جارامازان
مۇسىرەپحان سول بوراندى ساعىندى. اقىرعان اق بورانعا قارسى جۇرسە كوزى اشىلىپ كەتەتىندەي كورىندى دە تۇردى. مۇسىرەپحان بەسىكتە جاتقاندا قارا شەشەكپەن اۋىردى. تۋماي جاتىپ سونشاما قاتەرلى دەرتكە شالدىرعان قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە داۋا بار ما؟ قارا شەشەك قۇر كەتپەدى، مۇسىرەپحاننىڭ قوس جانارىن الا كەتتى.
سوندىقتان دا، مۇسىرەپحاندا اق، قارا، قىزىل، سارى كوك، جاسىل، ياعني ءتۇس دەگەن ۇعىم بولمايدى. اسپاندا جارىق كۇننىڭ بار-جوعى وعان ءبارىبىر.
دۇنيە ول ءۇشىن شەكسىز قارا تۇنەك. اكەسى بايعۇس مۇسىرەپحاندى اپارماعان دارىگەرى، باقسى-بالگەرى قالمادى. ەش داۋا بولمادى.
اقىرى بولماعان سوڭ قالاداعى سوقىرلاردىڭ وقۋىنا وتكىزدى.
مۇسىرەپحان ءۇشىن اۋىلدى ساعىنۋ سودان باستالدى. كەي-كەيدە اۋىلعا كەتىپ قالعىسى كەلەدى. ءبىراق ونىڭ قاي تۇستا ەكەنىن بىلمەيدى. مۇسىرەپحان ءۇشىن وڭتۇستىك، سولتۇستىك، كۇنشىعىس، كۇنباتىس دەگەن ۇعىم جوق.
مۇسىرەپحان ءۇشىن دۇنيە ءتورت قاناتتى شارشى ەمەس. ءدوپ-دوڭگەلەك. ول جاتقان ينتەرناتتىڭ اينالاسى بيىك دۋال. دۋالدىڭ بۇرىشتارى جوق، شەڭبەر سياقتى.
وسى شەڭبەردىڭ ىشىندە مۇسىرەپحان ەر جەتىپ، بوزبالا داۋىرىنە دە جەتتى. ءبىراق ءبارى ءبىر اۋىلدى ساعىنعانىن قويا المادى. قوشاقان، قوزى-لاقتىڭ ماڭىراعانى، سيىرلاردىڭ موڭىرەگەنى، جىلقىلاردىڭ كىسىنەگەنى، ءتىپتى ەسەكتەردىڭ اقىرعانى قۇلاعىنان كەتپەيدى. ولاردىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، ءتۇر-تۇرپاتىن بولجاي المايدى. تەك داۋىستارىنان تانيدى.
جاراتۋشى قۇدىرەت مۇسىرەپحانعا كوز جانارىن بەرمەگەنمەن، قۇلاعىن مەيلىنشە نازىك، مەيلىنشە سەزىمتال جاراتقان.
سوقىرلار مەكتەبىندە ءانشى-كۇيشى، ءتۇرلى ونەرپازدار ۇيىرمەسى بار. مۇسىرەپحان سول ۇيىرمەنىڭ بەلسەندىسى. كوپ بالالاردىڭ ىشىندە مۇسىرەپحانعا تۋعان باۋىرىنداي بولىپ كەتكەنى حاكىم ەدى عوي. حاكىم - شەبەر دومبىراشى.
حاكىم دومبىرا تارتىپ، مۇسىرەپحان ءان سالعاندا سوقىرلار الەمىندە وزگەشە، بوتەن پلانەتانىڭ پەرىشتەلەرى شىرقاعانداي بولار ەدى.
جارىق دۇنيەنىڭ نۇرلى سىباعاسىنان قۇر قالعانداردى جاساعان يەم وسىنداي ونەر ارقىلى وزگەلەرمەن تەڭەستىرگەن سياقتى.
سوندىقتان دا قالالىق وقۋ باسقارماسى بۇل ەكەۋىن ايرىقشا ماراپاتتاپ، بىرەۋىنە دومبىرا، بىرەۋىنە قوبىز-سىرناي سىيلاعان.
سوقىرلار مەكتەبىنىڭ قىسقى كانيكۋلى سول جىلى ورازا ايىنا تۇسپا-تۇس كەلىپ، ەلدەن مۇسىرەپحاننىڭ اكەسى قاتىناپ، دەمالىسقا اۋىلعا الىپ كەلىپ ەدى عوي...
