پارسى تىلىندە جازىلعان «زافارناما» شىعارماسىنداعى «قازاق» ءسوزى مەن تاريحى

استانا. قازاقپارات - كەز كەلگەن ەل ءوزىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ءۇش دەرەككە جۇگىنەدى. ولار: ارحەولوگيا، جازبا دەرەك جانە فولكلور (سالت- ءداستۇر، ادەت- عۇرىپ، اۋىز ادەبيەتى...). ال قازاق عالىمدارى تاريحي- ادەبي زەرتتەۋلەردە ارحەولوگيا مەن اۋىز ادەبيەت نەمەسە فولكلور سالاسىندا ايتارلىقتاي تابىستارعا قول جەتكىزدى.

وعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردە «التىن ادام»، «ساق قورعاندارى» تاعى باسقا تاريحي مۇرالارعا جاڭاشا قاراپ، زەردەلەپ تۇجىرىمدار جاساۋى دالەل. سونداي- اق اۋىز ادەبيەتىندەگى مۇرالارىمىزدىڭ م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنان «بابالار ءسوزى» دەگەن اتپەن 100 توم بولىپ جارىق كورۋى وعان ايعاق.

ال قازاق تاريحى مەن قازاقتىڭ تۇركىلىك تاريحىنا قاتىستى اراب، پارسى جانە تۇرىك تىلدەرىندەگى جازبا دەرەكتەرىن تىكەلەي ءتۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە اۋدارىپ، تالداۋ جاساۋ جۇمىسى كەنجە قالعان سالا. ويتكەنى ارحەولوگيا جانە فولكلور سالالارى كەڭەستىك داۋىردەن زەرتتەۋ نىساناسىنا ءىلىندى. ءبىراق شىعىس تىلدەرىندەگى قازاقتىڭ ەجەلگى، ورتاعاسىرلىق، قازاق حاندىعى داۋىرلەرى ساياسي جانە ادەبيەت تاريحى ورىس عالىمداردىڭ اۋدارمالارى جانە ولاردىڭ اناليتيكالىق تالداۋلارىنىڭ ناتيجەلەرى نەگىزگە الىنىپ، قازاق تاريحى مەن ادەبيەتى جازىلىپ كەلدى. بۇل سەبەپتەن قازاق تاريحى جانە ءتىلى ەكى كەمشىن تۇسىن وزىمەن بىرگە قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن موينىنا جۇكتەپ كەلەدى.

1. ورىس تىلىندە تاريحي مالىمەتتەردى پايدالانعاندا جەر- سۋ، ادام اتتارىن ورىسشا ترانسكريپتسيامەن جازىپ، قولدانىسقا ەنگىزەدى. ماسەلەن: تۋتلۋك تەمۋر (تۇتلىق تەمىر)، ماليك حۋساين (مالىك ۇسەيىن)، حادجي بارلاس (قاجى بىرلەس) سىندى ەسىمدەردىڭ جازۋىنىڭ اۋىتقۋىنان ول سوزدەردىڭ ەتيمولوگيا جانە ماعىناسىنان الىستاپ كەتەمىز. بۇل ءۇردىس اسىرەسە قاراپايىم وقىرماننىڭ قازاقى ساناسىن ۋلايدى.
2. ەندىگى ءبىر كەمشىن تۇسى، شەتەل اۋدارماشىسىنىڭ نەمەسە زەرتتەۋشى عالىمنىڭ ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى بار. سول ءۇشىن ول قازاققا قاتىستى سوزدەرگە قىزىعا بەرمەيدى. ماسەلەن، «زافارناما» كىتابىنىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىندا جەر- سۋ، ادام اتتارىنىڭ ساندىق كورسەتكىشىندە (يندەكس) «قازاق» ءسوزى ادام ەسىمدەرى نەمەسە جاعرافيالىق جەر- سۋ ەسىمدەرى تىركەلمەگەن. ال ءتۇپنۇسقالىق پارسى تىلىندەگى نۇسقاسىندا قازاق ءسوزى انىق جازىلعان. وسىعان وراي قولدا بار جازبا دەرەكتەردە تۇڭعىش رەت «قازاق» ءسوزى انىق جازىلعان شىعارما «زافارناما» كىتابى ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلەدى.

جالپى العاندا تاريحي جازبالارداعى بەرىلگەن مالىمەتتى ءار حالىقتىڭ تاريحي شىندىعىن تەك قانا سول حالىق تىلىمەن ۇعا الامىز. ماسەلەن، «زافارناما» پارسى تىلىندە جازىلسا دا، «ەل» () ، /1-320/ جانە «ەلشى» () /1-326/، «تىشقان جىل» () /1-206/ سوزدەرى تۇرىكتەرگە ونىڭ ىشىندە قازاق ءۇشىن تۇسىنىكتى. اتالعان كىتاپتاعى ونداي تۇركى سوزدەرى پارسى ءتىلدى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولا المايدى. نەمەسە «ولجا» () /1.581/ ءسوزى تۇرىك حالىقتارى اراسىندا قازاق پەن قىرعىزعا كوبىرەك ۇعىمدىراق. ويتكەنى ولجا ءسوزىن وزگە تۇرىكتەر قولدانبايدى. سول سەبەپتى قازاق ءسوزى جانە قازاق تاريحى، جاعرافيالىق اتاۋلارىن دۇرىس اۋدارۋ ءۇشىن جازبا دەرەكتەردى قاي تىلدە بولسا دا، قازاق تاريحىنا قاتىستى بولسا مىندەتتى تۇردە ءتۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك. ول ءۇشىن ساناسى ورىسشا ترانسكريپتسيامەن ۋلانباعان اۋدارماشى بولۋ كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستاندىرۋداعى اۋەنى مەن دىبىستىق ۇيلەسىمىن بۇزادى.

