اق تىرنالاردىڭ ۇياسى - اڭگىمە
اياق استىنان اقمىرزانىڭ ىشكىلىكتى قويىپ، ەل قاتارلى ءجىبى ءتۇزۋ جان بولىپ شىعا كەلگەنى - قىدىرىپ بارعان جەردە ايتا جۇرەرلىكتەي اجەپتاۋىر جاڭالىق ەدى.
ونىڭ وسى قۇبىلىسىنا قۋانعانداي، ءبىراز كۇننەن بەرى اۋا رايى دا اشىلىپ، اسپان مولدىرەپ، اينالا-توڭىرەك جادىراپ تۇر. كوكتەم كەش تۋسا دا، التى اي قىس ءمىز باقپاي جاتقان قالىڭ قار تەز ەرىپ، جاس كوك قاۋلاپ بوي كوتەرىپ قالعان. ەرتەلى-كەش ايالاي ەسكەن جەل التىن كۇرەڭ باقتاعى جەمىس اعاشتارىنىڭ بۋىن-بۋىنىن بوساتىپ، بۇرشىك اتا باستاعان.
ول جۇمىستان كەلگەن سوڭ ەسىك الدىنداعى ساكىدە جاپادان-جالعىز وتىراتىن ادەت تاپتى. ەسكى كۇپايكەسىنىڭ جاعاسىنا موينىنا تىعىپ الىپ، تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ ءۇن-ءتۇنسىز ويعا شومادى. نە ويلايدى؟ كوڭىلىن جايلاعان قانداي مۇڭ بار؟ ول تەك ءبىر وزىنە عانا ايان. ايتەۋىر، كۇتپەگەن جەردەن ءتۇيىلىپ، ءۇيىرىلىپ كەلە قالاتىن كوكتەمگى جاڭبىرلى بۇلتتارداي قالىڭ مۇڭى بار سەكىلدى. كەيدە ونىڭ جانىنا بالالارىنىڭ بىرەۋى كەلىپ وتىرادى. جاۋتاڭداپ اكەسىنىڭ جۇزىنە قايتا-قايتا قارايدى. وكپەلەگەن ادامداي نەگە ءۇنسىز تومسىرايىپ وتىراتىنىنا تۇسىنبەي، ىشتەي اياۋشىلىق بىلدىرەدى. اقمىرزا تۋمىسىندا كىشكەنتاي جاراتىلعان جان ەدى. جاعى قۋشيىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ، ۇستىندەگى كۇپايكەسى باعزى ءبىر زاماندا الىپ بولعان اتاسىنان قالعانداي قومپىلداپ جۇرەتىن. كىشكەنتاي ادامنىڭ مۇڭعا باتقانى راسىندا دا ايانىشتى-اق. ءبىراق امال قانشا. جىلى دا جايما-شۋاق كۇندەر ءتىزىلىپ وتە بەردى. ول بۇگىن اۋىل ۇستىنەن تاسپيىقتاي ءتىزىلىپ ۇشىپ بارا جاتقان تىرنالاردى كوردى. العاشقىدا بايقاماعان ەكەن. تىراۋلاعان تانىس ءۇندى قۇلاعى شالسا دا، اسپانعا قاراماي تۇرا بەرىپتى. ەسىك الدىندا ويناپ جۇرگەن كىشى ۇلى كەلەسباي قۋانىپ:
-كوكە، تىرنالاردى قاراشى! تىرنالار ۇشىپ بارادى! - دەپ ايقايلاعاندا عانا سەلت ەتىپ، زەڭگىر اسپانعا كوز تىككەن. تىرنالار تىم-تىم بيىكتە ۇشىپ بارادى ەكەن. قىلاۋسىز اشىق اسپان توسىندە باياۋ عانا قالىقتايدى. ءتىپتى قاناتتارىن دا قاقپايتىن سەكىلدى. جەر بەتىندە قىبىر-قىبىر ۇساق تىرشىلىككە بيىكتىك اتاۋلىنىڭ قاسيەتىن ۇقتىرعىسى كەلگەندەي، تاكاپپار كۇيدە ايالداماستان ءوتىپ بارادى.
