەن سوڭعى ءسوز ادەمى ەمەس، ايتارىڭىزدى ايتتىڭىز، بولدى. ال، جاقسى.
- تىم بولماسا، كىرەبەرىسكە شەيىن شىعارىپ سالىڭىزشى، شام جوق، قاراڭعى، قورقامىن عوي...
- قورىقپاسسىز. انە، بالالار اۋلادا ويناپ ءجۇر... - ارمان سىرەسكەن قالپى جۇرگىزۋشىگە: «كەتتىك!» - دەدى.
جۇرگىزۋشى قازاق جىگىت ەكەن، كۇلىپ: «اپىراي، ىنىشەك، ەركەكتىڭ نامىسىنا تيەتىن ءىس جاسادىڭىز، اناداي كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەلىنشەك شاقىرىپ تۇرعاندا، تاس جۇرەك بولماساڭىز، قالايشا ايتقانىن تارك ەتتىڭىز. اتتەڭ، ءوزىمىز بولعاندا...» دەدى، ءازىل-شىنىن ارالاستىرا.
- ە، ونداي-ونداي كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قىز-كەلىنشەك بار عوي، شۇكىر. بارىنە بىردەي جەتە بەرمەسپىز، - دەدى.
تاسى ورلەپ، انە-مىنە قورعايىن دەپ جۇرگەن عىلىمي ديسسەرتاسياسىنىڭ كۇنى جاقىنداپ، تاس ءتۇيىن ءتۇيىلىپ، «بانكەتكە كىم-كىمدى شاقىرام» دەگەندەي، اۋىلىنا حابار ايتىپ، اكە-شەشەسىنە ءبىر تورپاقتى بايلاتىپ، جەمگە قويدىرىپ؛ كەلىنشەگى جادىرانىڭ ساندىققا تىققانىنان دا جىرىمداپ، اي سايىن الدىرتىپ، جورا-جولداس، قولپاشتاۋشىلاردى رەستورانداتىپ، سايرانداتىپ دەگەندەي، قىزىق داۋرەنگە بەلشەسىنەن باتىپ، جاستىقتىڭ جورعاسىندا دەس بەرمەي جۇرگەن ناعىز دەگەن شاعى عوي ارماننىڭ. زارجاق، نە سويلەپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن وسپادارسىز بادىك ايەلدىڭ «ءارتىس ەكەن، ءارلى ەكەن» دەپ بوداۋىندا كەتە بەرەتىن بۇل ەمەس!
ينستيتۋت بوساتىپ بەرگەن جاتاقحاناداعى ءبىر بولمەلىك ۇيىنە لەزدە جەتكەن. جالعىز تۇرادى، وتباسىن، ياعني، جادىرانى كوشىرىپ الۋعا، بىرىنشىدەن، ءۇي تارلىق ەتسە، ەكىنشىدەن، «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» دەپ جالعىز، ەركىن جۇرگەندى جانى قالايتىن ءتارىزدى. اۋەلدە «جۇمىسىمدى قورعاپ الايىن، ءسال ارقا-بويىم كەڭىسىن» دەپ، وسىعان كەلىنشەگىن دە يلاندىرىپ، قولىنا قاراپ قالعان كارىلەرىن دە اياپ، مال-جانعا قاراسا تۇرسىن، اياعىنا ورالعى بولار بالاسى جوق، ءارى تابىس كىرگىزىپ، باعىپ جاتقان دا سول دەگەندەي، كەلىنشەگىنىڭ اۋىلدا قالا تۇرعانىن قالاعان. بوتەن-باستاق وي جوق.
جۇكتەن ءتۇسىپ قالعان تەڭدەي، سو جولى بەگىمحاننىڭ قورلانعانىن كورسەڭىز! ەرنىن قىرشىپ-قىرشىپ، «ەي، سور ماڭداي. قانداي جىگىتتەن ايرىلىپ قالدىڭ، ءا؟ بايقاماي سويلەگەن، اۋىرماي ولەدىنىڭ كەرى كەلدى-اۋ. سۋرەت قوي، سۋرەت! مەيلى ايەلى بولسا، قايتەيىن. ەندى قايدان تابام ونى، ءا؟ قايدا قىزمەت ىستەيتىنىن دە سۇراماپپىن. مانا توي يەسى تانىستىرعاندا «عالىم» دەدى مە. تىپتى جاقسى، مەن سياقتى ۇشىپ-قونعان ادامعا تارازى باسىن تەڭ ۇستايتىن، سالماقتى، ورنىقتى ادام قول بولار» دەپ، ءتۇرلى قيالعا ەرىك بەرىپ، وزىنە تەلىپ، «قايتسە دە مەنىكى بولار» دەگەن پىكىرىنە بەكىنە، كوزىنەن بۇل-بۇل ۇشقان جىگىتتى ىزدەۋگە شىنداپ كىرىسكەن. «ىزدەسەڭ - تابارسىڭ» دەي مە.