ارحەولوگيا، فولكلور، جازبا ادەبيەت، ياعني ءۇش سالانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ونىڭ قۇپياسى بۇگىنگى سول ەلدىڭ تىلىمەن شەشىلەدى. ياعني، ونىڭ ءرامىزىن تەك قانا انا تىلىندە ۇعا الادى. سول سەبەپتەن ءار سالانىڭ دەرەگىن انا تىلدە سويلەتۋ تاريح قۇپياسىن اشىپ بەرۋگە كومەكتەسەدى. ال ءبىز جازبا دەرەك سالاسى بويىنشا، دەرەكتەرىن قازاق تىلىندە سويلەتۋدى ارمان تۇتامىز. تاريحي شىندىقتى تانۋ ءۇشىن ءوز تىلىمىزگە جۇگىنۋدى قاجەتسىندىرەدى. وسى ورايدا قازاق سوزىنە، مادەنيەتىنە، تىلىنە جانە تاريحىنا قاتىستى جازعان «زافارناما» اتتى شىعارمانى بىلگەنىمىز ءجون.

ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تاريح، ادەبيەت، ءتىل سالاسىنىڭ مۇعالىمدەرى، ۇستازدارى، زەرتتەۋشىلەرى، ۇلتىن سۇيەر قالامگەر، اقىن، قالىڭ قاۋىم وسى ماقالانى نەگىزگە الىپ، ورتاق اڭگىمەگە وزەك، ءدارىس بەرۋدە كومەكشى وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانسا، قۇبا- قۇپ بولار ەدى.

«زافارناما» . اۆتورى: شارافەددين ءالي ءيازدي. اكەسى - شەيح قاجى ءيازدي. يران جەرىندەگى ءتافت قالاسىندا تۋعان. تۋعان جىلى بەلگىسىز. بۇل ەڭبەگىن 1424-1425 -جىلدار اراسىندا پارسى، تۇرىك تىلدەرىندەگى دەرەكتەرگە جانە سارايداعى قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ جازعان. شىعارماسىن فارس ايماعىندا اكىم بولعان يبراھيم سۇلتانعا ارناعان. سەبەبى، يبراھيم ءامىر تەمىر اۋلەتىنەن تاراعان شاھروحتىڭ ۇلى بيلەۋشى رەتىندە ادەبيەت پەن ونەرگە، تاريحشى عالىمدارعا قامقور بولعان. ءالي ءيازدي يبراھيم سۇلتاننىڭ جانىندا قىزمەت جاساعان.

يبراھيم 1435 -جىلى ومىردەن وتكەن سوڭ سۇلتانيا، قازۆين، رەي، قۇم ايماقتارىندا بيلىك قۇرىپ وتىرعان شاھروحتىڭ نەمەرەسى مىرزا سۇلتان مۇحاممەد شارافەدديندى ءوز سارايىنا شاقىرىپ الدى. سۇلتان مۇحاممەد 1445-1446 -جىلدارى شاھروحتىڭ سىرقاتتانىپ جاتقانىن عانيبەت ساناپ اعايىندارى جانە ءالي ءيازديدىڭ ۇگىتتەۋىمەن وعان قارسى بۇلىك شىعارىپ، حامادان، يسفاھاندى جاۋلاپ الىپ، شيراز قالاسىن قورشاۋعا الادى. شاھروح بۇل جاعدايدى ەستىگەن سوڭ، اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماستان استانا گەراتتان بۇلىكتى باسۋ ءۇشىن شيرازعا قاراي اتتانادى. بۇل حاباردى ەستىگەن سۇلتان مۇحاممەد قورشاۋدان باس تارتىپ، لورەستان ولكەسىنە قاشىپ كەتەدى.

شاھروح ات باسىن يسفاھانعا بۇرىپ سۇلتان مۇحاممەدتىڭ جاقتاستارىن تالقانداپ جازالايدى. ءالي ءيازدي ايىپتىلار اراسىندا بولسا دا، باعىنا قاراي ولىمنەن قۇتىلادى. ويتكەنى ونى شاھروح بالاسى ۇلىقبەككە (1394-1449) تاپسىرادى. ۇلىقبەك تە ونى گەرات قالاسىنا جەر اۋدارادى. ءالي ءيازدي گەراتتا شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنىڭ ءبىرى، سوپى اقىنى ءابدىراھمان جاميمەن (1414-1492) جولىعىپ تانىسادى. ولار كەزدەسكەندە ەكەۋى اراسىندا مىناداي اڭگىمە وتەدى. ءجامي سوپىلىق تۇرعىدان ودان ءومىر مەن ءولىم تۋرالى پىكىرىن سۇرايدى. ءبىراق ءيازدي تالاي وقيعالاردان ۇرەيلەنىپ قالعاندىقتان ونىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرمەيدى. سول ءۇشىن ءجامي ونى سوكەتتەيدى. «سەن وسىنشا ىلىمىڭمەن ايتۋلى عالىم بولا تۇرا نەگە اكىمدەردىڭ ماداقتاۋشى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرسىڭ؟» - دەيدى.

