اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى

قىت ءۇلىمجى ۇلى (1868-1940) قىتايدا وتكەن ايگىلى اقىن. اقىت قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانى قايىرتى وزەنى بويىندا تۋعان.اقىت اۋىل مولدالارىنان وقىپ ساۋاتىن اشقان. كەيىننەن ورىستىڭ جابىرىنەن بۇقارادان قاشىپ بارعان ماحبۋبۇللا دەگەن كىسىدەن ءبىلىم الادى. وسى ۇستازى ارقىلى شىعىس ادەبيەتىنەن مولىنان سۋسىندايدى. ءبىر مەزەت تىرلىك قامىمەن قوبدا ايماعىندا پوشتا بايلانىس بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەيدى. جۇمىس بابىمەن موڭعول ءتىل جازۋى مەن ورىس ءتىلىن ۇيرەنەدى.

1907 -جىلى قوبدادان قاجىلىققا اتتانىپ بارا جاتقان توپقا ىلەسىپ، مەككە-ماديناعا بارىپ قايتادى. كەيىن كەلە ەل باسقارۋ ىسىنە دە ارالاسادى. ءوزى ۇستاز بولىپ كوپ شاكىرتتەر تاربيەلەيدى. اقىتتىڭ ەڭ العاش جارىق كورگەن كىتابى «جيھانشا تامۇز شاھ ۇعىلى» دەگەن اتپەن 1891- جىلى قازاندا جارىق كورگەن ەكەن.1891 -جىلدان 1914 -جىلعا دەيىن ونىڭ قازان، ورىنبور، سەمەي باسپالارىندا 9 كىتابى 17 رەت باسىلعان. 1970- جىلداردان باستاپ موڭعوليا قازاقتارى مۇرىندىق بولىپ، اقىت شىعارمالارى جينالا باستاعان. عالىم قابيداش قالياسقار ۇلىنىڭ 1972 - جىلى «اقىت تانۋداعى العاشقى تالپىنىستار» اتتى ماقالاسىنان كەيىن ءبىراز جۇمىستار قولعا الىنا باستادى. موڭعوليادا اقىننىڭ 120، 125، 130 جىلدىق مەرەيتويلارى ءوتتى. «قاجىبايان»، «جيھانشاھ» سەكىلدى شىعارمالارى كىتاپ بولىپ باسىلدى. قىتايدا اقىننىڭ ءتورت تومدىق شىعارمالارى جينالعان.

اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى

اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ «اقىرزامان تاياندى»، «قايعىمدى قازىپ تەربەتتىم»، «سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بول»، «كۇڭىرەنىپ تۇرعان جەر التاي» سەكىلدى شىعارمالار بەرىلدى.

اقىرزامان تاياندى

از سويلەيىن جاماعات

قۇلاعىڭ سال سوزىمە.

جىگىتلەر ويلاپ قاۋىپ قىل

مىنا زامان كەزىنە.

ەرىك كەتسە قولىڭنان،

كىم كورىنەر كوزىڭە.

التاي، قوبدا ەكى وزەن،

ارادا بار ءبىر كەزەڭ.

ەكى تاراپ بولار ما،

زامانادان مەن سەزەم.

التاي، قوبدا جەرلەگەن

ون ەكى كەرەي بالاسى

قاي جاعىندا جۇرسەڭ دە

ەشكىمنىڭ جوق قوي تالاسى.

قوبدادا بار از اۋىل

قيماعان جەرىن قاراشى.

ەرىك كەتسە قولىڭنان

نەگە كەلەر شاماسى.

وسىندايدا قيمىلدا،

كرەن بولماي تۇرعاندا.

التاي، قوبدا ەكى جەر

كرەن بولسا ارادا

قالادا حالقىڭ قامالا.

جىلدان جىلعا عالامات

كەلە جاتىر جامالا.

يلاساڭىز جاماعات،

مىنا زامان قاعىندى.

