ەگىز مەڭدى مادوننا
- اپاجان، قويىڭىز، و، ناما؟ - دەپ الا تاقيالى جاس وزبەك جىگىتى ورتاعا قۇلاشتاي ەندى دە، ايەلدەردى ەكى جاققا قالپاقتاي ۇشىردى. جەر سابالاپ، شاشىن جايىپ جىبەرگەن تولىقشا جاس ايەل كوكقۇتانداي تىريعان ارىق سۇر قاتىنعا:
- ون سوم ارتىق تولەسەڭ، ىرىسىڭ كەميتىن بە ەدى، سالداقى! مەن ويلاپ تاپقانىم جوق ول وڭباعان باعانى. ماعان نەعىل دەيسىڭ؟ قاراشى، جاعامدى جىرتىپ... بالكونىڭا باعىپ ال تاۋىق كەرەك بولسا...
تاپ-تاپ بەرەدى. نامىس قىسقان بەكتۇرسىن اۋەلى سول تولىقشاسىنا جالىندى:
- قوي، قارىنداسىم. ءبىر جولعى اشۋىڭدى باس، ساباڭا ءتۇس. انە، بالاڭ جىلاپ تۇر. جۇرتتان ۇيات، قاراپ تۇر ءبارى تەاتر كورگەندەي. - ەندى ارىقشاسىنا ءجون ايتايىن دەي بەرگەندە، سول سۇر ايەلگە قاراعان بويدا سىلەيدى دە قالدى:
- اپىرماۋ، رايحان، ءوزىڭبىسىڭ؟.. قاپ، ءبىر وقىس جاي... - دەدى دە، ساسىپ، وزىنە باقشيا قالعان كوزدەن جىلىستاي بەردى. ابىرجي، جاۋجۇمىر، قيار ساتاتىندارعا ويىستادى.
- اعاي، ءسىز كىمسىز؟ تانىمادىم عوي... - دەگەن رايحاننىڭ جالىنىشتى سۇراعى جاۋاپسىز قالدى. ءسويتتى دە:
- ءاي، ساۋداگەر قاتىن، بەرى قارا! مەن ون سومعا بولا جىلانىپ تۇرعانىم جوق. قايتا سەنىڭ تومارداي بولىپ، بالا-شاعاڭدى شۇبىلتىپ، سىعان ايەلى قۇساپ، بازاردا ساۋدا جاساپ، جۇرتتى الداپ جۇرگەنىڭە نامىستانامىن. نە، اۋىلىڭدا باسقا جۇمىس جوق پا؟! - دەدى. تاعى قاراپ تۇرماي: - قازاق قازاق بولعالى ساۋدامەن كوگەرگەن جوق! - دەدى.
قاراتورى ءوڭى تۇتىگىپ كەتكەن حانسۇلۋ دودا-دودا شاشىن تۇزەي وعان جاۋاپ قاتام دەگەنشە، لىپ ەتە كوپشىلىك ىشىنە سىڭە عايىپ بولدى. «قاپ، قالانىڭ جۇزىن كۇن شالماس، شاڭ قاپپاس سۇلۋى-اۋ، ءبىز قۇساپ توپىراقتى بەلدەن كەشىپ باقشا ەكپەس ەركەسى-اۋ، سەن عوي اقشانى كۇرەپ تاباسىڭ، ءبىز ماڭداي تەر، سور اقىمىزدى دا ۋاقتىلى الا الماي، قارا نان مەن قارا شايعا قامالىپ، باقشادان تىرمالانىپ تاپقانىمىزدى قالاعا اكەلىپ ساتىپ، سۋ، مايىمىزدى، تابىلسا، سابىن، كىر جۋعىش ۇنتاق، بالالاردىڭ كيىمىن ساتىپ الامىز. ءسويتىپ، قۇرىقتى سىرىققا بايلاپ كۇن كەشەمىز. مىناۋ تاۋىقتى تاڭ اتپاي ءۇيىتىپ، بەتىنە مايىن شىعارا ساپ-سارى قىپ ساتقاندا، قاي ءبىر شەكەمىز شىلقىعاندىقتان دەيسىڭ. كىشى قىزعا مەكتەپكە كيىپ بارۋعا فورما كەرەك. ال ولارىڭ كۇيىپ تۇر! تىلتيعان بىردەڭە جانە دە. ال تاۋىق - سەكسەن سوم. مەن ويلاپ تاپقانداي تۋرا! كەردەڭدەمە، سۇر قاتىن! انە، اياقتىڭ استىندا جاتاتىن شىرىك الماڭ - وتىز سوم كەلىسى. نەعىل دەيسىڭ...» دەپ، ال تۋلاسىن حانسۇلۋ. بۇرقىراي، بەتىن داكەمەن بۇركەگەن سەبەتتەگى قۇلپىنايىن تىك كوتەرە، بەت-اۋزى كوز جاستان ايعىزدانا، ءالى سولىعىن باسا الماعان قىزىنا:
- ءجا، بوزداما! قال دەپ ەدىم، قالمادىڭ، بازاردا ساعان كامپيت ۇستاتاتىنداي. ەمشەگىم سىزدادى، قايتايىق، نۇرگۇل. مىنا شەلەككە سەن يە بول، نارتاي جىلاپ جاتقان بولار، - دەپ بازاردىڭ سىرتىنا بەتتەدى.
قۇلپىنايدىڭ ناۋقانى ءبىتىپ، قازان بولۋعا اينالعان كەز. كۇيەۋى قالي بىلتىر بوتانيكا باعىندا ىستەيتىن تانىسىنان كۇزدىك قۇلپىنايدىڭ ەلۋ ءتۇبىن سۇراپ الىپ، بوس جاتقان ارىق جيەگىنە وتىرعىزعان. كوكتەپ، گۇل تاستاپ، قىركۇيەكتە ميۋا سالىپ، ۋىلجي ءپىسىپ، بارماقتاي-بارماقتاي القىزىل جيدەك بالبىراپ شىعا كەلگەن. قۇلان يەكتەن تۇرىپ قالي ەكەۋى تەرىپ العان. ودان تاۋىق ءۇيىتتى. بالالارعا دا قالدىرماستان، «پۇل بولا بەرسىن» دەپ، تور-سەبەتكە تولتىرا، تاۋىقپەن قوسا ساتۋعا، ساپىرىلىسقان بازارعا اكەلگەن بەتى عوي. نارتايدى جاقسىلاپ ەمىزىپ، ورتانشى قىزعا تابىستاپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ جولعا شىققان-دى. اۆتوبۋسقا وزدەرىندەي بازارشىلارمەن تالاسا-تارماسا، سەبەت، شەلەك، قاپ-قانارلاردى ىعىستىرا وتىرىپ العان ايتەۋىر. نۇرگۇل ەتەگىنە جارماسىپ قالماي قويدى ەمەس پە.
- اپاي، انداعى تاڭقۋراي ما؟ - قاقپادان ىعىستاپ بارا جاتقان بۇعان جاستاۋ ايەل جابىسا كەتتى. - سالەمدەمەگە الا كەتەيىن، الىسقا جول ءجۇرىپ بارا جاتىر ەم، ساتاسىز با؟
- تاڭقۋراي ەمەس، قۇلپىناي، - حانسۇلۋ مۇرنىنا سۋ جەتپەي، ەمشەكتەگى ءسابيىنىڭ شىرقىراعانى قۇلاعىنا كەلگەندەي ەنتەلەي.
