اراب ءالىپبيى ءھام قازاق رۋحانياتى

استانا. قازاقپارات - ءاربىر حالىقتىڭ جازۋ-سىزۋ تاريحى جانە قولداناتىن ءالىپبيى بار. قازاق حالقى ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىنە دەيىن اراب گرافيكاسىن قولدانىپ كەلدى. وسى ءالىپبي ارقىلى كەم دەگەندە 10 عاسىردان استام: ۇلتتىڭ تاريحى، فولكلورى، گەنولوگيالىق شەجىرەسى، مەملەكەتتىك حات-حابار قۇجاتتارى جۇرگىزىلدى.

ءدال قازىر قولىمىزدا بار دەرەككوزىنە جۇگىنسەك: م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا قازاق فولكلورىنىڭ ۇلكەن-كىشىلى 200 مىڭداي نۇسقاسى ساقتاۋلى.

اتاپ ايتقاندا: باتىرلار جىرى - 92 (ءارتۇرلى نۇسقالارىمەن 300)؛

تاريحي جىر-ولەڭ، اڭگىمەلەر - 98 (نۇسقالارىمەن 444)؛

شىعىس سارىندى داستاندار - 81 (نۇسقالارىمەن - 215)؛

ەرتەگىلەر - 500؛ ايتىس - 1550؛

ماقال-ماتەل - 20000؛ 6 مىڭ بەتكە جۋىق تاريحي شەجىرە بار.

بۇل مۇرالاردى جانرعا جىكتەسەك:

ەرتەگى - 10 توم؛

اڭىز - 3 توم؛

شەجىرەلىك اڭگىمە - 5 توم؛

ماقال-ماتەل - 4 توم؛

بالالار فولكلورى - 5 توم؛

باتىرلار جىرى - 20 توم؛

قارا ولەڭ - 3 توم؛

جوقتاۋ - 5 توم؛

باتا - 1 توم؛

جۇمباق - 2 توم؛

مىسال - 1 توم؛

جۇمباق - 2 توم؛

ءدىني فولكلور - 20 توم؛

ليريكالىق ولەڭدەر - 2 توم؛

داستان - 10 توم؛

تاريحي جىر - 7 توم؛

ءان ولەڭى - 4 توم؛

ناقىل-وسيەت - 10 توم؛

ايتىس - 15 توم؛

ءافسانا - 2 توم؛

جاڭىلتپاش - 1 توم؛

سوزدەر - 1 توم؛

نانىم-سەنىمگە قاتىستى فولكلور - 1 توم؛

كۇي اڭىزدارى - 1 توم؛

كۇلدىرگى اڭگىمەلەر - 2 توم؛

تاريحي ولەڭدەر - 1 توم؛

بەيپىل سوزدەر - 1 توم (سەيدىمبەك ا. قازاق جازبالارى. // «قازاق ادەبيەتى»، 1994. 1 كوكەك).

بۇل جازبالاردىڭ كونە، ياعني، العاشقى نۇسقالارى تۇگەلدەي اراب ارپىمەن تاڭبالانعان. ونىڭ سىرتىندا قازان توڭكەرىسىنە دەيىن 1200 كىتاپ قازاق تىلىندە اراب ارپىمەن جارىق كورگەن. اراب ءارپى قازاق دالاسىنا مۇسىلمان ءدىنى ارقىلى كەلگەن.

بۇنى وتارلاۋشىلاردىڭ وزدەرى دە مويىندايدى. پەتەربور قالاسىندا 1903 -جىلى جارىق كورگەن «روسسيا...» اتتى عىلىمي جۋرنالدا، «قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن - ءتىل تابيعاتىنا، وي-پىكىرىن جەتكىزە ءبىلۋ قابىلەتىنە، باي اۋىز ادەبيەتىنە، ونەرىنە قاراپ باعالاۋعا بولادى. بۇلار اراب ءالىپبيىن قولدانادى، ول Ⅷ عاسىردا قازاق جەرىنە يسلاممەن بىرگە كەلگەن»، - دەلىنىپتى.