قاعىنباسا ناعىلدى،

بۇرىنعى وتكەن زاماندى،

ۇلكەندەر ويلاپ ساعىندى.

جاقسىنىڭ ءسوزى الىنباي،

كەشۋىن بولدى جاعىمدى.

بىلمەيسىڭ بە جارانلار،

ءشۇي نايمانعا ناعىلدى؟

ايتا بەرسەڭ شاعىندى،

ۇلكەندەردى جوعالتىپ

جات ورىسقا باعىندى.

بولمايسىڭ با سەن سونداي

قاراشى مىنا شاعىڭدى.

مارحامات قىلىپ قۇدايىم

قايتارماسىن باعىڭدى.

التاي بەتتىڭ قارى بار،

قوبدا بەتتىڭ زارى بار.

قاي جاعىندا جۇرسەڭ دە

ساقتاسىن يەم ءپارۋار.

مۇسىلمانعا قۋات بەر

جاساعان يەم سارۋار.

عالىپ قالماي قۇداي-اۋ،

پارياد ەتىپ قىلدىم زار.

اي جاماعات جارانلار،

اقىرزامان تاياندى،

ۇلىققا ءسوز كەلتىرمەي

اياماڭىز مالىڭدى.

نەگە دەسەڭ جارانلار،

ۇلىق بىلەر حالىڭدى.

سىر الدىرماي الاشقا

ءسۇيتىپ ساقتا جانىڭدى.

ءسۇيتىپ ءبىراز جان ساقتا،

الماي قويماس ءسانىڭدى.

ءسانىڭدى قالقا العان سوڭ

قايتسەڭدە بيلەر بارىڭدى.

بيلەپ ولار بىلگەن سوڭ

زاكىرعان ۇيگە كىرەدى.

زاكىرعان ۇيگە كىرگەن سوڭ

باسىنا وي دا كىرەدى.

ءتۇبىن ويلار ەر قايدا.

اركىمنىڭ اقىلى وزىندە

شاريعات دەگەن ءبىر جان جوق.

مىنا زامان كەزىندە

قيمىل ەتسە «ءدۇرىم» دەپ

اركىمنىڭ ەركى وزىندە.

زامانىڭ تۇر دۇرىلدەپ.

ويلا حالقىم، بۇل قالاي،

شاريعاتپەن جۇرەتىن

اقىل كەتتى جاداعاي.

نادان بولىپ بارامىز

شاريعاتقا جاناماي.

يمان، يسلام، ءدىن، بيعدات-

ۇجىماقتاعى شىراعىڭ.

يمان بىلمەي بارعانىڭ

اقىردا جارىق كورەسىڭ

توزاققا ءماجبۇر بولعانىڭ.

يماندى بولىپ بارعانىڭ،

ايرىلماستاي كورمەڭىز

وپاسى جوق جالعانىڭ.

ءامىر كەلسە اللادان

كىم تاستاماس مال، جانىن.

كەنەلەسىڭ راقاتقا

حاق جولىنا مال شاشىپ

ۇجىماقتان ورىن العانىڭ.

پەيىلى كەتتى بايلاردىڭ،

تاڭىرىندەي كورىپ مال-جانىن.

نەشە ايتىسباي بەرمەيدى،

حانعا قىلار المانىن.

قازاقتان قۋات، حال كەتتى،

ءسىز، ءبىز دەسىپ جۇرەتىن

بەرەكە-بىرلىك زاڭ كەتتى.

ۇلكەندى كىشى سىيلاماي

جاستارىنان ار كەتتى.

قۇلاق سالساڭ جاماعات،

ءسوزىمدى قىلدىم تامامات.

بالالارىم، وقىڭىز،

جۇرەگىڭە توقىڭىز،

وسيەت قىلىپ شىعارعان،

اقىت قاجى سوفىڭىز.

 

قايعىمدى قازىپ تەربەتتىم

 

قايعىمدى قازىپ تەربەتتىم،

زاماننىڭ ءتۇرى بولەكشە.