كىرشىكسىز اشىق اسپانعا تەسىلىپ ۇزاق قاراعاندىكى مە، ءوز-وزىنەن كوزى جاساۋراپ سالا بەردى. "قاي جاقتاردان ۇشىپ كەلەسىڭدەر، قاسيەتتى قۇستار، - دەپ ويلادى ول تولقىپ، - قاي جاقتارعا ۇشىپ باراسىڭدار؟.. سەندەردى كورمەگەلى دە قانشاما ۋاقىت ءوتتى، قۇداي-اۋ!.. "
- كوكە، نەگە جىلاپ تۇرسىز؟ - دەدى كەنەت كەلەسباي.
اقمىرزا الاقانىمەن جانارىنا ءۇيىرىلىپ قالعان جاستى تەز ءسۇرتىپ:
-جاي انشەيىن، - دەدى. ءۇنى قارلىعىپ شىقتى. - جاي انشەيىن، اسپانعا كوپ قاراعاندىكى بولار...
-ال مەن اسپانعا قانشاما قاراسام دا، كوزىمنەن جاس شىقپايدى، - دەدى ۇلى ماقتانىپ. - قانشا قارا دەسەڭىز دە، قاراي بەرەم!
-قوي ءارى... كوزىڭ اۋىرادى.
-تۇك تە اۋىرمايدى. تاعى دا قارايىن با؟! - دەپ كەلەسباي كوگىلدىر اسپانعا ءسىڭىپ كورىنبەي كەتكەن تىرنالاردىڭ سوڭىنان جانە كوز تىكتى.
قورا جاقتا ۆەلوسيپەدىنىڭ دوڭگەلەگىن اسپانعا قاراتىپ قويىپ، شۇقىلاپ جوندەپ جاتقان تاشكەنباي:
-كوكە، وعان "قوي" دەسەڭىز قايتا ەرەگىسىپ كەتەدى! - دەپ ەسكەرتتى.
-ا، سولاي ما؟..
سوسىن: "اي، بۇنىڭ مىنەزىنىڭ سولاي ەكەنىن مەن نەگە بىلمەيمىن، ا؟.. " دەپ ويلادى وكىنىپ.
-الدىڭگۇنى دە اۋىلدىڭ ۇستىمەن تىرنالار ۇشىپ وتكەن، - دەدى كەلەسباي. - ارىسبەك ايتادى، اق تىرنالار دا بولادى دەيدى. سول راس پا، ا، كوكە؟
-ءيا، اق تىرنالار دا بولادى.
-ءسىز ءوز كوزىڭىزبەن كوردىڭىز بە، ا؟
-جوق. مەن اق تىرنالاردى كورگەن ەمەسپىن.
-ولاردىڭ مەكەنى قاي جاقتا بولادى ەكەن، ا؟
-بىلمەيمىن. الىس جاقتاردا بولاتىن شىعار...
جاڭاعى ۇشىپ وتكەن تىرنالار اقمىرزانىڭ كوڭىلىن كوك تەڭىزدەي تولقىتىپ كەتىپ ەدى. كوكوراي شالعىندا جالاڭ اياق جۇگىرىپ جۇرەتىن بالالىق شاعى ەسىنە تۇسكەن. سوسىن كەلەسبايدىڭ اياعىنا قارادى. باتەڭكەسىنىڭ تابانى سوگىلەيىن دەگەن بە، قالاي ءوزى؟.. ار جاعىنان باس بارماعى كورىنىپ تۇر عوي.
-اياق كيىمىڭ توزايىن دەپتى-اۋ، - دەدى وعان. - مەكتەپكە دە وسىمەن بارىپ ءجۇرسىڭ بە؟
كەلەسباي اياعىنا ءبىر، كوكەسىنە ءبىر قارادى دا، ۇندەمەي قالدى. ال تاشكەنباي ۆەلوسيپەدىن جوندەپ بىتكەن بولۋى كەرەك، زۋىلداتا ايداپ كوشە جاققا شىعىپ كەتتى.