راسىندا ەۋروپا جۇرتتى قولدانىپ كەلگەن، ءالى دە قولدانىپ وتىرعان لاتىن قارپى سول حالىققا لاتىن شىركەۋى ارقىلى ەنگەن بولسا، ورىس، ۋكراين، بەلورۋستاردىڭ جازۋى كيريلليتسا، ياعني، سلاۆيان ءالىپبيى كونستانتينپول شىركەۋى ارقىلى ەندى. ال قازان توڭكەرىسىنە دەيىن تۇركى حالىقتارى قولدانىپ كەلگەن اراب قارپى يسلام ءدىنى ارقىلى ەنگەن.

وسى جاعدايدى تولىق ساراپتاعان ميسسيونەرلەر اۋەلى، تۇركى حالىقتارىن اراب جازۋىنان ايىرۋدى ماقسات تۇتتى. ولار ورىس جازۋىن ەنگىزۋ ارقىلى حريستيان دىنىندە ەنگىزەمىز دەپ جوسپار قۇردى. ياكي قازاق عالىمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقانداي: «قازاقتىڭ جازۋى مۇسىلمان دىنىنە بايلانعاندىقتان، حالىقتىڭ ساناسىنان يسلامدى الاستاتپاي جازۋىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى». جازۋدى وزگەرتۋ ارقىلى حالىقتى تاريحي جادى مەن داستۇرىنەن اجىراتىپ، ميعۇلا-ماڭگۇرتكە اينالدىرىپ جىبەرۋ بارلىق وتارلاۋشىلارعا ءتان قۇبىلىس بولاتىن. مىسالى، ءۇندى جۇرتىن وتارلاعان اعىلشىندار دا، سوناۋ قيىرداعى لاتىن امەريكاسى تۇرعىندارىن وتارلاعان يسپاندار دا ءدال وسى ءتاسىلدى قولداندى. سونىمەن 19- عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق جازۋىن اراب گرافيكاسىنان كيريلل گرافيكاسىنا كوشىرۋ ارەكەتى جاسالدى.

1861 -جىلى ميسسيونەر ي. يلمينسكي اراب الىپپەسىنىڭ ورنىنا ورىس الىپپەسىن قولدانۋدى ءوتىنىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورعا جوسپارلى ۇسىنىس ەنگىزدى. 1862 -جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باستىعى پروفەسسور ۆ. ۆ. گريگوريەۆ يلمينسكيگە ورىس قارپىن قولدانۋ ارقىلى قازاقشا كىتاپ شىعارۋدى تاپسىردى.

بۇدان بۇرىن تاتار حالقىنا ورىس گرافيكاسى نەگىزىندە ءالىپبي جاساپ بەرگەن وسى يلمينسكي بولاتىن. ەندەشە تاتار تىلىمەن ۇندەستىك زاڭى بىردەي قازاقتارعا دا نەگە ءالىپبي جاساپ بەرمەسكە؟ قازاقتار ءۇشىن ورىس گرافيكاسىن پايدالانىپ يلمينسكي جاساعان بۇل ءالىپبيدى پروفەسسور گريگوريەۆ: «ءسىز جاساعان ورىسشا- قازاقشا ءالىپبي جەتىلمەگەن»، - دەپ سىنايدى.

بۇل ءىستى ارى قاراي جەتىلدىرۋ ءۇشىن اتاقتى تۇركىتانۋشى عالىم ۆ. رادلوۆ تارتىلادى. بۇل عالىم 1870 -جىلى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تۇركى ءتىلدى مۇرالاردى حاتقا ءتۇسىرۋ كەزىندە قولدانعان ءالىپبيدى نەگىزگە الىپ، كەيبىر ورىس تىلىندە ۇشىراسپايتىن دىبىستاردى تاڭبالاپ تاعى ءبىر ءالىپبي جاساپ ۇسىنادى.

يلمينسكي باستاتقان بۇل وقىمىستىلاردىڭ ارەكەتى جايلى ادەبيەتشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ: «مۇنداعى ماقسات - حالىقتى عاسىرلار بويى سۇرىپتالعان تاريحي جادىسىنان ايىرىپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋدان باسقا ەشتەمە ەمەس. بۇل ادامزات تاريحىنداعى وتە قاتەرلى اپات»، - دەپ تۇجىرىمدايدى (مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى. قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى. - الماتى، 2011. - 44-ب).