بۇيرىق بولىپ، ول ەكەۋى تاعى ءبىر رەتتە ۇشىراستى. «عىلىم» دەپ اتالاتىن مەكەمەلەردى شارلاي-شارلاي كونسەرتتەن، گاسترولدىك ساپاردان قولى قالت ەتكەندە جان-جاققا سۇراۋ سالادى. ءبىر كىشى عىلىمي قىزمەتكەر كەلىنشەكپەن تانىسىپ الدى. ۇيىنە شاقىرىپ شاي بەردى. ازداپ جول-جورالعىسىن دا جاساپ، ۇساق-تۇيەكپەن الداۋسىراتتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ول كەلىنشەك ارماننىڭ ادرەسىن تاپ باسىپ ايتتى وعان. كەرەگى دە سول! اۆتوبۋسپەن ءارى-بەرى ءوتىپ جۇرەتىن كەڭ جولدىڭ ءبىر قالتارىس كوشەسىندە، باققا مالىنعان جاتاعان قىزعىلت جايدا تۇرىپ جاتقان كۇيى بار ەكەن «سۇيگەنىنىڭ». ول ءوزىن كەكەتىپ، مىرس ەتە كۇلىپ قويدى. «ا، قاقپانعا تۇستىڭ بە، ماڭعاز جىگىت!» دەدى.
ءتۇسىردى دە... بىردە ونىڭ ءبىر بولمەلىك ۇيىنە، بىردە مۇنىڭ ءبىر جارىم بولمەلىك، مولتەك اۋدانداعى ۇيىنە قونا-جاتىپ، سايران سالىپ ءجۇردى. بەگىمحان اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەر دەگەنگە سايىپ، كوپ سىرىن الدىرا قويمادى، «كۇيەۋىم قايتىس بولعان» دەدى دە، جايراڭداپ. ارماننىڭ استى-ۇستىنە تۇسە، كەلسە، ءتۇرلى تاماعىن ازىرلەپ، موماقانسىپ، ءمۇلايىمسىپ، ءيىلىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق بولدى دا قالدى. «ە، جان-دۇنيەسىن بىلمەگەننەن سوڭ ادامعا سىن تاعۋ - اعاتتىق ەكەن. بىلاي سىپايى، ءبىرسىدىرعى مىنەزدى دە جان ەكەن، ايتەۋىر ەر ادامدى ايالاي دا كۇتە دە بىلەتىن ايەل ەكەن» دەپ ارمان قۇلاي تۇسكەن وعان. ءبىر كۇنى بەگىمحان: «اياعىم اۋىرلادى، قايتەسىڭ؟ وسىلاي جۇرەمىز بە، نە ءارى، نە بەرى بولماي...» - دەدى.
زارەسى ۇشتى ارماننىڭ! باستا كەلىسىمدەرى بۇلاي ەمەس-تىن. بەگىمحانعا ايەلى بارىن، ونىڭ بالا كوتەرسە، تۇسىك تاستاي بەرەتىنىن - ءبارىن-بارىن ايتا كەلىپ: «قوسىلايىق دەپ كۇندەردىڭ كۇنىندە باسىمدى قاتىرما. وتباسىم بار جاماندى-جاقسىلى. ۇلكەن قاريالار بار. ولاردان ەكى دۇنيەدە دە اجىرامايمىن. جادىرانى دارىگەرگە قاراتۋ كەرەك بولار. جۇمىسى اۋىر عوي، قىزىلشا دەگەن جان قويسىن با...» دەدى. بەگىمحان دا: «و، نە دەگەنىڭ! ءوز ىقتيارىڭ بولماسا، زورلىق جوق. جاقسى كورىپ قالدىم، قايتەيىن. قيمايمىن...» دەپ بودا-بوداسى شىعا جىلاعان. «باعىم اشىلمادى، مىنا ارتىستىك تە قاجىتتى. كۇن بويى جول ۇستىندە. بىردە جايىڭ بولادى، بىردە بولمايدى. اۋىلدى جەردە بولماسا، قالادا ساحناعا ون جەردەن بەت-اۋزىڭدى بوياپ شىعىپ، جىلتىراعانىڭمەن، سۇيەۋشىڭ، دەمەۋشىڭ بولماعاسىن، قادىرىڭ جوق. قۇرمەتتى اتاقتى كەشە عانا كەلگەن شوجە باس قىزدار قاعىپ الىپ جاتىر. ءبىرى - ءمينيستردىڭ ناقسۇيەرى، ءبىرى - تاعى ءبىر دوكەيدىڭ دەگەندەي...» دەپ قايعىسىن قالىڭداتا تۇسكەن.