ءۇش-ءتورت جەرگە ءبولىنىپ،

قازاق توزدى-اۋ ەرەكشە.

پاتشا ءتۇزۋ بولماسا،

كىم بولادى كومەكشى!؟

ءوزىڭنىڭ حانىڭ ورنىقسا،

بايعۇستىڭ كوركى دەمەكشى.

ونىمەن قويماي تاعى دا،

قازاقتىڭ ءىشى ازىپ ءجۇر.

ۇرلىق، وتىرىك داۋمەنەن،

بەرەكەسى توزىپ ءجۇر.

قازاق قاقپان باسار دەپ،

باسقالار قازىپ ءجۇر.

تالابىڭ بولسا جىگىتتەر،

اللادان بولسا ۇمىتكەر.

اقىلى كامال جارالعان،

ۇمتىلا وزعان جۇيرىكتەر.

قيسايدى زامان قيسايما،

قيسايدى دەپ قيقايما.

بىلىمگە قاتتى ءتۇزۋ بول

وكپەلەپ وعان بۇرتيما.

ەسەلەسەر جەر كەلسە،

قىزىقپاڭدار ءبىر تايعا.

جامان جاننىڭ مىنەزى،

جانامايدى جانتىقتاي.

جاناسالاپ داۋ ايتسا،

قويعا ارتىلعان شارتىقتاي.

مالعا قۇمار ادامنىڭ،

كوپ قاراسى ازبەن تەڭ.

ءبىلىمسىز وسكەن ادامنىڭ

كورگەن قىسى جازبەن تەڭ.

جاتىلماعان مەرگەنگە،

شۇرەگەي ۇيرەك قازبەن تەڭ.

ءبىلىمدى ەرگە ءتۇزۋ ءسوز

مۇڭمەن ايتقان نازبەن تەڭ.

جومارت بولسا باي ادام،

داريا شالقار كولمەن تەڭ.

سىعان بولسا باي ادام

قىلتاناقسىز شولمەن تەڭ.

ونەرسىز وسكەن جاس ءومىر،

ونبەي قالعان جەرمەن تەڭ.

ونەردى ورگە سەپپەسەڭ،

بوسقا كەتكەن تەرمەن تەڭ.

جۇرتقا تۇلعا عالياڭ،

تياناق سارى بەلمەن تەڭ.

جاماننان كورگەن ىزاڭىز،

ىشتەگى شەمەن شەرمەن تەڭ.

توپ كورمەگەن توبىرعا،

ەسىكتە بولسا تورمەن تەڭ.

قالاسى قيراپ توزعان ەل،

سوگىلىپ اققان سەلمەن تەڭ.

قالامى جۇيرىك اقىندار،

تۇندە جانعان پانارداي

جەتەسىز تۇيىق نادان بار

الىستان جالىن شالارداي.

وتىرعانمەن كۇن ءوتىپ،

قۇربىلارىن ويلاماي.

ەر تالابى ارتىلماس،

عىلىمعا تەرەڭ بويلاماي.

بىلىمگە ۇمتىل، قۇلاق سال،

قۋ تىلمەنەن زارلاماي.

سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بول

جاقسى ادام نەگە كەرەك ويلاماعان،

اۋقىمىن دۇنيەنىڭ بولجاماعان.

ىشىندە التىن قاپاس وتىرعانمەن

بۇلبۇل قۇس ساندىگى جوق سايراماعان.

ۇيىنە سىعان قاتىن تۇسە قالساڭ،

شاينەگى كۇن باتقانشا قايناماعان.

ۇيىمە كۇندە توپىر بولادى دەپ

بيەسىن ساراڭ بايلار بايلاماعان.

سوعىمدى كوپ سويعانمەن پايداسى نە،

ۇيىڭە تۇسەل ءتۇسىپ شايناماعان.