وسىلاي ورىس قارپى نەگىزىندە قازاقتارعا ارناپ جاسالعان كۇلدى- ءبادام الىپبي پايدا بولعان سوڭ، ياعني 1876 -جىلى پاتشا اعزام قازاقتاردىڭ ارابشا ءالىپبيىن جويىپ، ورىس جازۋىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. جارلىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اعارتۋ ءمينيسترى، گراف تولستوي قازاقتاردىڭ اراب ءالىپبيىن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءۇشىن ورىنبور قالاسىندا ارنايى ءماجىلىس شاقىرىپ، نۇسقاۋلار بەرىپ، قازاق اعارتۋشىسى ىبىراي التىنساريندى وسى ىسكە پايدالانۋدى تاپسىردى.

بۇل وقيعا جايىندا ى. التىنسارين اتامىز: «1876 -جىلى گراف تولستوي ورىنبور قالاسىنا كەلىپ، اۋەلى قازاق اراسىنا ورىسشا حات تانىتۋ جايلى جانە بۇل ىسكە ورىس ءالىپبيىن قولدانۋدىڭ جولىن ماسەلە ەتىپ كوتەردى. بۇل باستاما ورىنبور ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كريجانوۆسكي، ورىنبور وقۋ وكرۋگىنىڭ پوپەچيتەلى لاۆروۆسكي، قازان قالاسىنداعى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ ديرەكتورى يلمينسكي جانە تورعاي، ورال وبلىستارى تاراپىنان قولداۋ تاپتى»، - دەپ جازادى («تازا بۇلاق». - الماتى، 1988. - 133-ب).

وسى جىلدارى رادلوۆ ءوزىنىڭ «تۇرىك تايپالارىنىڭ ادەبيەت نۇسقالارى» اتتى شىعارمالارىن (3-تومى قازاق ادەبيەتىنە ارنالعان) 1871 -جىلى ى. التىنسارين دە ءوزىنىڭ قازاقتار ءۇشىن جازعان وقۋ قۇرالدارىن وسى ورىس الىپپەسىمەن باسىپ شىعارادى.

باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ رەسمي گازەتى «دالا ءۋالاياتى» 1886 -جىلدارى كيريلل گرافيكاسىمەن قازاق تىلىندە جازىلعان ماقالالاردى شىعاردى. ماقالا اۆتورلارى: التىنسارين جانە دۇيسەنبايەۆتار. ءالىپبي اۋىستىرۋ ءىسى وسىلاي مەملەكەتتىك دارەجەدە سيپات الدى.

وعان دالەل - گراف تولستويدىڭ 1878 -جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا: «قىرعىزدارعا (قازاقتارعا) ۇكىمەتتىك ورىنداردى باسقارۋدى قىرعىز (قازاق) تىلىندە جاريالاۋعا تۋرا كەلگەن كەزدە، ءبىز قانداي جاعدايدا دا ورىس ءالىپبيىن قولدانامىز. جوعارى مارتەبەلىم، 4-مامىرداعى №26-ۇسىنىسىڭىز نەگىزىندە قىرعىز (قازاق) ينتەرناتتارىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋ مازمۇنى دا ءدال وسى الىپبيمەن جۇرگىزىلۋدە. دالالىق جەردە دە ورىس ءالىپبيى اراب الىپبيىنەن ۇستەمدىك الاتىن ۋاقىت تا تۋادى ءالى...»، - دەسە، اقمولا اسكەري-گۋبەرناتورى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا 1877 -جىلى جەلتوقسان ايىندا جولداعان حاتىندا: «قىرعىزداردى (قازاقتاردى) ورىستاندىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ قولدانىسىنداعى اربا جازۋىن ورىس جازۋىمەن الماستىرۋ جۇرگىزىلىپ جاتار. ولاردى اراب جازۋىنان الاستاتساق، شەتىنەن ساۋاتسىز بولىپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان وسى ءىستى جۇزەگە اسىرۋدى استە توقتاتۋعا بولمايدى، تاباندى تۇردە جۇرگىزە بەرۋ كەرەك»، - دەيدى (كازاحسكو-رۋسسكيح وتنوشەنيا ۆ XVI- XIX ۆەكوۆ. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. - الما- اتا، 1964. - ستر. 573).