- تىپتەن جاقسى. قانشا؟
- ەلۋ بەس سوم. - دەي سالعان، انانىڭ ساۋدالاسپايتىنىن تۇر-الپەتىنەن بايقاي.
- ءما، الىڭىز. راقمەت! - اناۋ ءبىر جيىرما بەس سومدىق پەن ءۇش ون سومدىقتى ۇستاتا سالىسىمەن: كارزىڭكەڭىزدى قوسا ساتىڭىزشى، اپاتاي، مەندە ىڭعايلى ىدىس جوق، مىناعان سالسام، جەتكەنشە ەزىلىپ، قويىرتپاق بولادى عوي، - دەپ جاتا-جابىسقانى.
- مەيلىڭ. ءبىراق ونىڭ باعاسى بولەك.
الۋشىلاردىڭ مىنەزىنە قانىق: ءبىرى ساۋدالاسىپ، تىقاقتاي تۇرىپ السا، بازبىرەۋى سۇراعانىڭدى بەرە سالادى. جاس كەلىنشەكتىڭ اسىعىپ، تابىلعانىنا ءماز قالپىن اڭعارىسىمەن «قاپ، قىمباتىراق سۇراۋىم كەرەك ەدى، نەگە سونشا دەگبىرسىزدەندىم؟» دەپ وكىنسە دە، تۇتاس ساتىپ، ءتورت كەلىدەي قۇلپىنايىن اجەپتاۋىر پۇل ەتىپ، كوڭىلى دەمدەلسىن. الگىندەگى شەكەسىن قىسقان اشۋى دا تارقاپ:
- نەگە سىقسىڭدايسڭ! فورما عوي كوكەيىڭدى تەسكەن؟ ەرتەڭ ناعيمامەن كەلەسىڭ، ارمانسىز ارالايسىڭ... - دەدى.
- ماما، تاعى كەلەمىن بە؟! - قىزىنىڭ قۋانىشى بەتىنە شىقتى.
- قاپ، ءبارىبىر ارزانعا ساتتىم. قازىر جوق قوي قۇلپىناي. بار كەزىندە عوي كەلىسى جيىرما-وتىز سوم ەدى. سەبەتىمدى قوسا ساتىپ... ءويتىپ ساۋدا جاساي المايتىنىڭ بار، كىرىسپەۋىڭ كەرەك-تى. ءاي، مەيلى، ساداقا، بالالاردىڭ اماندىعىندا، وت باسىنىڭ بۇتىندىگىنە، - دەدى دە، بۇگىنگى تابىسىن ويشا سانادى: «تاۋىق سەكسەن سوم... قۇلپىناي ىدىسىمەن الپىس سوم، ەكى شەلەك قيار...»
ءبىر كۇندىك تابىسى باياعىدا باستاۋىش مەكتەپتىڭ مۇعالىمى بولىپ، ۋ-شۋدان ميى ءشىرىپ، تاڭ اتا دىردەكتەي جۇگىرىپ، كەلە ەسەپ، ديكتانت جازىلاعن داپتەرلەردى تەكسەرىپ، كوز مايىن (جۇيكەسىن دە) سارقىپ تاپقانىنان الدەقايدا اسىپ جىعىلعانىنا قۋانسىن-اي. جالعىز بۇل ما ەكەن، وسى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تەڭ جارتىسى ساۋدا جاسايدى. جەر تىرمالانا ەككەنىن ەرتە كوكتەمنەن كوكبازارعا تاسيدى، سويتە-سويتە بايىپ الادى. بۇلاردان باسقاسىنىڭ قازىر قوس قابات ۇيلەرى، اۋلاسىندا جەڭىل ماشينالارى بار. بۇلاردىڭ دا ءۇي-جايى جامان ەمەس، جاڭادان سالىنعان بەس-التى بولمە. مول جەرى، ون ءتۇپ الما اعاش، جەتى ءتۇپ المۇرت، ال ورىك، شيە، القورىدا ەسەپ جوق. اياقتىڭ استىندا جاتاتىن ەزىلىپ، ساۋدالاۋدى ار سانايتىن. سويتسە، قىپ-قىزىل پۇل ەكەن! بارىنەن بارىنەن تورسيىپ-تورسيىپ، توستاعانداي بوپ البىراي پىسەتىن الماسىن ايتساي! قالادان كەلەتىن تانىستارى عوي قىزىعىن كورەتىن. شەلەكتەپ تاسىپ، وزدەرىنەن ارتىلعانىمەن كورشىلەرىن جارىلقايتىن. اسىل دۇنيەنى تەككە راسۋا ەتپەي، قالي ەكەۋى كۇندەردىڭ كۇنىندە اقىلداسادى؛ «ەل قۇساپ نەگە بازارعا پۇلداماسقا؟ ۇرلانعان دۇنيە ەمەس، اق-ادال زاتىمىز...» دەسىپ.
اۋەلگى كەزدە كەشكىلىكتە، بازار تارقاي باراتىن. تانىستار كورىپ قويماسىن دەگەندەرى. راسىندا، قاس قىلعانداي، ارالاس-قۇرالاستار ۇشىراسىپ قالادى. سوندا بۇل ەكەۋى جەردىڭ تەسىگى بولسا، تۇسە جازدايدى. وتە-موتە بۇرىنعى وقۋشى بالالاردان قىسىلاتىن. بىرەۋ-مىرەۋىنىڭ توبەسى قىلتيسا، زاتىن تاستاي قاشاتىن حانسۇلۋ.
***
بەكتۇرسىننىڭ رايحاندى جىعا تانيتىن سەبەبى بار.
جاستىق-ماستىق كىمدە جوق، وندا بەكتۇرسىن ۇلكەن شاهاردىڭ ۇلكەن وقۋ ورنىندا اسپيرانت-تىن. سارى قاعازدان ميى زەڭىپ، كەيدە دوستارىنا: «سەرگىپ-سايرانداپ قايتايىق. اقشا كەلدى. رەستورانداتايىقشى!» - دەيتىن. ولارى قولپ ەتە ءتۇسىپ، سوڭىنان ىلەسەدى. شاهاردى شارلاي-شارلاي، ارزانداۋ، ءارى كوڭىل كوتەرۋگە قىسىلمايتىن قيان شەتىندەگى (جاسىرىن بالە مە، كىم ءبىلسىن...)، رەستورانسىماققا جايعاسىپ الىپ، كەرەكتەرىن ءۇستى-ۇستىنە الا بەرەدى. قارىن تويعاسىن سەيىل ىزدەپ جان-جاققا كوز سۇزەدى. ءبىر ءۇش قىز بۇرىشتاعى ورىندا ورايلاسا وتىرا قالىسىپ، الدارىنداعى قازديعان قىپشا بەل ىدىستان ءبىر-ءبىر ۇرتتاپ قويىپ، بۇلار جاققا كوزدەرىن ساتىپ وتىرعان سىڭايدا سەزىلەدى.