1447 -جىلى شاھروح شاھ قايتىس بولعان سوڭ ءالي ءيازدي گەراتتان تۋعان جەرى تافتكە قايتا ورالىپ، ءدارۋىشحانادا قونىستايدى. سودان ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن سول جەردە تۇراقتاپ تۇرادى.

الىشەر ناۋاي (1441-1501) التى جاسىندا اتا- اناسىمەن يراكقا بارا جاتىپ، 1447 -جىلى تافتتە ايالداعاندا ءدارۋىشحانادا توقتاپ، ءالي ءيازديدى كورگەنىن «تاڭداۋلىلار جيىنىندا» اتتى كىتابىندا جازعان. ءابدىرازاق سامارقاندي (1413-1482) تاريحشى، اقىن) ونىمەن يراكتان حوراسانعا ساپارىندا 1452 -جىلدىڭ تامىز ايىندا ءتافتتا ديدارلاسىپ، ءبىراز ۋاقىت ءدارۋىشحاناسىندا توقتاعانىن كىتابىندا جازعان. ءالي ءيازدي 1454 -جىلى ءتافت قالاسىندا قايتىس بولىپ، ءدارۋىشحانا اۋلاسىندا جەرلەنگەن. ءتافت يراننىڭ ءيازد پروۆينتسياسىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا ورنالاسقان قالا. شارافەددين ءيازدي ءوز زامانىنىڭ اسا ءىرى عۇلاماسى، اتى كەڭىنەن تانىلعان ۇستاز، «زافارناما» سياقتى تاماشا تاريحي تۋىندىنىڭ اۆتورى جانە فيلوسوفيا، استرونوميا، ادەبيەت، سوپىلىق ءىلىمنىڭ تەورەتيك بىلگىرى رەتىندە كوپتەگەن شىعارمالارىمەن عىلىمي ورتادا اسا ۇلكەن قۇرمەتكە يە.

«زافارنامانىڭ» جازىلۋ بارىسى: شارافەددين ءالي ءيازدي بۇل كىتاپتى ءامىر تەمىردىڭ ءتورتىنشى ۇلى شاھروحتىڭ (1377-1447) بالاسى يبراھيم سۇلتاننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جازعان. ءامىر تەمىردىڭ ءومىرى (1336-1405)، تەگى، كىسىلىگى، ورلەۋ مەن كۇيرەۋ كەزەڭىن وزىنەن بۇرىن جازىلعان «زافارناما شامي» اتتى ەڭبەكتى پايدالانعان. كىتاپ اۆتورىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، يبراھيم سۇلتان ءامىر تەمىر تۋرالى ءبىر كىتاپ ارنايى جازىلۋ كەرەكتىگىن ويعا الىپ، 1419-1420 -جىلدارى حاتشىلار تەمىرگە قاتىستى جازعان پارسى، تۇركى تىلدەرىندەگى بارلىق ەستەلىك، جازبالاردى جيناقتاپ، وزىنە تاپسىرىلسىن» دەپ بۇيرىق بەرىپتى. ول جيىلعان بارلىق قۇجاتتاردى تەكسەرىپ، زەردەلەي باستادى. جينالعان جازبا دەرەكتەردى اۋىزشا ايتىلعان اڭگىمەلەرمەن سايكەستىرگەن سوڭ ونى شارافەددين ءالي يازديگە تاپسىرىپ، قاراپ شىعۋىن سۇرادى. سودان ءوز پىكىرىن يبراھيم سۇلتانعا ءبىلدىرىپ، «سونىڭ نەگىزىندە كىتاپتى جازۋعا كىرىسسىن» دەگەن رۇقسات العان.

كىتاپتىڭ ءامىر تەمىردىڭ نەگىزگى تاريحى جازىلاتىن كەزدە تۇركى، پارسى تىلىندەگى جازىلعان تەمىرگە قاتىستى قارا ءسوز جانە ولەڭ تۇرىندەگى داستان، حيكايالار يمپەريانىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن جيناقتالدى. جيناقتالعان دەرەكتەرمەن تانىسۋ ءۇشىن ءۇش توپ قۇرىلدى. ونىڭ ەكى توبى قۇجاتتاردى تۇركى، پارسى تىلدەرىندە وقي الاتىن ناعىز جەتىك ماماندار بولدى. ال ءبىر توپ باقىلاۋشى، تىڭداۋشى بولدى. ساراپتاماشى توپ ءامىر تەمىر تۋرالى وقىلعان ەستەلىكتەر مەن جازبالاردى مۇقيات تىڭداپ، تاريحي وقيعالارعا كۋا بولعان ايتۋشىلاردىڭ اڭگىمەلەرىمەن سايكەس كەلمەگەن جاعدايدا يبراھيم سۇلتانعا جەتكىزىپ، اڭگىمەنىڭ انىق- قانىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى جاڭا توپ قۇرىپ، ولاردى باسقا قالالاردا تۇراتىن ءامىردىڭ زامانداستارىنا بارىپ، جولىعىپ، سۇراستىرىپ، مالىمەتتى تولىقتىرۋعا كىرىسەتىن ەدى. وسىلاي كۇدىكتى مالىمەت جان- جاقتى قاراستىرىلىپ، سوڭعى تۇجىرىمدى يبراھيم سۇلتان ءوزى سارالاپ، قورىتىندىلاعان سوڭ كىتاپتىڭ نەگىزگى بولىمىنە ەنگىزۋدى بۇيىراتىن ەدى.