كىم بىلەر اتتىڭ جايىن مىنبەگەن سوڭ،

كوسىلتىپ وي مەن قىردا جۇرمەگەن سوڭ.

كىسىنىڭ يمانىنا كۇمان تۋار

ءوزىنىڭ ەل-جۇرتىنا سەنبەگەن سوڭ.

جاقسىنىڭ نەسى جاقسى بىلگىزبەسە،

قامىن جەپ جۇرتقا پايدا تيگىزبەسە.

جاۋىزعا جارعا جىعار تىزگىن بەرمەي

ناقاقتان ءبىر مومىندى كۇيگىزبەسە.

جۇرگەندى قىڭىر - قيسىق تەزگە سالىپ

قۋانتىپ مومىنداردى كۇلگىزبەسە.

جالقاۋدى، قيقارلاردى جونگە سالىپ

جاۋىنىڭ جۇرەكتەرىن كۇيگىزبەسە.

كىم كەلىپ بۇل دۇنيەگە كىم كەتپەگەن،

جالعاننىڭ ارمانى سول قول جەتپەگەن.

باي بولعان، پاتشا بولعان نە باعلاندى

بۇل جالعان كەزى بار ما ەڭىرەتپەگەن.

ايبىندى، ابىرويلى ۇلىقتاردىڭ،

قالمادى ما ارمانى قول جەتپەگەن.

ءبىر جاقسىنىڭ پايداسى كوپكە تيگەن،

سوندا دا قالار تالاي داۋ بىتپەگەن.

ناقاققا انت ءىشىپ جان بەرەمىز

ارۋاقتى جاقسى ەمەس پە تەربەتپەگەن.

القىنىپ كوتەرىلمەي ساقتانايىق

كەز بولار ويدا جوقتان بەينەت دەگەن.

جىگىتتەر، جاقسىلىقتىڭ جولىن ىزدە

جاماندىقتان جاماندىق ونەد دەگەن.

قاس قىلما ادامدارعا اعا - ءىنىلەر

تۇبىندە ادامعا ادام كەرەك دەگەن.

بالالار، وقۋ وقىپ ونەر ۇيرەن

بوس ءجۇرىپ نەگە كەرەك سەرەكتەگەن.

بالالار، تىڭدا كەڭەس بۇگىن مەنەن،

قايىعى دۇنيەنىڭ عىلىم بىلگەن.

ەلىڭە ەرەن ەڭبەك ەتەم دەسەڭ

اۋەلى، ارتىق ونەر عىلىم ۇيرەن.

ەكىنشى، ءتۇزۋ مىلتىق اتساڭ كەرەك،

تيگىزسەڭ قاراۋىلعا ىلىنگەننەن.

ءۇشىنشى، جۇيرىك اتقا مىنسەڭ كەرەك،

شاپقاندا قازعان ورعا سۇرىنبەگەن.

ءتورتىنشى، قىران بۇركىت سالساڭ كەرەك،

تۇلكى الىپ جون تەرىسىن تۇرىلدىرگەن.

بەسىنشى، قىران تازى ەرتسەڭ كەرەك،

التىنشى، پالۋان جىگىت ەرتسەڭ كەرەك،

توپ سايىن كۇرەسكەندە سۇرىنبەگەن.

جەتىنشى، شەشەن جىگىت جيساڭ كەرەك

جاۋىڭنىڭ ءتىلىن بۋىپ تۇڭىلدىرگەن.

سەگىزىنشى، سۇلۋدى الساڭ كەرەك

كورگەننىڭ كوز جاۋىن اپ كۇلىمدەگەن.

بولسا دا سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بول

ءوز حالقىڭ سەنىمىنىڭ تۋىن بەرگەن.

اتقارساڭ ونەر-عىلىم ءبىلىپ مۇنى

بولاسىڭ ءوز حالقىڭنىڭ سىيىن بىلگەن.

مەن اقىت قولىما الدىم قالامىمدى،

قانىقتاپ بىلگەندەيمىن زامانىمدى.