-كوكە، - دەدى كەنەت كەلەسباي ءبىرءتۇرلى جاۋتاڭداي قاراپ. - تاشكەنبايدىڭ باتىڭكەسى دە جوق. ءالى كۇنگە رەزەڭكە بوتي كيىپ ءجۇر.
اقمىرزا وعان نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ قالدى دا، اقىرىن عانا شاشىنان سيپاپ قويدى. سوسىن تەمەكىسىن تۇتاتىپ، ساكىگە بارىپ وتىردى. "قامار قايدا قاراپ ءجۇر، - دەدى ىشتەي تورىعىپ. - بالالاردىڭ ءبارىنىڭ كيىمى توزىپ كەتىپتى. ءبىرسىپىرا جاڭالاپ بەرۋ كەرەك ەكەن. وتكەن ايدا ايلىقتى كەشىكتىرىپ ەدى... وسى جولى ۋاقىتىمەن قولعا تيسە، سول كۇنى-اق ءبارىن دۇكەنگە ءوزىم ەرتىپ اپارايىنشى... "
ءسويتىپ ويلاۋى مۇڭ ەكەن، ارقاسىنانء بىر اۋىپ جۇك تۇسكەندەي، جەڭىلدەپ قالدى. ىشتەي ايلىق الاتىن كۇنگە قانشا ۋاقىت قالعانىن ەسەپتەدى. ءالى ءبىراز كۇتۋ كەرەك ەكەن...
اقمىرزا گاراجدا مەحانيك بولىپ ىستەۋشى ەدى، جالاقىسى جامان ەمەس-تى. ءبىراق بۇرىندارى سونىڭ قانشاسىن ۇيگە اكەلەتىنى، قانشاسىن ءىشىپ قوياتىنى ەسىندە جوق. ايتەۋىر، ايلىق العان كۇنى اياعىن ءار جەردەن التەك-تالتەك باسىپ ارەڭ كەلىپ، بوساعادان اتتاي بەرە قۇلاپ جۇرگەندە، قامار كۇيىنىپ، ەندى قايتىپ بىرگە تۇرماستاي بولاتىن. ەح، قامار، قامار... سەندە نە جازىق بار؟ بەس بالانىڭ بەينەتى ازداي، كۇيەۋىڭ تاعى ماسىل بولسا، كۇيىنبەگەندە قايتەسىڭ...
قازىر دە قاباعىندا ءبىر سالقىن سىز بار. جۇمىستان سوڭ ەسىك الدىندا جالعىزسىراپ وتىراتىن اقمىرزانىڭ تۇسىنان ءۇي شارۋاسىمەن ولاي-بىلاي وتكەندە كوز سالماۋعا تىرىسادى. تاعى دا سول قۇرعىردى اڭساپ، اڭقاسى كەۋىپ وتىر ما دەپ ويلايدى-اۋ، ءسىرا. ءالى دە سەنبەيتىن بولعانى-اۋ...