اۋىلداعى ءشارىپحان مۇسىرەپحانمەن تۇيدەي جاستى ەدى عوي. اۋىل مەكتەبىنەن جەتىنشى كلاسس بىتىرگەن سوڭ قالاداعى كينوتەحنيكۋمعا تۇسكەن. قازىر بۇل دا قىسقى كانيكۋلعا شىققان كەزى ەكەن. ءشارىپحان مۇسىرەپحاننىڭ ۇيىنە سالەمدەسە كەلگەندە مۇسىرەپحان دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ، حاكىم گارمون تارتىپ وتىر ەكەن.
ءشارىپحان مۇسىرەپحان ەكەۋى قۇشاقتاسىپ كورىستى. مۇسىرەپحان ءشارىپحاندى حاكىممەن تانىستىردى.
ءشارىپحان ءاي-شاي جوق، ەكى سوقىرعا بىردەن ۇسىنىس ايتتى:
- ۇيدە بۇيىعىپ، بوراندى كۇنگى كۇشىك قۇساپ جاتا بەرەسىڭدەر مە؟ قازىر ورازا. كەشكە ءۇي-ءۇيدى ارالاپ، جارامازان ايتاسىڭدار. قاراپ جاتا بەرگەنشە، ازىن-اۋلاق اقشا تابايىق.
- تاماشا يدەيا! - دەپ مۇسىرەپحان قۋانىپ كەتتى. لەزدە:
- جاكەم ۇرسىپ جۇرمەسە، - دەپ كۇمىلجىدى.
- ەي، و نە دەگەنىڭ، جاكەڭ قايتا قۋانباي ما. ورازاداعى جارامازان ايتقاننىڭ ساۋابى مىڭ ەسە، - دەدى ءشارىپحان ەنتىگىن باسا الماي اپتىعىپ.
مۇسىرەپحان شەشەسىز جەتىم ەدى. اكەسى مۇسىرەپحاندى جانىنداي جاقسى كورەدى-اق، ءبىراق وگەي شەشەسى قۇرعىر قىزعانا ما، نەمەنە، اكەنىڭ بالانى اينالىپ-تولعانعانىن جاقتىرماي كوكبەتتەنىپ قالادى.
سونىمەن نە كەرەك، ءشارىپحان باستاپ، مۇسىرەپحان مەن حاكىم قوستاپ، جارامازان جورىعىنا شىعادى عوي.
اۋىل تۇگەل اۋىزاشارعا وتىرعاندا، شارت ايازدا ءۇش قاسقا كۇرتىك قارعا سۇرىنە-قابىنا العاشقى ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلىپ، قاسيەتتى جارامازاندى باستاپ كەپ جىبەرەدى.
قوبىز-سىرناي، دومبىرامەن قوسىلىپ، وعان مۇسىرەپحان ءانى ۇيلەسىپ، تۇنگى اۋىل تاڭ-تاماشا اۋەنگە بولەندى. كوپتەن بەرى جارامازان اۋەنىن ەستىمەگەن ەل ەلەڭ ەتە قالدى.
- وي، جارىقتىق جارامازان ءتىرىلدى، ەل-جۇرتقا يمان ورالدى! - دەپ ۇلكەندەر جاعى جادىراپ قالدى.
اسسالاۋماعالەيكۋم، جاتقان بايلار،
جىلقىسىن سۋسامىرعا باققان بايلار...
مۇسىرەپحاننىڭ داۋىسى ايازدى كەشتە دىرىلدەپ شىعادى. سول ءدىرىل ونىڭ اۋەنىن قۇلپىرتىپ جىبەرەتىن سياقتى. مۇسىرەپحاننىڭ ءدىرىل قاققان داۋىسى حاكىمنىڭ قوبىز-سىرنايىنا قوسىلعاندا ءبىر عاجايىپ ۇيلەسىم تابادى. اۋرۋ ادام ساۋىققانداي، كارى ادام بايىعانداي ءبىر زامان.
اۋىزاشاردا وتىرعان ادامدار الدارىنداعى استى ۇمىتىپ كەتىپ، ادەمى اۋەنگە ۇيىپ قالعانى سونشا، ولار مۇسىرەپحاننىڭ مىنا قاقاعان قىستا سۋسامىر جايلاۋىن ەسكە الىپ، جادىراعان جازدى كوزگە ەلەستەتكەنىن دە ەرسى كورگەن جوق.
وسى ۇيدە جەڭەشەم بار اپپاق قانا،
بەرەدى بىزگە ورامال ساقتاپ قانا...
«اپپاق جەڭەشەسى» سىرتقا شىعىپ، بەتىن اياز ءسۇيىپ، ءبىر توستاعان تالقان ۇسىنادى. ءشارىپحان:
- مۇنىڭ نە، جەڭەشە سەنى بۇلار سونشا ماقتاعاندا تالقان بەرگەنىڭ، - دەپ ۇيالتىپ تاستادى. - بۇلار قالادان كەلگەن اتاقتى انشىلەر. تالقان المايدى، بەرسەڭ اقشالاي جارىلقا.