- انابىرەۋى قازاقتىڭ قىزى ما، قاراشى، اق سۇرلاۋ، بىتىك كوز، الدە قالماق، نە مونعول... - دەپ بەكتۇرسىن ەلەڭ ەتە قالماسىن. قاسىنداعى ەكەۋ دە سول جاققا جالتاقتاي:
- بال اشپايىق، سەن بار، - دەدى جاقىپ وسپانعا. - بىزدەن گورى وتكىرلەۋسىڭ، قىناپتان سۋىرىلعان قىلىشتاي دەي مە...
- ويباي، بەتى اۋلاق! قالانىڭ قاق-سوقتارى تۇگىل، دالانىڭ قايماقتاي اق ۋىز قىزىنا بىردەن ءسوز سالا المايمىن، - وسپان وسقىرىنىپ ات-تونىن الا قاشتى.
- ساسپاڭدار، اعالارىڭ باردا قىڭق ەتپەڭدەر! - بەكتۇرسىن سوزالاڭداي باسىپ، ءۇش قىزدىڭ قاستارىنا بارا جايعاستى. «قازاقتىڭ قىزى بولار» دەپ دولبارلاعان موينى قۇرىقتاي، ارىقشا، اشاڭ اق سۇر قىزعا:
- قارىنداس، ءوزى ءسىزدى مەن ءبىر جەردەن كورگەن سىقىلدىمىن، كوزىمە وتشا باسىلىپ تۇرسىز، سىزدەردەي اسەم قارىنداستاردىڭ اتى-ءجونىن بىلمەۋ بىزدەردەي ازاماتتارعا ۇيات-اق! - دەپ، كوپشىكتى قالىڭداۋ قويىپ بوسە جونەلدى.
- ءيا، اعاي، ءسىزدى مەن دە شىرامىتامىن. مەن دە ءبىر جەردەن كورگەندەيمىن، - قىزى تۇسكىرىڭدە ەش قىمسىنۋ جوق، وزىنەن بەتەر سايراپ تۇر. - ەسىمىم - رايحان، اعاي، ال ءوزىڭىز؟..
- بەكتۇرسىن. بەكەڭ-اعاي دەسەڭ دە بولادى. ال ەندى ءبۇيى تيگەندەي ءبولىنىپ وتىرمايىق، سىرلاسا-سىبىرلاسا دەگەندەي؛ قالاي، سىزدەر بىزدەرگە كەلەسىزدەر مە، الدە ءبىز - سىزدەرگە؟
- ارينە، سىزدەرگە بارامىز! - دەدى تولىقتاۋ قىز تاق ەتە. قۇر شامپانعا قامالىپ، ىشتەرىنەن سارى سۋ وتكەندەي وتىرعان باستارى، اناۋ ءىشىم-جەمنەن قايىسقان داستارقاننان دامەلى ەكەندىكتەرىن كوپ سوزبالاقتامادى، تىلەۋىڭ بەرگىر.
...كەشقۇرىم ۇشەۋى ۇشەۋىن قولتىقتاي شىققان. كىمنىڭ قايدا جىلىستاعانىن، ال بەكەڭ-اعاي مەن رايحان سىلقىم قالا ورتالىعىنداعى وقشاۋ جايلى پاتەرگە كەلگەن. ءۇپتى، ءساندى، وڭاشا. بارىنەن سونىسى ۇناعان بەكتۇرسىن تاڭقالىپ:
- رايحان-اۋ، بىلايعى جۇرت شاهاردىڭ شەتىنە تىرناق ىلگىزۋگە زار، ال سەن عوي ويىپ تۇرىپ ورتاسىندا تۇرىپ جاتسىڭ. اكە-شەشەڭ مىقتى، قالتالى كىسىلەر، شاماسى؟ - دەپ اۋەسكەيلىك تانىتتى.
قىز ميىعىنان كۇلە:
- بەكەڭ-اعاي، شارشادىڭىز بىلەم. دەم الىڭىز، - دەدى مايىسا.
- ءوي، اقىلدى قارىنداسىم، دۇرىس-اق! ءىشىپ العان ەركەكتەر مىلجىڭداۋ بولادى. ...ءبىراق توسەكتى بولەك سالما. ماقۇل ما؟..
ەرتەسىنە كەشتەۋ ويانسا، قىز تىلدەي قاعاز جازىپ كەتىپتى: «مەن ساباققا كەتتىم، اعاي. اس-سۋ دايارلاي المادىم. كوشەنىڭ ارعى بەتىندە كافە بار، سودان بارىپ تاماقتانارسىز. كىلتتى پوشتا جاشىگىنە تاستاي سالارسىز. ال، قوش، كورگەن جەردە اۋىل بار دەگەندەي...»
«بۇ قالاي؟» دەۋمەن ايران-اسىر بولىپ جاتتى دا، «قوي اكەمنىڭ تورىندە جاتپاعان بولارمىن، مەندە دە ساباق بار.. ءبىر وڭدىسى - ءتۇس اۋا»، - دەدى. جايىمەن جۋىنىپ، كيىنىپ، قالتاسىن قارمانسا، ماسقارا! ءبىر ۋىس باقىر ىلىكتى، قالعانىن سىپىرىپ العان الگى سۇمىراي قىز.
«ويپىراي، ءا، باقانداي الپىس سوم! جارتى ايلىق ستيپەنديام. سۇراسا دا بەرمەيتىن بە ەم... جىمقىرماي-اق...» وسى جايدى قايتكەندە دە تىسىنەن شىعارماۋعا بەكىنگەن.
- ءاي، بەكە، سايراندارىڭ وڭدى بولدى ما؟ - دەپ جاقىپ ەرتەسىندە-اق سالدىرلاپ جەتكەن. وڭىنەن ءوكىنىش سەزىلە مە. ءتۇرى سۋىق ۇرعانداي.
قۇرىسىن! قايدان تاپ بولدىق جەزوكشەلەرگە؟.. ءبىر جەرتولەدە ءۇيى بار ەكەن، شوشقا قامايتىن تۋرا. كوك ءتۇتىن، توسەگى شۇلعاۋداي. ماساڭدىق پا، ايتپەسە، شىتىرداي تازا كەلىنشەگىمنىڭ ءسال-ءسال سالاقسىعانىن كوتەرە الماي شىرت-شىرت سىناتىن سورلى باسىم. ونىسى تۇك ەمەس، ايەلىم سالىپ جىبەرگەن سەكسەن سوم جوعالدى ۇشتى-كۇيلى. سودان قايتا تىلگىرام سالدىم: توناتىپ الدىم، كوك تيىن جوق دەپ... ە، سونداي-سوندايمەن جان باعىپ، كۇن كورىپ جۇرگەندەر دە.
بەكتۇرسىن دا شەت جاعالاي جايىن جەتكىزگەن.
- وسپان قالاي، ول دا اقشاسىن الدىرتىپ پا؟ - دەپ كۇلدى.
- ونىكى بىزدەن دە سوراقى! - دەپ جاقىپ ساقىلداي كۇلدى. بەس قىز ءبىر بولمەدە جاتادى ەكەن. ۇيالماي-قىزارماي سولاردىڭ ورتاسىنا اپارىپتى اناۋ شوجەباس قىز. وسپان كەتەم دەپ بۇلقىنعان ەكەن، بەسەۋى جابىلىپ ساباپ، ونىسى ازداي: «تاڭ اتقانشا كەزەك-كەزەك قاسىمىزدا بولاسىڭ، ايتپەسە، ءولىگىڭدى دە تابا الماس اناۋ قالماقكوز دوستارىڭ...» دەپ، قىسقاسى، زورلىق كورسەتكەن. «قالتاڭداعى بار-جوعى ەلۋ-اق سوم با؟ قازاقتار باي، اقشاسى اعىلىپ-توگىلىپ جاتادى: مىڭعىرعان مال، يەن-شەتسىز جەر دەيتىنى قايدا؟» دەسەدى، ابدەن تالكەكتەپ. وسپان ميليسياعا حابارلايمىن دەپ كىجىنىپ وتىر.