مىنە ءالي ءيازديدىڭ قالام تارتقان بۇل ەڭبەگى يبراھيم سۇلتاننىڭ سارالاۋىنان وتكەن مالىمەتتەردى قامتىعان. سونداي- اق تاريحتا بولعان بارلىق وقيعالار، جەر- سۋ اتتارى، ەلدىمەكەندەردىڭ اراقاشىقتىعى ناقتى تەكسەرىلگەن سوڭ جازۋعا ەنەتىن ەدى. وسىلاي كىتاپقا بەرىلەتىن مالىمەتتەر اسىرەسە ءامىر تەمىرگە ارنالعان ەكىنشى ءبولىمىن قاتاڭ باقىلاپ وتىرعان يبراھيم سۇلتان ەكەن. سونىمەن بىرگە شارافەددين ءالي يازديدەن كىتاپتىڭ ءتىلى ايقىن، تۇسىنىكتى، قاراپايىم بولۋ كەرەكتىگىن سۇراعان. اسىرەسە بەرىلگەن مالىمەتتەر دەرەكتى ءھام دايەكتى بولۋىنا مۇقيات نازار اۋدارىپ وتىرۋىن تاپسىرعان. سوندىقتان اۆتور بەرىلگەن مالىمەتتەردى يبراھيم سۇلتاننىڭ باقىلاۋىندا دايىندالعان دەرەكتى جازبالاردان اۋىتقىماۋعا ءتيىس ەدى، ەشبىر مالىمەتتى كوركەمدىككە قۇربان ەتپەۋگە ءتيىس بولدى.

مىنە وسىلايشا شارافەددين ءالي ءيازديدىڭ «زافارناما» اتتى شىعارماسى ءامىر تەمىردىڭ ماقتاۋلى ومىرلىك بايانى كوپتەگەن شىنايى دايەك پەن دەرەككە نەگىزدەلىپ دايىندالا كەلە حاتقا ءتۇسىپ، كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.

كىتاپتىڭ مازمۇنى: «زافارناما» شىعارماسى تۇركىستان كەڭىستىگىندەگى 1334-1405 -جىلدار ارالىعىندا بولىپ وتكەن تاريحي وقيعالاردى قامتيدى. شىعارما ەكى بولىمنەن تۇرادى: ءبىرى - باستاپقىسى تەمىردىڭ شەجىرەناماسىنا ارنالعان. بۇل بولىمدە تۇرىك تايپالارىنىڭ تاريحى جانە شىڭعىس حان ۇلدارىنىڭ بيلىك جۇرگىزگەن ءتورت ۇلىسى تۋرالى. ەكىنشىسى - نەگىزگى ءبولىم، مۇندا ءامىر تەمىردىڭ ءوز تاريحىن قامتىعان.

«قازاق» ءسوزى ورتاعاسىرلىق پارسى، تۇركى تىلىندەگى جازبا دەرەكتەردە قاي ۋاقتان، قانداي ماعىنادا قولدانىلىپ كەلگەن؟ سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەندە، قولدا بار جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، ازىرشە العاش رەت قازاق ءسوزىن تاريحشى شارافەددين ءالي ءيازدي پارسى تىلىندە جازعان «زافارناما» كىتابىندا انىق، داۋ تۋدىرمايتىن ەتىپ كورسەتكەن. كىتاپتىڭ كىرىسپە بولىمىندە تۇرىك تايپالارىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى، شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلىنىڭ بيلىگىنىڭ تاريحى، تۇركىستان مەن كورشىلەس ەلدەردىڭ 14-عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ساياسي احۋالى جانە سول كەزدەگى رۋ- تايپالاردىڭ كىشى بيلەۋشىلەرى، ايماقتاردى امىرلىكتەر مەن سۇلتاندىقتارعا بولشەكتەپ تاققا تالاس- تارتىسى جازىلعان. سونداي الاساپىران كەزدە ءامىر تەمىر ساياسي ساحناعا شىعىپ، تۇرىك تايپالارىن ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ جۇيەسىنە ەنگىزىپ، ۇلى مەملەكەت قۇرعانىن ايتقان. سونىمەن قاتار، جاناما تۇردە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ بارىسى ءجۇرىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. ءبىز اتالعان كىتاپتا ءامىر تەمىردىڭ تۇركىستاندا رۋ- تايپالىق شاشىراڭقى بيلىكتەردى بىرىكتىرىپ، مونعولداردىڭ قالعاندارىن ساياسي بيلىكتەن الىستاتىپ، باتىس تۇركىستاننان قۋىپ شىعىپ، ۇلى مەملەكەتكە اينالدىرعانىن كورەمىز.