حالقىما بىلگەنىمدى بىلدىرمەسەم

كىم ۇعار جاقسى ياكي جامانىمدى.

قىزىعىن جەل ءسوزىڭنىڭ ءوزىڭ كورمەي

شىعارشى ساحاراعا پانارىڭدى.

جاستاردىڭ قارىزىنان قۇتىلار ەم،

جاراتقان امان قىلسا زامانىمدى.

بالالار، نيەتىڭدى ءدۇزۋ ۇستا

قايىرلى قىلسىن اللا تالابىڭدى!

كۇڭىرەنىپ تۇرعان جەر التاي

كۇڭىرەنىپ تۇرعان جەر التاي،

بۋىرىلتوعاي، ءور التاي.

تولقىپ اققان ءۇش ەرتىس،

زاڭعار تاۋلى كوكتوعاي.

ءور جاعىڭا قاراسام،

قايقايا كوشكەن ونەر جوق.

زامانىڭ مىناۋ تىنىشسىز،

جۋىردا ساعان كەلەر جوق.

كەلەدى دەپ ويلاساڭ،

بۇل زاماندا سەنەر جوق.

التايعا بىتكەن پورىم جوق،

كورىنىپ تۇرعان ورىن جوق.

وسىندا تۋىپ جاساعان

ەلىم سەنىڭ سورىڭ كوپ.

قاي قونىسقا بارايىق،

زامان ءتىلىن تابايىق.

بەرەكە كەتىپ، ەل توزدى

بولامىز قانداي حالايىق؟!

قايران التاي قالا ما؟

ەل جەر تاۋىپ بارا ما.

توزعان ەلىم قۇرالىپ،

بەرەكە قايتىپ قونا ما؟

شايقالعان زامان ورنىعىپ،

ەل داۋلەتى تولا ما.

قايران قازاق باس قوسىپ،

ءبىرىڭدى ءبىرىڭ توناما.

ۇلىعىڭ ۇرلىق اسىرسا،

قايتىپ وعان جولاما.

ورىس، ءشۇرشىت تىرەسىپ،

بىرىنە-ءبىرى سىرەسىپ.

اقىرى قانداي بولادى

كەتەرسىڭ كىمگە ىلەسىپ؟

داۋلەتىڭ قولدا تۇرا ما،

تولىقسىپ تۇرعان زاماندا.

وسىندايدا، جىگىتتەر،

ءوزىڭدى ءوزىڭ شامالا.

اجال كەلىپ تۋرالاپ،

جالتارىپ جانىڭ قالا ما.

ءبىلىمدى زايا جىبەرسەڭ،

ورنى قايتىپ تولا ما.

تىرشىلىكتە كەلىسكەن،

اركىم داۋرەن كورىسكەن.

مەنشىكتەنىپ بۇل قازاق

جەردى دە جەكە بولىسكەن

بەس-التى اۋىز ەرمەگىم،

سىرتىن كورىپ سىناما.

ءىشىن بايقاپ ءۇڭىلىپ،

بىلمەسەڭ مۇنى سۇراما.

وقىعانمەن ۇقپاساڭ

كورگەننەن پايدا بولا ما؟

بىلىمنەن باسقا ونەر جوق،

بۇعان ماككام نانىڭدار.

ءبىلىم ءتۇبى تەڭىز دەپ

ايتقان ۇزدىك عالىمدار.

جيعان مالدان نە پايدا

عىلىم ىزدەپ تابىڭدار.

تاۋسىلماس ءبىلىم ازىق دەپ

سەنىم بايلاپ نانىڭدار.

تۇنىعىنان ءبىلىمنىڭ

ءجۇزىپ ءىشىپ قانىڭدار.

مىلجىڭ سوزگە الدانباس

جۇرەگىندە جالىن بار.

قاراباستىڭ قامى ەمەس،

ەلدى وڭار اقىل تابىڭدار.