- قۇرىسىن! تىسىنەن شىعارماسىن، باسى امان با، بوپتى... - دەپ، بەكتۇرسىن تىيىپ تاستاعان. - ەندى ساق بولارمىز. ونداي-ونداي پالەلەردەن كوشە اينالىپ قاشارمىز...
ودان بەرى دە ەداۋىر زامان. رايحاندى ەش ۇشىراتقان ەمەس. وسى بەرتىندە تەلەديدار كورىپ وتىرىپ، ءبىر حابارعا قۇلاق تۇرمەي مە؟ توپتى جارىپ وتىرعان قۋ جاق ايەل سويلەپ قويمايدى:
- قازاقتىڭ قىزدارى يناباتتى، ادەپتى، ۇستامدى بولۋلارى ءتيىس. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەپ قايران اتا-بابالارىمىز ءبىلىپ ايتقان عوي. ەندەشە ... - سايراپ وتىر، سايراپ وتىر، حاباردى جۇرگىزۋشى ۋاقىتتىڭ ىقشام ەكەنىنەن بەلگى بەرىپ، ساعاتىنا قايتا-قايتا قاراعىشتايدى. بىلگىش ايەل تىزگىن تارتار ەمەس:
«ءجۇزى تانىس، قايدان كوردىم، اپىرماۋ...» بەكتۇرسىن ايران-اسىر. بىر شامادا بارىپ ەسىنە ءتۇسىردى: باياعى رايحان! «قوي، قاراعىم، مۇنىڭدى مەن ەستيىن، وزگەلەر ەستىمەسىن!..»
تەلەديداردان قۇلاعىن بۇراپ تاستادى.
***
ءورت سوندىرگەندەي ءوڭى تۇتىگە، شاشى دودا-دودا، بازارشىلاپ قايتقان حانسۇلۋىن قالي تانىماي قالعانداي.
- ويباي! كەلىسىپ تۇرسىڭ، نە بولدى؟
- بەنزين جوق دەپ اۆتوبۋستاردى رەيستەن شىعارىپ تاستاپتى. بىر تاكسيستكە ەلۋ سوم بەرىپ، ون بەس شاقىرىم جەرگە ارەڭ جەتتىك. ءراسۋا بولعان اقشانى ايت. اياعىمنان قاقشيىپ تۇرىپ ساتاتىن ەكى شەلەك كارتوپتىڭ قۇنى عوي. ويباي-اۋ، ءبىر قاتىن تاپايدىڭ تال تۇسىندە ساباپ، «تاۋىقتى مۇنشا نەگە قىمباتقا ساتاسىڭ؟» دەپ، ءتامام جۇرتتىڭ كوزىنشە... مەن قاراپ تۇرام با، ءوي، سۇر جالەپ! دەپ، جاعاسىنان الا ءتۇسىپ، سەكسيگەن شاشىن جۇلىپ قولىنا بەردىم!
- ويباي، حانسۇلۋ! تەك ءجۇر دەيمىن مەن ساعان. ميليسيا اكەتىپ قالسا، قايتەسىڭ؟ «ايەلىم قاماۋدا جاتىر ەدى...» دەپ، قاي قىزىل جاعالىعا جالىنام؟ ۇياتىن ايت، بارىنەن! - قالي شىر-پىر ەتە، بالاسىن الدىنا الا ەمىزىپ وتىرعان كەلىنشەگىنە قارادى: «بىلايىنشا بۇلىك شىعاراتىنداي تەنتەك، ەلدەن وتكەن شاتاق، قۇيانپۇرىس ەمەس. مۇعالىم بولعان، مادەنيەتى دە جەتىپ ارتىلادى. وندايى جوق ەدى-اۋ. ساۋدا دەگەن كىسىنى بۇزادى ەكەن، ءا؟» - وسى ويىنا بەكەم ول ار جاعىن قازبالامادى.
مالدى جايعاستىرىپ، بالالارىنا تاماعىن جاساپ بەرگەن حانسۇلۋ «باسىم اۋىردى» دەپ، ەرتەرەك جاتىپ قالدى. بالانى بەسىگىنەن شەشىپ، ەمىزىپ، قايتا بولەپ، قاسىنا جاتقىزدى. تۇنگى ويانۋىنا شەيىن ۇيىقتاپ الايىن دەگەنى. قالي جۇمىستان كەش ورالدى، ءۇي-ءىشى تىم-تىرىس. انشەيىندە عوي ءبىرى ماگنيتوفونىن قويىپ، وزدەرىنشە ۋ دا دۋ بولىپ وتىراتىن بالالارىنىڭ دىبىرىن ەسىتپەي ءىشى كوگەردى.
«ءتۇن ورتاسى اۋدى، جاتىڭدار» دەسەڭ، جاستىققا باستارىن قيسايتا المايتىن بۇلاردىڭ جاۋ تۇسىرگەندەي قيراي جاتۋىندا نە ءمان بار؟» دەي مە-اۋ قالي. ايتەۋىر بۇگىن ايران-اسىر. حانسۇلۋدىڭ قالىڭ تۇنگە شەيىن تىپىر-تىپىر: ماي شايقاپ، قۇرت جايىپ، ءجۇن ءيىرىپ، بالالاردىڭ كيىم-كەشەگىن جۋىپ دەگەندەي، تىپىڭ-تىپىڭ تىنىم تاپپاي ءجۇرىپ الاتىنى قايدا. بۇل كەلگەندە كۇلمەڭدەپ: «سەنى كەڭسەگە قاراۋىلعا قويعان با؟» دەپ، «ىستىقتاي تاماعىڭدى ءىش، جاتامىز!» دەپ، ءوپ-وتىرىك ۇرىسقانىنا ءماز قاليدىڭ تاپ قازىرگى حالى ءماز ەمەس. ءبىرءتۇرلى كوڭىلسىزدەنىپ، توسەگىنە قيسايا كەتتى. ۇيقى كوزىنە تىعىلعانمەن، كىرپىگى قاماسپايدى: قايداعى، جايداعى وي مازالايدى. اسىرەسە، اۋىلدىق كەڭەستە جارتى جىلدان بەرگى داۋ-داماي، تالاس-تارتىس بارىن دىڭكەلەتىپ بولعان. ونىڭ ءتۇپ-توركىنى - قازىرگى الەكساندروۆكا دەگەن سوۆحوزدىڭ بۇگىنگى اتىن بايىرعى - اقسەركە دەگەنگە الماستىرۋ اينالاسىنداعى سابىلىس. وسى جۇيكەسىن جەپ بولعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ، قۇدايى وڭداپ، ءار ايماعىندا بۇرىنعى اتاقونىس اتتارى قايتارىلىپ جاتقان جايى بار. ول دەگەنىڭ زور باقىت قوي! ال بۇلار - اقسەركە اۋىل كەڭەسى - الاقانداي اۋىلعا ءوزىنىڭ ەجەلدەن ايدارى بولعان (ويتكەنى، باعزى ءبىر كەزدەردە بۇل جاقتا ەشكى تۇلىگىن وسىرگەن ەكەن دە، قازىر دە اتالىنىپ جۇرگەن بورتە، سەركە جەر اتتارى سودان قالعان دەسەدى)، اتاۋىن قايتارا الماي شاقشاداي باسى شاراداي بولۋدا. اتا-بابا قونىسىن باستاپقى كونە اتىنا وزگەرتۋدىڭ مۇندايلىق قيامەتىن كىم كورگەن؟.. سوۆحوزدا سان حالىق ۇلىسى بار، سونىڭ ىشىندە ورىس ۇلتى باسىمداۋ. قيت ەتسە ولار ورە تۇرەگەلىپ:
- ءبىز رەۆوليۋسيادان بۇرىن مۇندا قونىس تەپكەمىز. بەكەت ورناتىپ، جەرگە باۋ-باقشا ەكتىك. ۇرپاق وسىردىك، ەلدى وركەندەتۋگە ايانباي تەر توكتىك. سوعىستا جان ايامادىق، ولاي بولسا، اتا-بابامىزدىڭ ەسىمى بەرىلگەن ەجەلگى جەر اتىن نەگە وزگەرتەمىز؟! - دەسەدى.
