جةتئ بذلبذلعا ارنالعان ةسكةرتكئش

فوتو: None
پارات -قازاقتئث كذيشئلئك ونةرئ بئرنةشة مةكتةپتةرگة بولئنةتئنئ ونةرسذيةر قاؤئمعا بةلگئلئ

 ХІХ عاسئردا ماثعئستاؤ جةرئندة سةرئلئك قذرئپ، ةل ارالاپ، ءان ايتئپ، كذي تارتقان، جئر جئرلاعان جةتئ ونةرپاز بولعانئ بةلگئلئ. ولاردئ حالئق «جةتئ قايقئ» دةپ اتاپ كةتكةن.

باتئس وثئرئندة سول كةزةثدة «قايقئ» دةگةن ءسوز «سال، سةرئ» دةگةن ماعئنانئ بئلدئرةدئ ةكةن. سول ونةرپازداردئث ءبئرئ - جئرشئ، ءانشئ ءارئ كذيشئ وسكةنباي قالمامبةت ذلئ بولعان ةكةن.

وسكةنباي 1860 جئلئ ماثعئستاؤ وبلئسئنئث جةتئباي دةگةن جةرئندة دذنيةگة كةلگةن. ول سول كةزدةگئ ماثعئستاؤ تذبةگئنئث داثقتئ كذيشئسئ، اثئز بويئنشا قازاقتئث مئث كذيئن جاتقا تارتقان ناعئز قاس دومبئراشئنئث ءوزئ بولعان. سةگئز جاسئنان باستاپ قولئنا دومبئرا ذستاپ، ةلدةگئ ايگئلئ كذيشئلةر ةسئر، جولامان، لةكةر، مئلقايدار سياقتئ دومبئراشئلاردان ونةر ذيرةنئپ، ون جاسئندا دومبئراشئ بالا اتانادئ.

اداي ةلئ مةن تذرئكمةن ةلئ ةجةلدةن كورشئلةس بولئپ، سازگةر، كذيشئلةرئ اراسئندا جيئ-جيئ ونةر سايئسئ بولئپ تذرادئ. وسئنداي ونةر مةرةكةسئنئث بئرئندة تذرئكمةننئث اتاقتئ دؤتارشئسئ قذلبايمةن كةزدةسئپ، ودان وسكةنباي «قئنجئل»، «سوقئر قئز»، «ورةلئ مايا» دةگةن كذيلةرئن تابان استئندا ذيرةنئپ الئپ، قذلبايدئث وزئنة تارتئپ بةرةدئ. اتاقتئ دؤتارشئ قذلباي بذعان قاتتئ ريزا بولئپ: «تالابئث جانسئن، شئراعئم!» دةپ باتا بةرةدئ. وسكةنباي دومبئراسئن ارقالاپ، سول كةزدةگئ ءداستذر بويئنشا، ةل جادئندا ساقتالعان كونة سازدئ كذيلةردئ ذيرةنةدئ. ولاردئث ئشئندة «شار ناؤايئ»، «قاقپالئ ناؤايئ»، «باسپا اقجةلةث»، تاعئ باسقا كذيلةر بار.

ءسويتئپ ءجذرئپ وسكةنباي ءوزئ دة كذي شئعارؤعا ماشئقتانادئ. ونئث بئزگة جةتكةن «شولمةك سئنعان»، «كةربةز ايشا»، «جيرةن جورعا»، «ءومئر» سياقتئ تاعئ باسقا كذيلةرئ بار.

وسكةنباي تةك قانا سازگةر دومبئراشئ ةمةس، ءانشئ، اقئن، مةرگةن، سوزگة شةشةن ادام بولعان. سول وثئرگة اتاعئ جايئلعان ساؤلةباي دومبئراشئمةن كةزدةسئپ، ونئث «بالا ناؤايئ» كذيئن قايتالاپ تارتئپ بةرةدئ. ونئث اتئ شؤلئ قاشاعان اقئنمةن كةزدةسئپ، ايتئسقا تذسؤئ دة كةزئندة ذلكةن وقيعالاردئث ءبئرئ بولئپ سانالعان.

وسكةنبايدئث سازگةرلئك، ورئنداؤشئلئق ونةرئ تؤرالئ اكادةميك ا.جذبانوأ: «وسكةنباي ХХ عاسئردئث باسئندا بذكئل ادايعا اتئ بةلگئلئ دومبئراشئ بولدئ. وسكةنبايدا ابئلدان، تازبالادان تاراعان كذيلةر دة بار. دارئندئ ورئنداؤشئ ءوزئنئث شئعارعان كذيلةرئمةن قاتار ةكئ جذزگة جؤئق باسقا حالئق كذيلةرئن دة ورئنداعان» دةيدئ. (ا.جذبانوأ. «قازاقتئث حالئق كومپوزيتورلارئ»، 1962 ج.، 61-بةت.)