- مەن قايتەيىن. قولىمنان كەلەر كومەگىم - جانىڭدى تۇسىنۋگە تىرىسقانىم. ءوزىم دە قارنى توق-جاراۋ اسپيرانتپىن. قورعاتپاي جاتىر. الدىما ىلعي پىسىقتاردى سالىپ جىبەرەدى، قاشاندا الدىمدى وراپ جۇرگەندەرى. ايتشى، بۇل قانداي زامان. بىلسەڭ، تەك ءالدى مەن بەلدىنىڭ زامانى. باياعى كۇن قايتا ورالدى. كىم كۇشتى - تەڭدىك سونىكى. ءبىز سىقىلدى اۋىلدىڭ قارا سيراق، قارا شارۋا بالالارىن يىقپەن قاعىپ وتەدى. - ارمان دا مۇڭىن اڭىراتقان.
...سويتە-سويتە ىرگەسىن اۋلاق سالا باستاعان. شاقىرعانىنا بارمادى، ۇيىنە كەلتىرتپەدى. ويتۋىنە باستى سەبەپ: «الدىڭعى كۇيەۋى وسى ۇيىندە، ۆاننا بولمەسىندە اسىلىپ ءولىپ قالعان ەكەن» دەگەندى ەستىپ قالۋى! زارەسى ۇشقانى سونداي، ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەرە جازدادى. ەندى ەسىنە تۇسىرسە، سول ۆاننادا بۇل تالاي شومىلدى-اۋ.. بەگىمحان قاسىنا كەلىپ، ايالاپ: «جانىم، قۋاتىم، قىزىعىم!» دەپ، بۇرقىراعان شەتەلدىك شامپۋندى بارىنشا كوپىرتىپ، ارماندى اق كوبىككە بولەپ، الدەن سوڭ ءوزى دە بىرگە شومىلىپ، بىر-بىرىنە سۋ شاشا ويناپ بالاشا ءماز بولاتىندارى قايدا. كەرمەدە جايۋلى گۇلدى-گۇلدى سۇلگىلەردى بىرىنەن سوڭ بىرىن الا مۇنى سابيشە سۇرتىندىرە:
- ال، مىرزام، شاي دايار، الدە بىرەر ريۋمكە شاراپ ءىشىپ، تەرلەيسىڭ بە؟ - دەيتىن وتقا جانعان قايىڭنىڭ قابىعىنداي مايىسا، قولاڭ شاشىنان سۋ تامشىلاتا.
قايران، بەگىمحان...
ەستۋىنشە، كۇيەۋى قاتتى ىشىپ كەلىپ، بۇل كونسەرتىنە كەتكەندە، ۆانناداعى سۇلگى جاياتىن كەرمەگە اسىلىپ ءولىپ قالىپتى. سۇمدىق-اي!..
***
جادىرانىڭ يىعىنا باسىن سۇيەي وتىرىپ قالعان ەكەن. كورۋشى قاۋىم ءدۇر كوتەرىلە ورنىنان تۇرىپ بارادى. سپەكتاكل اياقتالىپتى.
بۇلار دا سىرتقا بەتتەدى. ەسىكتىڭ قاپتالىنان وتە بەرە كوپە-كورنەۋ توسىپ تۇرعان بەگىمحان يىعىمەن ارماندى عيززاتتىلىقتى مۇلدە ۇمىتىپ قاعىپ ءوتتى. كۇيەۋى «دەنىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟» دەپ جاتتى. تۇك سەزدىرمەي ارمان ايەلىن قولتىقتاي ماڭعاز جۇرە بەردى.
تۇنگى تازا اۋا تىنىستى كەڭەيتىپ، جان سارايىنا سەرگەكتىك سەزىمىن سەبەزگىلەگەندەي «ۋه!» دەپ ول تەرەڭ تىنىس الدى.
ءشاربانۋ قۇمار