ءجو-ءون دەلىك. ءجون ەمەسى - «پايىز» دەيتىن قىرسىق اياقتى دا، ءتىلدى دە قىرىق بۋىنداي ورايدى. ورىستىڭ پايىزى باسىم، ال قازەكەڭ، ايتۋعا ۇيات. وسىنداعى كەلىن-كەپشىك، بەلدەرىندە قۋات، بويىندا كۇش تەپسىپ تۇرسا دا، ەكى بالادان اسىرمايتىن ادەت تاپتى. و نەگە؟..
ويلاپ، ويلاپ وسىنداعى بار بەلسەندى سول جاس نەمەلەردى ۇگىتتەۋگە كوشتى: «ءبىر قوزى تۋسا، ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى» دەگەن. حوش. بەلدەرىڭ بۇگىلىپ، بەتكە ءاجىم ءتۇسىپ تۇرماعان ىرعايداي سولقىلداپ جۇرگەن شاقتارىڭدا، تاعى بىرەر قارا دومالاقتى نەگە تۋىپ الماسقا... وسىلاي دەپ اۋىزدارىن اشىپ كورسىنشى... و، قۇدىرەت، باس سالادى تۋرا! «بىزگە ىڭعايلى جۇمىس تاۋىپ بەرسىن!» «بالاباقشا اشسىن!» «تاماعىن، كيىم-كەشەگىن كەشەگى زامانداي سامساتىپ قوي!»
بۇل دا ءجون. الاعىزىپ، ويعا شومىپ قالي ۇيقىسىن مۇلدەم قاشىردى.
- قاپ، قىرسىق! مىنانىڭ ءبولىنىپ جاتا قالۋىن. مەزى بولعان، مەنەن قاشقان ءتۇرى عوي. - ورنىنان تۇرىپ، كەلىنشەگى جاتقان بالالار بولمەسىنە اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ باردى. بارسا، ءبىر جاعىندا نۇرتايى، ءبىر جاعىندا - نۇرگۇلى جاتىر. «ۇيقىسى تاستاي، قايتسىن، شارشايدى. تىنىمى از، تىرپىڭى بىتپەس ونەبويعى قاراءدۇرسىن تىرلىكتەن ەرعاشتى بولادى دا»، دەپ، ءوزىنىڭ باستاپقى «ءبىر ويىنان» اينىدى قالي. ءوز-ءوز بولىپ ايەلىن تۇڭعىش رەت ايادى:
«مۇعالىمدىگىن بەكەر قويعىزدىم. شىتىرداي كيىنىپ بارىپ، شالقايا باسىپ قايتاتىن قايران، حانسۇلۋ! قازىر ساۋىس-ساۋىس، شاشى دودا-دودا. سوندا ساۋدا-ساتتىق جاساسىن، مەنى باقسىن دەپپىن بە؟ جوعا، باسىنىڭ ساقيناسى بار، سونىسى ارەدىك ۇستاپ، ۋ-شۋدان باسى اينالادى. شەشەسى دە ءسويتىپ اۋىراتىن. قان قىسىمى دەگەن جانە قوسىلدى. بازار تىنىش دەپ كىم ايتىپتى؟ ادەتتەنىپ-قۇنىعىپ، ۋىس-ۋىس اقشا ۇستاعانعا ءماز. سوعان داعدى الىپ... جامان قاسيەت! عاجاپ-اۋ، بۇرىن-سوڭدى وندايى جوق اقشانىڭ داتىن جالاعانداي، پيعىلى بۇزىلىپ... قوي، قويدىرايىن مۇنىسىن.»
ول تىزەرلەپ كەلىنشەگىنىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. «بالا-شاعاڭدى شۇبالتىپ ساۋدا جاسايسىڭ. سىعان بولعانسىڭدار ما؟» دەگەن بە ەدى الگى توبەلەسكەن ايەل. ال سىعان بولسا شە؟ ولار ءتوزىمدى، قايراتتى حالىق. تەك ۇرلىق جاساپ، ايەلدەرى كوشەدە اركىمگە ءبىر جابىسىپ تىلەمسەكتەنىپ جۇرەتىندەرى جامان. ايتپەسە، ەركەكتەرىن ءپىر تۇتاتىن، بالانى شۇبىرتىپ تابا بەرەتىن كورىنەدى. باياعىدا بوسانا ساپ، بەلىن تاڭىپ تاستاپ بيە ساۋاتىن قازاقتىڭ قايران قاجىرلى قايسار ايەلدەرى-اي! سالىستىراتىن جەردى تاپقان ەكەنسىڭ! بەتى اۋلاق...»
بۇيرا قوبىراعان شاشى جۇمىر موينىن وراپ، اشاڭ، سۇستى وڭىنە قونىمدى مايدا قارا قاسى، قىر مۇرىنى، قۇيماقتاي جۇمساق قايمىجىق ەرنى - ءبارى-ءبارى جاڭا كورگەندەي تامساندىرسىن ءوزىن. سۇلۋ عوي ءبىزدىڭ حانسۇلۋ! «وي، ءوزى دە سىعان ايەلدەرىنە ۇقساي ما؟ پاف-پاف، ەكى بالاسى ەكى جاعىندا، سوندا قالي قاي جاعىنا جاتادى...»
- ءاي، ويان! بەرى كەل دەيمىن. و، نەسى بالالاردىڭ تاپ ورتاسىنا جاتىپ الىپ؟ جاۋ الاتىن با ەدى؟
- و، نە، اتەش شاقىردى ما؟ تاڭ اتتى ما؟ سيىر ساۋۋ كەرەك...
- ءوي، اتەشىڭنىڭ موينى ۇزىلگىر... ءوز قورازىڭنىڭ جايىن ويلا...