«اپپاق جەڭەشە»:
- ويبۇي! - دەپ ۇيالعانسىپ، بەتىن باسىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. مۇسىرەپحان مەن حاكىم كەشكى اسپاندى كۇڭىرەنتىپ، جارامازاندى سوزا ءتۇستى.
اسسالاۋماعالەيكۋم، اقتان كەلدىك،
ايى تۋىپ، كۇنى شىققان جاقتان كەلدىك.
ايتتى دەپ جارامازان سوگە كورمە،
پايعامبار جولىن قۋعان ادام ەدىك.
ايتامىز جارامازان ەلىمىزگە،
بايلاڭىز اقشا-ورامال بەلىمىزگە،
قايتامىز ماقتاي-ماقتاي ەلىمىزگە...
اۋىزاشاردا وتىرعان جۇرت، اۋداننان كەلگەن تاتار مولداسى باستاپ:
- ءاپ، بارەكەلدى، دۇرىس ايتادى. بەرسەڭدەر، اقشالاي بەرىڭدەر، - دەپ مىرزاقول بولىپ، كوڭىلدەنىپ، قالتالارىنا قول سالا باستادى.
«داندەگەن قارساق قۇلاعىمەن ءىن قازادىنىڭ» كەرى كەلىپ، جارامازانشىلار قىزا-قىزا كورشى اۋىلعا ءوتىپ كەتسىن.
* *
بۇلار قىزدى-قىزدىمەن ءجۇرىپ، بايقاماي قالىپتى، اتەشتەردىڭ العاشقى شاقىرعاندارىن دا ەلەمەپتى. كۇن باتىستان قار سۋىرىپ، جاياۋ بۇرقاسىن جۇرە باستاعان ەكەن. سونى سەزگەن ءمۇسىپحان:
- ءاي، ءشارىپحان، ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتتى بىلەم، ەندى ەسىمىز باردا ەلىمىزدى تابايىق، - دەپ قالدى.
جارامازاننىڭ ولجاسىن جيىپ جۇرگەن ءشارىپحان الگىندە دۇكەنشى تولەنىشتىڭ ۇيىنەن اقشاسىن تولەپ تۇرىپ، ءبىر شولمەك اراقتى قوينىنا تىعىپ العان ەدى. باتىرىڭ سول اراقتان قىلق-قىلق ۇرتتاپ قويىپ، «سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەي»، سۋىقتى ەلەمەي، جارامازان تابىسىنا باسى اينالىپ قالعان.
- شىدا، مۇسىرەپحان، شىدا، ۇيقىڭ قانادى ءالى. بۇگىنگىدەي ءساتتى كۇن بولا بەرمەيدى. جينالعان اقشانى قولدارىڭا قاق ءبولىپ بەرەمىن. قالاعا بارىپ قايتاسىڭدار، - دەپ دەس بەرمەيدى.
ايتكەنمەن جاياۋ بوراسىن ەكپىن العان پويىزداي قارقىنداپ، اقتۇتەك بورانعا اينالا بەردى. جارامازانشىلاردىڭ قوينى-قونىشى قارعا تولىپ، تىنىستارى تارىلىپ بارادى.
اسىرەسە، ءالجۋاز حاكىم السىرەي باستادى. جول قايدا، جوسىق قايدا؟ - ەشكىم بىلمەيدى. كوزى اشىق دەگەن ءشارىپحاننىڭ ءوزى قالاي قاراي جۇرەرىن بىلمەي، قاڭعالاقتاپ، تالتىرەكتەپ سۇرىنە بەردى.
اينالا اق تۇنەك. ايتەۋىر جولدى ءبىر بىلسە وسى بىلەر دەپ، مۇسىرەپحان ءشارىپحاننىڭ ەتەگىنەن تاس قىلىپ ۇستاپ العان. حاكىم بايعۇس مۇسىرەپحاننان ايىرىلمايدى.
جول دا جوق. جاقىن ارادا اۋىل دا جوق. تىم قۇرماسا، يتتەر دە ۇرمەيدى. ءتۇن-تۇنەك، ءتىلسىم دۇنيە. سوقىرلار ءۇشىن ءتۇن-تۇنەك ۇيرەنشىكتى الەم. ال ءشارىپحانعا نە بالە كورىندى؟ قايتا-قايتا سۇرىنە بەرەدى، كۇرتىك قارعا قۇلاي كەتەدى. تۇيمەسى اعىتىلعان كەۋدەسىن قار كەۋلەپ، نىعىزدالا بەردى. ساناسىندا ءبىر نارسە: شولمەكتەن ايىرىلىپ قالماۋ. سۇراپىل بوران ۇرلەگەن قار اۋزى-مۇرنىن بىتەپ، تىنىس الۋى قيامەت بولىپ بارادى.