* *
بۇگىن قامار ۇيدەگى كورپە-جاستىقتىڭ ءبارىن دالاعا شىعارىپ جايىپ، كىرگىزىپ ەدى. سودان با، ءۇي-ىشى جاڭارىپ قالعانداي تاپ-تازا، كۇن شۋاعىنا مالىنعانداي ادەمى ءبىر قالىپقا ەنىپتى. بالالار دا كوڭىلدى، ويىنشىل بولىپ العان. ارالارى ءبىر جاسقا تولار-تولماس كىشكەنتاي ەكى ۇلى - زاداريا مەن مونتاي قايتا-قايتا تالاسىپ، شاتاق شىعارا بەرگەن سوڭ، اقىرى قاماردان تاياق جەپ، ەكەۋى ەكى بۇرىشتا جاتىپ ۇيىقتاپ قالدى. كەلەسباي كوزى كىرتيىپ، ساعات تۇنگى ون جارىمعا دەيىن تەلەديدار كوردى. كۇندە ءبىر نارسەنى بۇزىپ، قايتا جوندەمەسە كوڭىلى كونشىمەيتىن تاشكەنباي بۇگىن دە اۋىزعى ۇيدە دالادان تاۋىپ كەلگەن تەمىر قورابىن شۇقىلاپ اشىپ، ىشىنەن وراۋلى جەزىن الىپ قويدى. ۇلكەنى ارىسبەك عانا تۇپكى بولمەدە ۇزاق وتىرىپ ساباققا دايىندالدى. ساباققا دەيدى-اۋ، توسەككە جاتار الدىندا اقمىرزا ونىڭ جانىنا بارىپ، نە وقىپ وتىر ەكەن دەپ قاراپ ەدى. مەكتەپتىڭ وقۋلىعى ەمەس، باسقا ءبىر قالىڭداۋ كىتاپ ەكەن. ارىسبەك قىسىلىپ قالىپ، كىتاپتىڭ بەتىن الاقانىمەن جاۋىپ، نە ايتپاق ەدىڭىز دەگەندەي، كوكەسىنە قيىلا قارادى. اقمىرزا نە دەسىن... ءۇنسىز قاراپ تۇردى دا، بۇرىلىپ كەلىپ ءوزىنىڭ ورنىنا جاتتى.
ۇيدىڭ بۇگىنگى جۇمىسىن ءبىتىرىپ، قامار دا توسەگىنە كەلىپ قيسايدى. جارىقتى سوندىرگەن سوڭ، قاراڭعى بولمەدە ءولى تىنىشتىق ورنادى. جانىنداعى كىشكەنتايلارىنىڭ كورپەسىن قىمتاپ جاتىپ قامار اقىرىن عانا كۇرسىنىپ قويدى...
-قامار، - دەدى الدەن سوڭ اقمىرزا ءۇن قاتىپ.
- مەن... مەن ىشكىلىكتى ءبىرجولاتا قويدىم... ەندى تاتىپ المايمىن.
قامار ۇندەمەدى. تاعى دا تىم-تىرىس تىنىشتىق باستى.
-سەنبەي جاتىرسىڭ با؟
-قايدام... - دەدى قامار ەكى ۇشتىلاۋ.
-تاتىپ المايمىن دەدىم عوي...
-بىزگە دە جاقسى بولار ەدى. ءبىرجولاتا تاستاشى سول بالەنى...
- ول بۇل جولى ءىش تارتىپ، ءوزىمسىنىپ ايتتى.
- كەل، قاسىما جاتشى.
- تس-س... بالالار ويانىپ كەتەر. قازىر بارام عوي...
ەكەۋى، كوپتەن ساعىنىسىپ قالعان جاندارداي، جىلى توسەكتە ءتاتتى تابىستى. قامار كۇيەۋىنىڭ يىعىنا باسىن قويىپ جاتتى. ونىڭ شاشى اقمىرزانىڭ تاناۋىن قىتىقتادى. ازداپ ايران ءيىسى سەزىلەدى... اقمىرزا ونىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، شاشىنان قۇشىرلانا يىسكەپ قويدى.
-اقان، - دەدى قامار كەنەت باسىن كوتەرىپ، كۇيەۋىنىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ. - شىنىمەن قويدىڭ عوي؟ ايتشى. شىنىم دەشى...
-يمانداي شىنىم...
قامار ەندى ونىڭ موينىنان ءوزى تاس قىپ قۇشاقتاپ، بەتىنە بەتىن تاقادى. "اقان دەيدى-اۋ... - دەپ ويلادى اقمىرزا ىشىنەن.