زافارناما كىتابىنىڭ ماڭىزى: شارافەددين ءيازدي بۇل ەڭبەكتى جازۋدا اسا ساق بولعان. ويتكەنى جازۋ بارىسىندا مۇمكىندىگىنشە بۇرىنىراق جازىلعان شىنايى جازبا دەرەكتەر مەن ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن حاتشىلارى جازعان تاريحي وقيعالاردىڭ ايقىن قۇجاتتارىن ءبىر- بىرىمەن ۇشتاستىرىپ، سالىستىرىپ ءامىر تەمىردىڭ ەڭ تولىق تاريحىن جازىپ مۇرا ەتىپ قالدىرعان. «زافارنامانىڭ» تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇسى - بۇل ەڭبەك جازىلعان كەزەڭدە كوپتەگەن اتاقتى تاريحشىلار تاراپىنان نەگىزگى ادەبيەت رەتىندە قولدانىلدى. ماسەلەن، ميرحاند مۇحاممەد حاۆاندشاھتىڭ ۇلى (1433- ءبالح، 1496-گەرات) جاراتىلىستان، پايعامبارلار، پاتشالار، حاليفالار تاريحىن ءامىر تەمىر ۇرپاعى سۇلتان ۇسەيىن بايقارا (1438-1506) زامانىنا دەيىنگى كەزەڭدى قامتىعان «راۋزا- ت- سافا» () كىتابىن جازعاندا پايدالاندى. بۇل تاريحنامانى ميرحاند قايتىس بولعان سوڭ جيەنى حاندمير جالعاستىرىپ سۇلتان ۇسەيىن بايقارا زامانىنان 1532 -جىلى تاريحي وقيعالاردى قوسىپ تۇگەندەدى. بۇل كولەمدى كىتاپ وزىنەن بۇرىن اراب، پارسى تىلدەرىندەگى جازبا دەرەكتەردى پايدالانعانى ءۇشىن قۇندى. بۇل ەڭبەك بىرنەشە رەت يران، ءۇندىستاندا جارىق كورىپ، ماڭىزدى جازبا دەرەكتەردىڭ قاتارىندا عالىمدار تاراپىنان جوعارى باعالاندى.

«زافارناما» كىتابىن تاعى ءبىر ايگىلى تاريحشى عياسەددين حاندمير (1475-1534) گەراتتىق تاريحشى 1520-1524 -جىلدارى پارسى تىلىندە جازعان «ءابيب- ءاس- سەيىر» () كىتابىن جازعاندا پايدالاندى. بۇل ەڭبەك گەراتتىق ءۋازىر قوجا ءابيب دەگەن كىسىنىڭ اتىمەن «ءابيب- ءاس- سەيىر» اتاندى. بۇل تاريحي تۋىندى يران مەن تۇركىستان تاريحىن قامتىپ جازعانى ءۇشىن وتە باعالى. بۇل ەڭبەك يران ەلىنىڭ اڭىزدارىمەن استاس پيشداديان پاتشالىعى زامانىنان شاھ يسمايل (1487-1524) تاققا وتىرعان 1501-1524 -جىلدارداعى تاريحي وقيعالاردى قامتيدى. «زافارناما» كىتابىن نەگىزگى ادەبيەت رەتىندە تاريحشى مىرا مۇحاممەد قايدار دۇعلات (1499-1501) كەشميردە پارسى تىلىندە 1542-1546 -جىلدارى جازعان «تاريح- ي- راشيدي» اتتى شىعارماسىندا مولىنان پايدالانعان. انىعىن ايتقاندا، «زافارنامادان» ون جەتى تاراۋ «تاريح- ي- راشيدي» ەڭبەگىنە ەنگەن.

شارافەددين يازديدەن بۇرىن 1403 -جىلى قايتىس بولعان تاريحشى، جازۋشى، ادەبيەتشى، اقىن ءتابريز قالاسىنىڭ تۋماسى نيزامەددين شامي ءامىر تەمىردىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا ونىڭ جەڭىستەرى تۋرالى «زافارناما شامي» اتتى ەڭبەك جازعان. شارافەددين ءيازدي ونىڭ كىتابىن الىپ پايدالانعان بولسا دا، ءوز ەڭبەگى ەگجەي- تەگجەي تولىعىراق جازىلعان شىعارما بولعان ءۇشىن كوبىرەك زەرتتەۋشى عالىمدار نازارىنا ىلىگىپ ءجۇر.