***
تاڭ قۇلان يەكتەنە بەكتۇرسىن ورنىنان تۇرىپ الىپ، قاسىنداعى توبەدەي بولىپ جاتقان زايىبىنا قارادى. جوتاسى كۇجىرەيە، ۇستاحانانىڭ بالعا-توسىندەي جوڭكەرىلىپ جاتىسىن، شىركىن... جاردىڭ قۇلاپ تۇسكەن كەسەگىندەي كەسپەلتەك دەنە ءپىشىمىنىڭ ءوزى-اق جيرەندىرەرلىك. «ە، قوساق بولعاسىن قوساقتالىنىپ جاتۋعا جازعاسىن امال بار ما؟» بەكەڭ-اعاي كۇرسىنپ قويدى. ەسىنە الدەنەنى ءتۇسىردى بىلەم... كۇن كوتەرىلگەنشە ىستىق قۇشاقتا بالقىپ جاتاتىن كۇندەر-اي، دەسىن بە... ايتپەسە، قۇلان يەكتەن بەزەكتەتەتىن نە كۇش. بۇرناعى جىلدارى قىزمەتىنە اسىعاتىن، اپىل-عۇپىل شايىن ىشىسىمەن جولعا جينالاتىن تاپىراڭداي. تاعى قوساعى جاتقان جارتى توسەككە قارادى. «تۋرا تويعا سويعان تۋ بيەدەي... سەمىرمەي قايتسىن-اي. قايعى جوق، مۇڭ جوق، ۇيدەگى ۆانناعا سىيماي، مونشاعا سۇيرەتىلەدى ءدايىم». ويىن جيىپ تا ۇلگەرمەدى:
- قايدا باراسىڭ؟ - دەدى ايەلى ۇيقىسىن اشا الماي، ىڭىرانا.
- بازار جاققا.
- كەشە عانا بارماپ پا ەڭ؟ اكەلگەندەرىڭدى جەپ تاۋىسقانىمىز جوق، ءۇستى-ۇستىنە ۇيە بەرىپ قايتەسىڭ؟ ايلىق ازىق، جىلدىق ۇنەم بولا ما... - سانيانىڭ ءۇنى وكتەم. كۇيەۋىن ۋىسىندا ۇستاپ ۇيرەنگەنىڭىڭ كەيپى.
- الما الماپپىن. ەرتەڭگىسىن اشقارىنعا ءبىر-ءبىر المادان جەپ وتىرسا، اسقازانعا جاقسى ەكەن دەپ جازىپتى، دەپ كەشە گازەتتەن وقىپ وتىرعانسىڭ... - بەكتۇرسىن تاۋىپ كەتتى بىلەم، اپىل-عۇپىل جينالا باستادى. سىزدىقتاي ىشەتىن كوفەسىنە دە قارامادى، قۇددى ءبىر ەتەگىنەن الباستى جابىسا ۇستاي الاتىنداي.
ءۇش بولمەلى، تولىپ جاتقان قۋىستارى تاعى بار، ەدەنىندە سىرعاناق تەبەتىندەي تاماشا جايدا ۇشەۋدەن-ۇشەۋ تۇرىپ جاتىر. ءۇشىنشىسى - قۇيرىعى شولتيعان تايداي تاقىر ءجۇن توبەت. بالالار ءبولىنىپ كەتكەن. زەينەت دەمالىسىنا شىققان ادامنىڭ الاعىزىپ، سىرتقا تەلمىرە، قۇلازىعانى جامان، سونىڭ ىشىندە، مەملەكەت كولىگىن يەمدەنگەنگە وتە قيىن. وزىنە-ءوزى ورىن تاپپاي، قارابايىر اناۋ-مىناۋ جۇمىسقا بارعىسى كەلمەي، بەكتۇرسىننىڭ الاسۇرۋىندا شەك جوق. جايلى كەڭسە جۇمىسىن كىم بەرە قويسىن-اۋ. كىم ورنىنان سىرعىپ: «ە، قونىشىنان قاقىراعان باياعىداعى بەكەڭ ەمەس پە؟ ەندى عوي جۇگەنىن سۇيرەتىپ، كوشە تاپتاپ ءجۇرىسى مىناۋ» دەر مە. باياعىداعى قىزمەت قۋالايمىن دەپ قول ءۇزىپ كەتكەن عىلىمي جۇمىسىن قۋزايىن دەسە، قارايىپ قالعانى سونشا، كۇن سايىن كوفەسىن قايناتىپ ىشىپ، بوتەلكەسىندەگىنى تامىزىقتاپ، كوزگە تامىزاتىنداي ويماقتاي ريۋمكەگە قۇيىپ، ۇرتتامالاپ وتىرعانىمەن، قاتايىپ قالعان ميى قوزعالار ەمەس. ويى بىت-شىت، كوڭىل الاڭ. سونىمەن، ونىسىن ىسىرا سالعان. بەكتۇرسىن گازەت ساتاتىن دۇڭگىرشەككە ورنالاسسام دەپ نيەت ەتەدى. ءبىراق، ول جۇمىسىڭ دا اسپانداپ، كىم كورىنگەننىڭ قولىنا ىلىنەتىن سىڭايدا ەمەس كورىنەدى.
بۇگىنگى بازارشىلاۋىنىڭ ءمانىسى بولەك: كەشەگى بولعان وقيعا - ەكى قازاق ايەلىنىڭ جۇلىسقانى - ەسىنەن ءبىر ءسات كەتپەي قويعان. جو-جوق، ماسەلە رايحاندا ەمەس، قايتا اناۋ جاس اۋىل ايەلىنىڭ بەينەسى، رايحاننىڭ ونى جازعىرىپ، «سىعان قۇساپ، بالاڭدى شۇبىرتىپ ساۋدا جاساۋدان ۇيالمايسىڭ با؟» دەۋى؛ ەسەسىن جىبەرمەي انا كەلىنشەكتىڭ دە شابىنىپ: «تاۋىقتى بالكونىڭا باعىپ ال، سالداقى!» دەۋى - قىزىق سۋرەتتەي بۇعان. قۇداي سالماسىن، عاشىقتىق-ماشىقتىق ەمەس، «تازعا تاراق نە تەڭىم» دەگەندەي، وندايدىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقانىنا نە زامان!
اۋىلدان ساۋداگەرشىلەي كەلگەن ۋىزداي جاس ايەلدى ايايدى ءبىر جاعى. قاسىندا ەڭىرەپ جىلاپ تۇرعان قارعاداي قىزى. وزگە دە بالالارى بولۋى ىقتيمال. قاي ءبىر شەكەسى قىزعاننان ساۋدا جاسايدى دەيسىڭ. بۇدان بۇرىنعى كەدەيمىز دەيتىندەر بارلىقتان كەكىرىگى ازعاندار دەۋگە لايىقتار. قازىرگى كەدەيلىك - ناعىز قايىرشىلىق.