- بۇل ءسوزدى قامار ايتپاعالى قاي زامان... "
اقان دەپ ول ەكەۋى العاش قوسىلعان جىلدارى ايتۋشى ەدى. ۇيلەنگەندەرىنە ءبىر جارىم جىل بولعاندا ارىسبەك دۇنيەگە كەلدى. سول كۇنى اقمىرزا قۇرداستارىنا ءوزىنىڭ قۋانىشىن جۋىپ، وكىرتىپ تۇرىپ ءىشتى. سودان سوڭ-اق ول بۇلايشا ەركەلەتۋدى مۇلدە ۇمىتقان-دى. ءوزى دە، ىشسەڭ - ىشە تۇس دەگەندەي، كىلەڭ ءبىر ارىستاي ۇلداردى تۋا بەردى عوي... ءبىراق ول بايعۇستا نە كىنا بار؟ اقمىرزا اراق ءىشسىن دەپ تۋدى عوي دەيمىسىڭ وسى بالالاردى؟ ال بۇل بولسا، اۋەلى ۇلدارىنىڭ قۋانىشى ءۇشىن دەپ ءىشتى، سوسىن ءبارى ۇل بولىپ كەتتى دەپ ءىشتى. ايتەۋىر، ىشەتىن ادامعا سىلتاۋ كوپ-اق...
- قاماش، شىنىڭدى ايتشى، سەن مەن تۋرالى نە ويلاپ ءجۇردىڭ؟
قامار بىردەن جاۋاپ قاتا قويماي، ءبىراز ءۇنسىز جاتتى دا:
- ويلانۋعا ۋاقىتىم بولدى دەيمىسىڭ؟.. - دەدى ەكى ۇشتىلاۋ جاۋاپ قاتىپ.
- بالالار ءوسسىن دەدىم. سولار قاتارىنان قالماسىن دەپ كەڭسە سىپىردىم، ەلدىڭ جىبىن يىرىپ، شۇلىعىن توقىپ بەرىپ تە اقشا تاپتىم... ارىسبەگىم ەر جەتىپ، كەلىن تۇسىرسەم، قۇتىلارمىن بۇل توزاقتان دەدىم...
- ويبو-وي، وعان دەيىن نە زامان؟!
- ەر جەتىپ قالدى عوي. بيىل سەگىزىنشى بىتىرگەن سوڭ ۋچيليششەگە تۇسەمىن دەپ ءجۇركۇنىم.
- قويشى-ەي، سەگىزىنشىنى ءبىتىرىپ قالدى ما؟ مەن ونى جەتىنشىدە وقيدى دەپ جۇرسەم.
- جەتىنشىڭ نە... كەشە ءداۋ اتامنىڭ ۇيىندەگى اپپاق اپام ايتادى؛ مال قورالاپ ءجۇرىپ ماقاننىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىندا ىسقىرىپ تۇرعانىن كوردىم دەيدى.
- بوتەن بىرەۋدىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا ىسقىرىپ نەسى بار-ەي ونىڭ. ءىشى تولىپ بارا جاتسا، ءوزىمىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىندا تۇرىپ-اق ىسقىرا بەرمەي مە.
- سەن ءالى تۇسىنگەن جوقسىڭ با؟.. ماقاننىڭ وسىلارمەن جاستى قىزى بار عوي.
- ە-ە...
- انە، سولاي... ءبىز دە ەندى كەمپىر-شال بولدىق. ا-ا...
ول ءتاتتى ەسىنەپ الدى دا، كوزىن جۇمىپ قالعىپ بارا جاتتى. اقمىرزانىڭ ەسىنە تاشكەنبايدىڭ بوتي كيىپ جۇرگەنى ءتۇستى.
- قامار... ا، قامار، - دەپ ايەلىن يىعىنان ءتۇرتتى.
- بالالاردىڭ ۇستىندەگى كيىمى توزىپ كەتىپتى عوي.
-ى-ى...
-ايلىق العان كۇنى بارىنە ءبىرسىپىرا كيىم ساتىپ الايىقشى.
-ىم-م...
-كىمگە نە كەرەك، سونىڭ ءبارىن ەرتەڭ ماعان ءبىر پاراق قاعازعا جازىپ بەرىپ قويشى.