زافارناماداعى قازاق ءسوزى مەن تاريحىنا قاتىستى وقيعالار: «زافارناما» ماتىنىندە قازاق ءسوزى بىلاي حاتتالعان: «ساربۇعا مەن ءادىلشاھ قامارەددينگە قوسىلعان سوڭ ونى الداپ، پاسىقتىق ىسكە ۇشتاي تۇسكەنى ءۇشىن ونىڭ جان دۇنيەسىندەگى كەك وتى ودان ءارى لاۋلاي تۇسكەندىكتەن، قامارەددين جورىققا شىعىپ، ءاندىجانعا بەت الدى. سوندا قازاق ھازارەسى () «مىڭدىق قازاق» ءامىرزادا ومار شەيحتان باس تارتىپ، وعان قوسىلدى» (1: 329 بەت) وسى ماتىندە قازاق سوزىندە ھازارە تىركەسى بار. ھازارە پارسى تىلىندە مىڭدىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان «مىڭ قازاق باتىرىنان توپتاسقان قوسىن» دەپ بولجاۋعا بولادى. ەكىنشىدەن، قازىرگى كەزدە اۋعانستاندا «ھازارا» تايپاسى بار. ولار وزدەرىن «قازاقپىز» دەپ ايتىپ ءجۇر. ءبىراق ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى شييتتىك ءمازھابتا ەكەن. وسىعان وراي بۇل تىركەستىڭ قانداي جاعدايدا ايتىلعانى ويلاندىرادى. سونداي- اق قازاق ءسوزى شامامەن 1363-1375 -جىلدارى ءامىر تەمىر مەن دۇعلات تايپاسىنان بولعان ءامىر قامارەددين اراسىندا بولىپ جاتقان شايقاستار كەزىندە تىلگە تيەك بولىپ حاتقا تۇسكەن.

«زافارناما» كىتابىندا ەكىنشى رەت قازاق ءسوزى ءامىر تەمىر تاشكەنتكە بارىپ، كەيىن قازاق ۋالاياتىنا قاراي شابۋىل جاساعانىن جازادى. ول وقيعا بىلاي اڭگىمە بولادى: «ول تاشكەنتكە قاراي بەت الدى. ول ۋالاياتتى ادىلەت پەن يگىلىك نۇرىنا جانە كەشىرىمدىلىك پەن العىسقا بولەدى. ول مەكەننىڭ تۇرعىندارى بۇدان بۇرىنىراق الدارىنا كەلىپ، مويىن ۇسنىپ سىي- سياپات الىپ، شاپاعات شاشقان نازارىنا ىلىگىپ، قان مەن ۇرەيدەن امان قالعان- دى. تاعدىر ۇكىمىنىڭ اعىسى ىسكە استى: اسكەرلەر ولارعا مۇلدەم تيىسپەسىن، ھامدە ازدى- كوپ زيان كەلتىرمەسىن. سودان الەم تۇرعىندارىنا - حالىققا جاقسىلىق پەن جاماندىق جەتكەندە ولاردىڭ ىستەرى مەن امالدارىنىڭ جازاسى ەكەندىگى ءمالىم بولسىن. مىنا اياتقا ساي: «كىم ىزگى ىس ىستەسە، ءوزى ءۇشىن. جاماندىك ىستەسە دە ءوزى ءۇشىن.. .» (41 سۇرە، 46 ايات) بولماق. ساھيب قىران ول جەردەن ءوتىپ، قازاق جۇرتى ۋالاياتىنا () جورىق جاسادى. جەڭىمپاز جانكەشتى اسكەرلەرى بيىك تاۋلاردا تۇرعان اداسقانداردىڭ بارلىعىن جاماندىقتى ورتەۋشى سەمسەردىڭ جەمتىگىنە اينالدىردى. قازاق جۇتۇر ەلىن () تونادى. مال- مۇلىك پەن ولجالار قولعا ءتۇستى» (1: 581 بەت).

بۇل ماتىندە قازاقتىڭ ايماعى مەن ەلى ءسوز بولادى. بۇل وقيعالار 14-عاسىر اياسىندا ورىن العان. جوعارىداعى ەكى تىركەستە: 1. قازاق جۇرتى ۋالاياتى 2. «قازاق جۇرتى ەلى» دەپ جازىلعان. سوندا بۇل ايتىلعان قازاق جۇرتىنىڭ ەلى، تۇرعان ۋالاياتى قايدا بولعانىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ كەرەك ەمەس پە؟ ويتكەنى بۇل جەردە «جۇرت» ءسوزى: ەل، حالىق ماعىناسىن بىلدىرەدى. وعان «قازاق جۇرتى» ءسوز تىركەسىنەن كەيىن «ۋالايات» جانە «ەل» سوزدەرى تىركەلگەن.

مىرزا مۇحاممەد قايدار دۇعلاتتىڭ «تاريح- ي- راشيدي» ەڭبەگىنەن 125 جىل بۇرىنىراق جازىلعان «زافارناما» كىتابىنا قاراعاندا، قازاق ءسوزى مەن تاريحى، قازاق حاندىعى قۇرىلعان 1465 -جىلىنان الدەقايدا ەرتەرەك ايتىلا باستاپ، قولدانىسقا ەنگەن. ياعني تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىندا جاتقانىن بايقاتادى. ويتكەنى جەردى يەلەنۋ مەن ەل بولۋ ۇزاق ۋاقىت ارالىقتا قالىپتاسىپ، وزگە ەلدەرگە تانىلا باستايدى. سول سەبەپتى 1465 -جىلى قازاق حاندىعى قۇرىلماستان بۇرىن قازاق حالقى قالىپتاسۋ پروتسەسىن وتكىزىپ، حالىقتىق سيپاتقا يە بولۋعا ۇمتىلىس جاساپ جۇرگەن كەزەڭدى باستان كەشىرگەن سياقتى. شارافەددين ءيازدي مەڭزەپ وتىرعان قازاق ەلىندە قالالار بولعان. ولار ءتۇرلى شابۋىلدىڭ كەسىرىنەن 16-17 -عاسىرلاردا ويران بولعانىن دا تاريحي جازبالاردان وقي الامىز. بۇل تاقىرىپ جەكە زەرتتەۋ وبەكتىسى بولا الادى.