وتكەن جولى جاۋجۇمىردىڭ كەزەگىندە تۇر ەدى، الدىنداعى جۇپىنىلاۋ كيىنگەن ءبىر كەيۋانا سورەدەگى تورسىقتاي پوميدوردى بايقاعان ءبولىپ ۇستاپ-ۇستاپ تۇردى داعى، ساتۋشىنىڭ كوزىن الا بەرىپ قالتاسىنا سالا قويدى. بەكتۇرسىن كورىپ تۇرسا دا دانەمە دەمەدى. قاريا مىقتاعاندا ءۇش ءجۇز قىرىق ەكى سوم زەينەتاقى الار بولار، تاماعىنا جەتە مە، كيىمىنە مە... «قوي، قاي-قايداعى كوڭىلسىز اڭگىمەنى قوزعامايىن، ءوز شارۋاڭدى كۇيتتە» دەپ، بەكەڭ سىرتقا شىقتى. بازارعا لەزدە جەتتى. سول كەشەگى ورىنعا، شاشى دۋدىراعان جاس ايەلدىڭ سۇمپايى رايحانمەن جۇلىساتىن جەرگە كەلمەي مە. كوكونىس ساتاتىن سورەلەردى ءارى سۇزدى، بەرى ءسۇزدى، كوزىنە بەيتانىس ايەل شالىنبادى. وكىنىپ، قاتار-قاتار سورەلەردىڭ اراسىمەن كەلە جاتىر ەدى، كىشكەنە قىز بالا كوزىنە وتشا باسىلعانى! «اپىرماۋ، بۇل بالا كەشەگى شەشەسىنىڭ قاسىندا ەڭىرەپ تۇرعان قىز عوي. كيىمى، شاشىنداعى لەنتاسى دا... ءيا، سول». ەرەسەكتەۋ، ءوزى قۇساعان قاراتورى، بوي جەتىپ قالعان اسەم قىز ەكەۋى الما ساتىپ تۇر. اينالسوقتاپ، قاستارىنان شىقپاي بەكەڭ:
- قالقام، الماڭ قانشا؟ - دەدى سىلتاۋ ىزدەپ.
- وتىز سوم، - دەدى بويجەتكەن.
- ەندەشە، ماعان ءبىر كەلىسىن ولشەي قويشى، قىزىم، - دەپ ول ەلۋ سوم ۇسىندى. - قىز لىپ-لىپ ەتە تارازىعا ءتاپ-ءتاۋىر المالاردى سالىپ، ءبىر قاداعىن ولشەدى. وتاعاسىنىڭ ۇسىنعان تۇتاس اقشاسىنا تىجىرىنا قاراپ:
- اتا، سىزدە مايداراق تەڭگە جوق پا؟ - تىجىرىنعاندا سۇيكىمدى ءتامپىش مۇرنىنىڭ اينالاسىنا ۇپ-ۇساق ءاجىمدەپ شۇپىرلەيدى ەكەن، تاڭقالىپ بەكتۇرسىن: «وسىنى قايدان كوردىم؟...» دەگەندەي اڭىرايسىن.
- ءبىز جاڭا ازىردە كەلدىك، ساۋدامىز قىزا قويعان جوق ەدى.
«اۋىل قىزدارى قالاي مايدا، جانعا جاعىمدى سويلەيدى، ءا؟» دەپ تاعى تاڭىرقاي ءتۇسىپ، جاس قىز بالاعا تىكتەي قارادى. قارادى دا سىلەيىپ قالدى. مىناۋ بويجەتكەننىڭ ۇستىندەگى جاعاسىز اق كوفتاسىنان موينى اشىق كورىنەدى. موينىنىڭ قۇيىلىسىنداعى يىقپەن جاناساتىن تۇستا قوس قارا مەڭ الىستان انداعالايدى. «قۇدىرەت-اۋ، مۇنى قايدان كوردىم؟..»
ءسويتىپ ويعا باتىپ تۇرعاندا، كەشەگى كورىنىس قايتا ەلەستەگەنى. رايحان ۇزىن ارىق قولىن سەرمەپ ساۋداگەر ايەلدىڭ جاعاسىن دار ەتە ايىردى. اناۋ دا قاراپ قالماعان، سەلدىرەگەن بۇيرا شاشقا قولدى سالعان. سوندا بارىپ ومىراۋىنىڭ اشىق قالعانىن بايقادى. بايقادى داعى، قىمسىنىپ، بەلىندەگى ورامالىن شەشە يىعىنا جابا سالدى. جالما-جان وسىناۋ ارەكەتىنەن كەلىنشەكتىڭ تورسىقتاي كەۋدەسى، جۇمىر يىقتارى، موينىنىڭ ەكى قاپتالىنداعى نوقاتتاي قارا مەڭ - ءبارى-ءبارى كوزگە ءتۇستى. وسى ءبىر قاس-قاعىم ساتتەگى وقيعادان كوزگە دە، كوڭىلگە دە كوپ نارسەنى شالدىرعان بەكەڭ تاپ قازىر كينو لەنتاسىنداي قايىرا ءبارىن ەلەستەتتى: «تابيعات شەبەر! قوس قارا مەڭ ەكى يىقتا، وعان دۋدىراي توگىلگەن قالىڭ بۇيرا شاشىن قوس، الايا قانتالاعان وتكىر جانارىن، پىستە مۇرنىن، اجارلى قاراسۇر وڭىن قوس، سوندا كىمگە ۇقسايدى؟ تۇپ-تۋرا رافاەلدىڭ پولوتنوداعى مادوننالارىن كوز الدىڭا اكەلمەي مە!.. قازاقتىڭ مادونناسى. تەك جەتپەگەنى، الدىنا انالىق شۋاق پەن مەيىرىمگە بولەنگەن نارەستەسىن الىپ وتىرسا عوي. شىركىن، قازاقتا جان سىمباتىنا ءتان سىمباتى كەلىسكەن كوپ-كورىم ايەلدەر بارشىلىق!»
وسى ويىنا ءوزى ءماز بولا، ناساتتانا،، ءارى سويقان رايحاننان (باياعى ەسكى تانىسى عوي...)، قاراپتان-قاراپ ىڭعايسىزدانىپ، توپتان سىتىلىپ كەتە بارىپتى عوي جازعان باسى. تىم قۇرىسا، سول بەيتانىس كەلىنشەكتىڭ اتى-ءجونىن نەگە سۇراپ الماعان؟ ءاي، قايدام، ءوزى شاپتىعىپ، ءوشىن كىمنەن، قالاي قايتارارىن بىلە الماي، اشىنۋلى تۇرعان جان، ساعان ءجونىن ايتا قويسىن با؟ تارپا باس سالسا، قايتەر ەڭ؟ كوپتىڭ الدىندا ابىرويىنان ايىرماي، جايىمەن قويا بەرسە دە دەسەڭشى.
كۇماجنىگىنەن ءۇش ون سومدىقتى ۇسىنا:
- اتىڭ كىم، اينالايىن! - دەپ سۇرادى شەشەسىنەن اۋمايتىن قىزدان.
- ناعيما، - دەپ تاق ەتە ءتۇستى قىز.
- مەنىڭ اتىم - نۇرگۇل، - دەپ كىشى ءسىڭلىسى دە جالپاڭ ەتتى.
«ە، كىسى جاتىرقامايتىن جاقسى بالالار ەكەن» دەپ سۇيسىنگەن بەكەڭ:
- ال مامالارىڭنىڭ ەسىمى كىم؟ - دەدى، نەدە بولسا سۇراپ قالايىن دەگەندەي.
- حانسۇلۋ. ول كىشكەنتاي نارتايعا قاراپ قالدى. ەمشەكتە.
- ءتۇۋ، وزدەرىڭ كىسى جاتىرقامايتىن جاقسى بالالار ەكەنسىڭدەر!