جازعىتۇرىم التايدىڭ،

تامىلجىپ كوگى كوگەرەر.

ايرانى شىعىپ، اق تولىپ،

باي مەن كەدەي تەڭەلەر.

قاراعاي، قايىڭ يىلىپ،

قارايسىڭ وعان ءسۇيىنىپ.

كۇن قارايدى اسپاننان،

سۇلۋداي قاسى قيىلىپ.

ەل جايلاۋعا قونعاندا،

بايشەشەگى تۇرلەنىپ.

تامىز تامام بولعاندا،

جەتىلىپ اعاش بۇرلەنىپ.

بۇتاقتارى سالبىراپ،

جاپىراعى جالبىراپ.

بۇلاقتاعى بالاۋسا،

سۇلۋداي بوپ البىراپ.

وينالىپ ءبارى يمەنىپ،

بۇلبۇلدار اسەم كۇيگە ەنىپ.

قۇس بولام دەپ ماقتانار

سونا مەنەن ينەلىك.

التايدىڭ سۋىن بۋ ەتىپ

ونەرسىز بوسقا جۇرمەلىك.

ءارءبىر ءتۇرلى ءان سالىپ،

ۇياعا ارا بال سالىپ.

تامىلجىتىپ قۇس سايراپ

اسپاندا اققۋ ءان سالىپ.

كوك شالعىنى جايقالىپ،

بۇرالىپ اعاش نايقالىپ.

سامال سوقسا ساي قۇلداپ،

ءشوپ جورعالار تايپالىپ.

تۇسكەندە كوك بۇرگەنگە،

قوي جايىلار ماڭعىرىپ.

اداسىپ قۇلىن شالعىننان

كىسىنەسەر جاڭعىرىپ.

جاپىرىپ جاسىل قۇراقتى،

سۋ اعادى سىرقىراپ.

جەردىڭ ءجۇزى نۇرلانار،

اسپانعا بۋى بۇرقىراپ.

وزەندەي بويى سامالداي،

كىم ايتادى جامانداي.

جازعىتۇرىم ساۋىردەن،

بۇلت شىعادى امالداي.

كۇزدىگۇنى بولعاندا،

سايدىڭ ءبارى كوك بالدىر.

قاراپ تۇرساڭ وي ءتۇسىپ

كوك تولقىپ ءبىر شالقىر.

التايدىڭ كوركى تاۋسىلماس،

جازا بەرسەڭ قانشالىق.

جولاۋشى ءجۇرىپ اسىعىپ،

جازا سالدىم سونشالىق.

وسى ولەڭدى مەن جازدىم،

تايتەكەڭنىڭ ۇيىندە.

ولەڭ جىردى جازاتىن

كەلىپ تۇرعام كۇيىمە.

قۋاناتىن زامان جوق،

قارايتۇعىن سۇيىنە.

ازىراق وي اڭعارتتىم،

ناداندىققا كۇيىنە.

ءسوز توركىنىن باعالاپ،

تانىرسىزدار جاماعات.

جاماعات تالاپ ەتكەن سوڭ.

تولعادىم ءبىراز قالام اپ.

سوڭىنان ەرىپ قىسى-جاز

ءجۇرمىز مالدى امانداپ.

تۇيەم، جىلقىم، سيىر دەپ

بىرىنەن ءبىرى ايالاپ.

ونەرىمىز وسى عوي،

اتامىزدان باياعى-اق.

قوي بولعانمەن ويىمىز

كوپ حالىقتان تاياز-اق.

ناداندىق مىقتاپ ورناسا،

عىلىم مەن ونەر بولماسا،

العانمەنەن نە پايدا

قويدىڭ ءجۇنىن مايالاپ.

اۋىل الىس، جەر شالعاي،

از دا بولسا ءسوز قالعاي،

توقتايىن وسى جەردە

ءسوزىم بولسىن تامامات!

دايىنداعان بەيسەن سۇلتان ۇلى