ءبىراق كۇللى قازاق اراسىندا ورىس الىپپەسى ول كەزدە كەڭ ءورىس الا قويعان جوق. ونىڭ سەبەپتەرى: - ول كەزدە قازاق حالقى ورىس پاتشاسىن قالاي جەك كورسە، ورىس تىلىن دە سونداي جەك كوردى؛ - پاتشا وكىمەتى قازاق جازۋىن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋدى ويلاستىرعانىمەن، قازاقتاردا انا تىلىندە مەكتەپ بولىپ، گازەت-جۋرنالداردىڭ كوبەيىپ، قازاقشا كىتاپتاردىڭ باسىلۋىنا قارسى بولدى، وعان جول بەرمەدى. ءتىپتى قازاق اۋىلدارىندا بالالاردى ءوز بەتىنشە اراب ءالىپبيى ارقىلى حات تانىتىپ جۇرگەن مولدا-ۇستازداردىڭ ىسىنە دە تىيىم سالۋ كوزدەلدى.

بۇنداي دالا مەكتەپتەرىنە بالاسىن وقىتقاندار زاڭمەن قۋدالاندى. ءو. ء ابدىمانوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، بالالارىن ءوز بەتىنشە وقىتقان قازاقتارعا ءبىرىنشى جولى 10 سوم، ەكىنشى جولى 30 سوم ايىپ سالىپ، ءۇشىنشى جولى 5-15 تاۋلىك مولشەرىندە تۇرمەگە وتىرعىزۋ تۋرالى ۇكىم شىعارىلىپتى (تۇرسىن جۇرتباي. «كۇيەسىڭ، جۇرەك.. . سۇيەسىڭ». - الماتى، «قاينار» ، 2009. - 56-ب. ).

الاش جاناشىرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتامىز 1914 -جىلى «قازاق» گازەتىنە: «...قازاقتى ورىسقا اۋدارامىز دەگەن پىكىر ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىر. شكولدار قازاق ءتىلىن جوعالتىپ، ورىس تىلىنە تۇسىرەمىز دەيدى. سول ءۇشىن بالالار ورىس ارپىمەن وقىسىن دەيدى... حۇكمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ال حالىققا كەرەگى - ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋىنىڭ ساقتالۋى»، - دەپ جازىپتى.

سول سياقتى، ورىنبور ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال كرىجانوۆسكي 1879 -جىلى 11-جەلتوقسان كۇنى ويازدارعا جىبەرگەن جەدەل حاتىندا:

- تورعاي مەن ورال وبلىستارىنىڭ ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە، ورىس ءارپىنىڭ نەگىزىندە جازۋ قاجەت؛ - قازاقتاردىڭ اراب ارپىندە ءىس قاعازدارىن جازۋدى توقتاتۋ كەرەك؛

- قازاق تىلىندە ورىس ارپىمەن قاتىناس قاعازدارىن جازۋعا بولاتىنىنا التىنساريننىڭ ورىس ارپىمەنەن جازىلعان «قازاق حرەستوماتياسى» دالەل بولسىن؛

- بولاشاقتا التىنسارين ارپىمەن قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋىمىز قاجەت، - دەپتى. جوعارىداعى ءالىپبي وزگەرتۋ ارقىلى وتارلاۋ ساياساتى پاتشالىق رەسەي كەزىندە قازاق دالاسىندا تولىق ىسكە اسا قويعان جوق.

سەبەبى قازاق دالاسىنا سولتۇستىكتەن ۇزدىكسىز كەلىپ تۇرعان مۇسىلمان تاتارلار ىقپالى مەن وڭتۇستىكتەن اعىلعان تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ رۋحاني اسەرى ورىستاردىڭ رۋحاني ەكسپانسياسىنان كۇشتى بولدى. ءبىراق وسى ءبىر قازاق حالقىن ءالىپبي وزگەرتۋ ارقىلى وتارلاۋ ساياساتى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن سوۆەتتىك كولونيزاتورلاردىڭ قولىمەن ىسكە استى.

 

اۆتور: بەكەن قايرات ۇلى

 

 e-history.kz