شارافەددين ءيازدي ەڭبەگىنىڭ تاعى ءبىر تۇسىندا: «... ولاردىڭ اتتارىن الىپ، مىڭ كىسىنى قوس اتپەن جەدەل تۇردە ءجۇرىپ وتىرىپ، ءحوجاند وزەنىنەن ءوتىپ، «قازاق جولى» () ارقىلى سامارقانعا بەت الدى» (1: 975 بەت) . بۇل سويلەمدە قازاقتىڭ ءوز اتاۋىمەن تەرريتورياسى بار بولعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. الايدا تاريحشى عالىمداردىڭ كىتاپتا اتالعان «قازاق جولى» دەگەن تىركەسكە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ تاريحي مانىنە ساراپتاما جاساپ، وي بىلدىرسە، قازاقتىڭ ءسوزىنىڭ دە، ءوزىنىڭ بولمىسىن دا تاريحي كەڭىستىكتە ورنىن ايقىنداۋعا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەر ەدىك.

«زافارناما» كىتابىندا قازىرگى قازاق تەرريتورياسىندا ورنالاسقان قالا، اۋىل، ەلدىمەكەندەر تۋرالى دا ءتيىستى مالىمەتتەر بەرىلگەن. ءامىر تەمىر ادەبيەت، ونەر، باق پەن گۇلزار، اسەم قۇرىلىس سالدىرۋعا وتە ىنتىق بولعان. ونىڭ مۇنداي قاسيەتى وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنا جۇعىستى بولعان. ونىڭ ايعاعى سۇلتان ۇسەيىن بايقارا، ۇلىقبەك، زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر مەن ونىڭ اۋلەتتەرى تۇركىستان، اۋعانستان، ءۇندىستاندا مۇرا قالدىرعان كوركەم عيماراتتار، باقتار، تاماشا عىلىمي ەڭبەكتەر، ادەبي شىعارمالارىن ايتا الامىز. انىق مىسالى رەتىندە قازاق توپىرىعىنداعى قوجا احمەت ياساۋي مازارىندا تۇرعىزعان اسەم كەسەنەنى تىلگە تيەك ەتە الامىز. «زافارناما» كىتابىندا بۇل جايىندا بىلاي:

«ءامىر تەمىردىڭ مۇباراك كولىگى سەيھۋن وزەنىنەن ءوتىپ، اھانگەراننىڭ ماڭىنداعى جەناس اۋىلىنىڭ قونالقاسىنا ەنىپ، سوندا قىستاۋعا تۋرا كەلدى. سول مەكەندە قىسقى ۇيلەردى قامىستان تۇرعىزدى. ازىرەت ساھيب قىران ياسى اۋىلىنا شەيح احمەت ياساۋي زياراتىنا بەت الدى. شەيح احمەت يمام ءابۋ- قانافيا ۇرپاعىنان ەدى. (اللا تاعالا ولارعا ريزا بولعاي). سوندا ونىڭ مۇباراك مازارىنا عيمارات سالىپ، كەسەنە تۇرعىزۋعا بۇيىردى. ول كەسەنەگە مۇنارا تۇرعىزىپ، ىشكى جاعىن ءجۇز وتىز كەز، سىرتقى قالىڭدىعى شامامەن قىرىق ءبىر كەز بولادى دەپ بولجاندى. ال ونىڭ بيىكتىگى قۇرىلىسى بىتكەن سوڭ، وزىنە سايكەس بولا جاتار دەستى، قابىرعاسى مەن كۇمبەزى توسەنىش تاسپەن ساندەلىپ، كەسەنەنىڭ قاقپاسى جەتى تەمىردەن قايناتىلىپ جاسالعان بولسىن.. كەسەنەنىڭ ورتاسىندا قاۋىزىنىڭ ىشكى جاعى دا قۇرامىندا جەتى تەمىرى بار ماتەريالدان جاسالسىن، مازاردىڭ سىرتى ءمارمار تاسپەن قاپتاۋ ءۇشىن ءتابريز قالاسىنان اكەلىنىپ، قاشالسىن جانە ناقىشتار مەن جاڭاشا بەينەلەرمەن كوركەمدەتىلسىن. جۇمىستىڭ اياقتالۋىنا جاۋاپتى ماۋلانا ۇبايدوللا ءسادىر بولسىن دەپ ۇكىم شىعاردى. سونداي- اق عيماراتى ءبىر جىلدا اياقتالسىن»، - /1-608/ بۇيرىق بەردى» دەپ جازعان.

ءامىر تەمىردىڭ بۇل كورەگەندىلىگى قازاق توپىراعىنا وشپەس جادىگەر بولىپ، بۇگىنگى تاڭدا ياسى اۋىلىنان تۇركىستان قالاسىنا اينالىپ، قانات جايعان تۇرىكتەر مەن مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني استاناسى بولعانىنا كۋامىز.