شةبةر ورئنداؤشئ، دارئندئ سازگةر وسكةنباي ءوزئنئث ونةرئن بةل بالاسئ مذرات وسكةنباةأقا «ئلگةرئ جالعاستئر» دةپ تاپسئرئپ، 1925 جئلئ 65 جاسئندا قايتئس بولادئ. سويتئپ، وسكةنبايدئث كذيلةرئ بئزگة ونئث بالاسئ مذرات ارقئلئ جةتكةن.

وسكةنبايدئ حالئق دارئندئ دومبئراشئ، بالاثداي ءانشئ، اقئن، قذرالايدئ كوزگة اتقان مةرگةن دةسةدئ. وسكةنبايدئث انشئلئك ونةرئنة بايلانئستئ تؤعان «بذلبذل اقجةلةث» كذيئنئث قالاي ومئرگة كةلگةندئگئن اكادةميك احمةت جذبانوأ بئلاي دةپ جازادئ: «ماثعئستاؤدا شولتامان، تاستةمئر، دوسات، تذرسئن، جئلكةلدئ، وتةؤلئ، وسكةنباي - «جةتئ ءانشئ»، «جةتئ قايقئ» بولئپ اتتارئ شئعادئ. بذلار جةتةؤئ بئرگة جذرئپ، كوبئنة قوسئلئپ ءان ايتادئ ةكةن. ول زاماندا قوسئلئپ ءان ايتؤ سيرةك بولعاننان با، تئثداؤشئلار بذلاردئ اسا قاتتئ قذرمةتتةيدئ ةكةن. ارينة، جةتئ كئسئنئث قوسئلئپ ءبئر داؤئستا ءان ايتؤئ ءاننئث ساپالئق جاعئن ءسوزسئز وزگةرتةدئ، كذشةيتةدئ، اسةرلةندئرةدئ، بايئتا تذسةدئ:

«جينالئپ جةتئ ءانشئ «جةلة» كةتتئك،

بئرئگئپ سايگذلئكپةن ةلگة جةتتئك.

ءانشئنئث ايداپ جذرگةن تذلئگئ جوق،

ونةر مةن مةرةكةنئ ةرمةك ةتتئك.

قوسئلئپ، ولةثدةتئپ، ةل ارالاپ،

ونةردئ جاسئمئزدان ةرمةك ةتتئك.

كةث قويئن، شارشئ توردةن ورئن الئپ،

ولةثنئث بئردةن-ءبئرئن دوثگةلةتتئك، - دةپ باستاپ، ودان كةيئن جةكة-جةكة ءان ايتئپ، جذرگةن جةرلةرئن ساؤئق-سايران قئلادئ ةكةن. وسكةنباي بولسا، ءبئر جاعئنان دومبئراشئ. بةرتئن كةلة ءوز قابئلةتتةرئ ارقئلئ قذرئلعان «انسامبلگة» - «جةتئ انشئگة» ةسكةرتكئش بولسئن دةپ وسكةنباي كذي شئعارادئ. ول كذيدئث اتئ «بذلبذل اقجةلةث» بولئپ كةتةدئ. كةي جةرلةردة بذل كذيدئ «جةتئ بذلبذل» دةپ تارتادئ ةكةن. بذل كذيدة وسكةنباي انشئلةردئث داؤئسئنا سئرتتاي ةلئكتةپ، سولاردئث سازئن سالامئن دةؤدةن اؤلاق، كذيشئنئث ءوز جانئن قوزعاعان جاثالئق - قوسئلئپ ءان سالؤعا ارنالعان كوثئل قؤانئشئ سياقتئ...» دةيدئ.

بذل كذيدئث نوتالئق ذلگئسئ، شئعؤ تاريحئ جانة كذيشئ تؤرالئ ماعلذمات 2000 جئلئ تئمات مةرعاليةأ، سارسةنباي بذركئتوأ، ورئنباي دذيسةنوأ سئندئ كذيشئ-زةرتتةؤشئلةر قذراستئرعان «قازاق كذيلةرئنئث تاريحئ» جيناعئندا جاريالانعان. بذل كذي قازئرگئ كةزدةگئ كذيشئ-ورئنداؤشئلاردئث بارلئعئنئث دةرلئك رةپةرتؤارلارئندا كةزدةسةدئ. دةسة دة، تذپ نذسقاسئن جةتكئزئپ ورئندايتئن - وسكةنبايدئث نةمةرةسئ ءازئرباي وسكةنباةأ. ءازئرباي اكةسئ مذراتتئث جانة اتاسئ وسكةنبايدئث كذيلةرئن شةبةر ورئندايتئن كذيشئ. سوندئقتان وسكةنباي كذيشئنئث اسئل مذراسئ ذرپاقتان ذرپاققا جالعاسارئنا كامئل سةنؤگة نةگئز بار.

 

باعلان ءبابئجان،

مؤزئكا زةرتتةؤشئسئ

(«ايقئن»  گازةتئ. جةلتوقسانئث  11ئ. 2009  جئل).