دۇلەي بوران قۇيىن سوققانداي پەرگەندە قوساقتالعان ەكى سوقىردى شىر اينالعان ۇرشىقتاي ءيىرىپ اكەتتى. مۇسىرەپحاننىڭ ەتەگىنەن ايىرىلىپ قالعان حاكىم:
- مۇسەكە! مۇسەكە! - دەپ جان داۋىسى شىعا شىڭعىرىپ-شىڭعىرىپ جىبەردى. مۇسىرەپحان قىزىل تورى القورى تاياعىمەن اۋانى پىسكىلەپ:
- حاكىم! حاكىم! - دەگەن داۋسىن بوران قاقپاقىلداپ، ءۇزىپ-ءۇزىپ اكەتتى.
- مۇسەكە! مۇسەكە! تاستاما مەنى! - دەپ شىرىلدادى حاكىم.
مۇسىرەپحاننىڭ قىزىل تورى القورى تاياعى الدەنەگە تىرەلگەندەي بولدى دا:
- ءا، سەنسىڭ بە، حاكىم؟ جىلاما! ءبىر قۇداي جار بولار. ۇستا مەنەن مىقتاپ! - دەدى. ءوزى تاياعىمەن بوراندى دۇنيەنىڭ و جاق، بۇ جاعىن تۇرتپەكتەپ، پىسكىلەپ العا جىلجي بەردى.
ءبىر كەزدە القورى تاياق جۇپ-جۇمساق بىردەڭەگە تىرەلدى. مۇسىرەپحان قولىمەن سيپالاپ كورىپ ەدى، ءشوپ ەكەن. ءبىر مايا ءشوپ.
- حاكىم! ەندى ولمەيمىز، - دەپ مۇسىرەپحان الاي-تۇلەي بورانمەن جاعالاسا ايقاي سالدى. مايانىڭ ىقتاسىن جاعىن ىزدەدى. حاكىمگە ايقايلاپ:
- ا، بايعۇس بالا، ازىناپ كەلگەن اجالدان امان قالاتىن سياقتىمىز، - دەدى. - مىنا ءشوپتى كەۋلەپ سۋىرا بەر. كەۋەك جاساپ، سوعان كىرىپ جاتامىز. سوندا ءبىزدى جاۋ المايدى.
ەكەۋى جانتالاسا جۇلعان سول مايادان ەداۋىر قۋىس پايدا بولدى. ءبىراق ۇيىتقىپ سوققان بوراننىڭ قارى كەۋەكتى دە قيمايتىن سياقتى ارپالىسا ءتۇستى. مۇسىرەپحان حاكىمدى قۋىسقا يتەرىپ كىرگىزدى دە، جۇلىنعان شوپپەن كەۋەكتىڭ اۋزىن قالقالاپ، قايتا بەكىتىپ، سونىڭ استىنان ءوزى قۋىسقا ەڭبەكتەپ كىردى.
قۋىسقا كىرىپ العان سوڭ دا بۇل ەكەۋى كەۋەكتىڭ ءىشىن كەڭىتىپ، ءشوپتى قولمەن سۋىرىپ، ونى اۋىز جاققا ۇيە بەردى، ۇيە بەردى.
مايانىڭ قۋىسى جۇماقتىڭ تورىندەي كورىندى. كيىك وتى، جۋسان مەن يزەن ارالاس ءشوپتىڭ كەكىرە ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. مۇنشاما ءدارۋ يىسكە شىداي الماي ەكى سوقىر قاتتى ءوكىرىپ، تۇشكىرىپ الدى. قاتتى تۇشكىرگەندەرى سونشا، سوقىر كوزدەرىنەن جاس پارلاپ، ودان جازىلىپ، ايىعىپ كەتەردەي كورىندى.
* *
راس بولسا، ەكى سوقىردىڭ كوزدەرى وسىدان كەيىن قۇلانتازا جازىلىپ كەتپەسە دە، جارىق ساۋلەنى سەزەتىن بولعان دەسەدى.
دۇلەي بوران باسىلىپ، كۇن شايداي اشىلعان سوڭ ادامدار الگى مايانىڭ ار جاعىنان، قار استىنان كوك مۇز بولىپ قاتىپ قالعان ءشارىپحاننىڭ ولىگىن تاۋىپ الىپتى. قاسىندا جاتقان شولمەكتىڭ تۇبىندە ءبىر جۇتىمداي اراق قالعان ەكەن. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول ءزاهار قاتپاي بۇرىنعى قالپىندا ساقتالىپتى دەسەدى.