«زافارناما» كىتابىنداعى تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى مالىمەت، توقتامىس پەن ءامىر تەمىر اراسىندا بولعان بايلانىستار بولماق. ويتكەنى توقتامىس حان تولە ۇلى (1350-1406) التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ەڭ سوڭعى قۋاتتى حانى بولا تۇرا تۇركىستانداعى ساياسي ۇستانىمى ايقىن بولماعان ءۇشىن ءوزىنىڭ التىن وردا حاندىق تاعى مەن ءماۋارونناھردا ۇلى دەرجاۆاعا اينالعان ءامىر تەمىر يمپەرياسىن دا بالتالادى ما؟ الدە قاتەلىك ءامىر تەمىر ساياساتىندا بولدى ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋعا «زافارنامادا» بەرىلگەن مالىمەتكە نازار اۋدارىپ سارالاۋعا كىرىسسەك، ناقتىراق بولجاپ، تالداۋعا كومەك بەرە الادى.

توقتامىس حاننىڭ اكەسى تاق تالاسى كەسىرىنەن ءوز باۋىرى ءورىس حاننىڭ قولىنان قازا تاپتى. سول ءۇشىن توقتامىس حان 1378-1379 -جىلدارى ءامىر تەمىردى پانالاپ، ونىڭ كومەگىمەن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ باتىسىنداعى جارتىلاي بولىگىن ءورىس حاننىڭ قولىنان تارتىپ الىپ، سىعاناقتا اق ورداعا تاق قۇردى. ال 1380 -جىلى رۋسكە جورىق جاساعان كوك وردانى باسقارىپ وتىرعان ماماي ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆان ۇلىنان كۇلىك شايقاسىندا جەڭىلىپ قالادى. ونىڭ السىرەگەن كۇيىن كورگەن توقتامىس حان التىن وردانىڭ كوك وردا حاندىعى بولىگىن دە وزىنە قوسىپ الىپ 1380 -جىلى التىن وردا مەملەكەتىن تولىقتاي وزىنە قاراتادى. 1380-1395 -جىلدار ارالىعىندا ۇلى حانعا اينالادى. ال ماماي بولسا، سول جىلى قازىرگى فەودوسياعا قاشىپ، سوندا گەنۋيالىق ساۋداگەرلەردىڭ جاساعان قاستاندىعىنان قازا تابادى. ەندى توقتامىس حاننىڭ ساياسي ساحنادا وسى بيىكتىككە جەتكەن جولدارىن «زافارناما» ەڭبەگىنەن وقىپ كورەيىك.

«زافارنامادا» : «ءامىر تەمىر قوشقار مەكەنىندە بولعاندا توقتامىس وعلان ءورىس حاننان ۇرەيلەنىپ، ونىڭ قولداۋىنا ۇمىتتەنىپ، وعان قاراي بەت العانىن ەستيدى. ازىرەت ساھيب قىران تۇمەن ءامىرى تەمىر وزبەككە ونى زور قۇرمەت- ىزەتپەن قارسى الۋعا بۇيرىق بەرەدى. ءوزى شات كوڭىلمەن ۇنياعۋ جولىمەن قايتا ورالىپ، وزكەنتتە توقتايدى. جانە ول جەردە جولعا شىعىپ، باقىت پەن جەڭىس سەزىممەن سامارقانعا جەتەدى. سوندا تۇمەن ءامىرى تەمىر توقتامىس وعلاندى الىپ كەلەدى. امىرلەر، ساراي قىزمەتكەرلەرى ونى ازىرەت ساھيب قىرانعا الىپ بارعاندا ءامىر تەمىر ونىڭ قادامىن ىزەت جانە قۇرمەتپەن قارسى الىپ، پاتشالىق ادەپ بويىنشا وعان قوشەمەتتى بارىنشا اياماي كورسەتتى. بارىنشا سىيلادى. ونى ورنالاستىرعان سوڭ توي ءراسىمىن جاسادى، سوسىن مولىنان التىن، گاۋھار بەردى، شاپان كيگىزدى، بەلدىك، قارۋ، قامشى، ات، تۇيە، شاتىر، داڭعىرا، بايراق، ءتورت تۇلىكتەن، تاعى باسقا اسەم، باعالى بۇيىمدار وعان جانە جانىنداعىلارعا سىيلادى. ولەڭ:

بەرگەندەرىن تىلگە تيەك ەتىپ، قالامعا الساڭ دا سىيماس،

وعان ىنتىق پەن قۇرمەت ءۇشىن ۇلىم دەپ اتاعان دا مىس.

ۇلكەن جۇرەكتى ساھيب قىران شەكسىز جومارتتىقپەن سايران مەن سىعاناق ۋالاياتىن توقتامىس وعلانعا تارتۋ ەتتى.»، - /1-334/. بۇل مالىمەت بويىنشا ءامىر تەمىردىڭ رياسىز دارحان قولداۋىمەن توقتامىس ءورىس حان اسكەرىن جەڭىپ، حاندىق تاعىنا باستاپقى قادامىن جاسادى. (جالعاسى بار)

يسلام جەمەنەي،

ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،

«تۇران- يران» عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«انا ءتىلى» گازەتى. 2023