سونىمەن ءبىراز حابار الىپ، دىتتەگەن ويىنا جەتكەندەي، كوڭىلى اجەپتاۋىر ءوسىپ، ۇيىنە قاراي بايپاڭداعان بەكەڭ.
***
قىزدارى بازارلى ورالىپ، وزدەرىنە كەرەگىن تاۋىپ، وتە-موتە نۇرگۇلگە جاڭا مەكتەپ كيىمى قولعا ىلىنگەنگە قۋانعان حانسۇلۋ قاليدىڭ جۇمىستان ورالۋىن دەگبىرسىزدەنە توسقان. وعان ۇلكەن سەبەپ بار، تىقىرشىپ، «جاڭالىعىن» ايتقانشا جان قالمادى. ونىسى بايلانىپ قالعانداي، ءالى جوق. «جۇرتتىڭ كۇيەۋى ەپ-ەرتە وتىنىڭ باسىنا ورالادى، مەزگىلىندە اسىن ىشەدى. ال بۇل كەڭسەدەن التىن قازاتىنداي...» - ەداۋىر تۋلاسىن.
- تاماعىڭدى ىش! - دەدى، ونىسىنىڭ توبەسى كورىنەر-كورىنبەستەن. ءبىراق ورنىنان تۇرىپ، بۇرىنعىداي الدىندا بۇگەجەك قاقپادى.
- قاتىنسىڭ با؟ تۇر داعى، ىسىتىپ، ءوز قولىڭمەن الدىما قوي! - ول دا شانىشقاق تيگەندەي شاپشىپ تۇستى. «سىركەسى سۋ كوتەرمەيدى. ءسىرا، جۇمىسىڭدا ءبىر جايسىزدىق بولعان-اۋ... ە، كىمنىڭ شەكەسى شىلقىپ ءجۇر دەيسىڭ...» دەپ، كەلىنشەك ورنىنان سوزالاڭداي تۇرىپ، تاماق قامدادى.
- شارشادىم. ونىڭ ۇستىنە... جۇرەگىم اينىپ كۇن ۇزاققا. ىشىمە تاعى، بىردەڭە بىتكەن سىقىلدى، - حانسۇلۋ جايىن ايتا باستاعانداي. قاليىنىڭ قاسىنا سۇيكەنە وتىردى. ول ءاپ-ساتتىڭ اراسىندا ارسالاقتاپ، مايداي ەرىپ سالدى.
- و، قويشى، شىن با، حانەكەسى؟! قا-لاي-شا...
- ەمشەك سۇتىمەن دە كوتەرە بەرەتىن سىقىلدى عوي. ەندى سونى قالاي ەتەم دەپ سەنىمەن اقىلداسايىن دەسەم، جوقسىڭ، جوقسىڭ...
- اقىلداساتىن نە بار. تۋاسىڭ دا.
- قالي-اۋ، وعان مەنىڭ جاعدايىم، دەنساۋلىعىم دا كەلە مە؟ نارتايدى قانداي قينالىسپەن تۋعانىمدى بىلەسىڭ. الدىرىپ تاستاسام دەيمىن.
- نە دەپ تۇرسىڭ، حانسۇلۋ! جۇرتتىڭ ايەلدەرىنە بالانى كوبەيتپەيسىڭدەر دەپ، قاقساي-قاقساي قۋ جاق بولعاندا، سەن بۇيىردەن بۇلىك سالعانىڭ با؟
- نەمەنەگە بولا بولدىرىپ، باتەڭكەنى توزدىرىپ جۇرسىڭدەر؟ بالا كوپ بولعان جاقسى عوي، ءبىراق...
- ونى جاقسى بىلەم. ءبارى ۋاقىتشا، سەن شالتاي-بالتايدى قوي. تۋاسىڭ! ىشكە بىتكەن شارانا دا ءتىرى جان، وبالىنا قالاسىڭ.
حانسۇلۋ ورنىنان شيراق تۇرىپ، ساماۋرىندى تىك كوتەرە اس ۇيگە اپارىپ، زىرق ەتكىزە قويدى. كۇيەۋىنە شانشىلا، كوزى الارا سۋىق قارادى:
- قايتىپ اسىرايسىڭدار؟ ۋداي قىمباتشىلىق. ءبىر اۋىستىرار كيىمى مەن باتەڭكەسى - ءۇش-ءتورت مىڭ سوم! تيتىمدەي بالا كيىمى سونداي بولعاندا، ۇلكەندەردىڭ كيىمى - اسپانعا ۇشتى دەسەڭشى. ال تاماق - بۇرىنعى كولدەي داستارقانىڭ تارىلىپ بارا جاتقان جوق پا؟ ءبىز عوي مال ۇستايمىز، باۋ-باقشا بار دەگەندەي. ول دا اسپانعا قاراپ اۋزىڭدى اشىپ وتىرعاننان كەلمەيدى. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى - جەر تىرمالاۋمەن كەلەدى. مەزگىلىندە جالاقىسىن دا الا المايدى اۋىلداعىلار. مىنە، ءتورت اي بولدى، قايسى سەنىڭ ۋىسىڭ تولىپ اقشا العانىڭ؟.. الگى وزدەرىڭ مۇرىندارىڭدى شۇيىرىپ، «توقىراۋ كەزەڭى» دەپ كەكىرەيە قارايتىن كەزەڭدەگىدەي دۇكەن سورەلەرىندە ازىعىڭ دا، كيىمىڭ دە، نە ءبىر اسىل بۇيىم دۇنيەلەرىڭ دە ءتۇر-تۇرىمەن جايناپ، سامساپ تۇرسا عوي...
- تۋىپ الساڭشى، جازعان. بەسەۋ بولسا، ەلۋ جاسىڭدا زەينەت دەمالىسىنا شىعىپ، ءوزىڭ ايتاتىنداي: «ۇزەڭگى باۋىڭ التى قارىس بولىپ شالقايىپ وتىراسىڭ...» - قالي ۇگىتتەۋدەن جاعى تالمادى: - تۋىپ الساڭ، حانەكەسى، ناعيما، نۇرتاي، نۇرگۇلىڭدەي قاسىڭدا شاپقىلاپ جۇرەر. قىز بولسا، بالكىم، ناعيماداي سۇلۋ بولار...
- مەنىڭ سۇلۋلىعىمنىڭ قادىرىن ءبىلىپ ال اۋەلى!
- بىلمەسەك، ايالايمىز با؟ - قالي كەلىنشەگىنە كوز قيىعىن تاستاي كۇلمەڭ ەتتى.
- جىلماڭداما! جەتتى! بالا-شاعا، مال، باۋ-باقشاعا قارا! كەڭسەدە بايلانىپ وتىرا بەرمەي. مەن ەرتەڭ دارىگەرگە بارامىن!...
ىشىپ وتىرعان اسى اتالا بولعانداي، حانسۇلۋدى ەندى قايتىپ، قالاي ۇگىتتەۋدىڭ امالىن دا، ايلاسىن دا تابا الماي، ءيىنى سالبىراپ، سۇلىق وتىرىپ قالدى قالي.
ال الەكساندروۆكا سەلوسىن اقسەركەگە اينالدىرۋدىڭ داۋى ءالى بىتكەن جوق.
ءشاربانۋ قۇمار