قامار ءۇن قاتپادى. باسىن اقمىرزانىڭ يىعىنا سۇيەگەن كۇيى الاڭسىز ۇيىقتاپ كەتىپتى.
ول كوپكە دەيىن كىرپىك ايقاستىرا الماي، قاراڭعى ۇيدە كوزى باقىرايىپ جاتتى دا قويدى. تاشكەنبايدىڭ بوتي كيىپ جۇرگەنىن، ارىسبەكتىڭ ەر جەتىپ قالعانىن ويلادى. ەندى ماقاننىڭ ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى كەلىنشەگى كوز الدىنا ەلەستەدى. "قىز بالا شەشەسىنە تارتىپ تۋادى دەۋشى ەدى عوي...
ءسويتىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتتى.
* *
الما اعاشتار تۇگەل گۇلدەدى. تابيعات ۇزاتىلاتىن قىزداي جاسانىپ، قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. ولاردىڭ ءبىراز جىلدان بەرى جوندەۋ كورمەگەن ەسكى تامىنىڭ ءوزى دە، اپپاق گۇلدەرىن كۇندە سىپىرىپ جۇرگەندىكتەن، اۋلانىڭ ءىشى مۇنتازداي تاپ-تازا. اپاسىنىڭ ماقتاپ قويعانىنا كوڭىلى ءوسىپ، بار ىنتا-شىنتاسىمەن ىستەيدى. ءۇي ىشىندە بۇرىن بولماعان ءبىر كوڭىلدىلىك بار.
بۇگىن اقمىرزا جۇمىستان، تاشكەنباي ساباقتان كەلە سالا ەكەۋى مال قورانىڭ قيىن ويدى. اكەسى كۇرەپ، قول ارباعا سالىپ بەرىپ تۇردى. ۇلى تاناۋىن پىسىلداتىپ، قايتا-قايتا تارتىپ قويىپ ءجۇرىپ تاسىدى. ال كىشكەنتاي زاداريا مەن مونتاي دا كوزدەرى كۇلىمدەپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ءبىراق تاشكەنباي جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن ءبىلدىرىپ، سابىر ساقتاپ ۇندەمەي تۇرا بەردى. قيدى اپارىپ توگىپ كەلگەن سوڭ عانا:
-كوكە دەسە، ارىسبەك شيبارقىت شالبار السام با دەپ جۇرگەن، - دەدى مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويىپ.
-ە، الامىن دەسە - السىن.
- ول ءجۇز سوم تۇرادى عوي.
- مەيلى، ەكى ءجۇز سوم بولسا دا، السىن. كوڭىلى سونى قالاسا، ءوزى ۇناتسا، كيسىن دە ءجۇرسىن.
- ەگەر اقشا جەتپەي قالسا، مەن ارىسبەكتىڭ ەسكى باتىڭكەسىن كيىپ جۇرە تۇرام.
اقمىرزانىڭ قولىنان كۇرەگى ءتۇسىپ كەتە جازدادى. نەگە ەكەنى، تاشكەنبايدىڭ مىنا ءسوزى جۇرەگىن شىم ەتكىزدى. وعان اڭتارىلا قاراپ تۇردى دا:
- جەتەدى، - دەدى اقىرىن عانا ءۇن قاتىپ. - جەتەدى... بارىڭە دە جەتەدى. كىمگە نە كەرەك، ءبارىن الىپ بەرەمىن.
سونى كۇتىپ تۇرعانداي-اق زاداريا مەن مونتاي جارىسا:
- ماعان ماشينا!
- ماعان دا! - دەپ قالدى.
كوكەسىنەن كوڭىلدى جاۋاپ ەستي سالا، ەكەۋى دە قۋانىپ:
-ۋ-ر-را - دەپ ايقاي سالىپ، ءماز بولىپ جۇگىرە جونەلدى. ولار ويناپ كەتكەن سوڭ تاشكەنبايدىڭ ءبىر نارسە ايتقىسى كەلدى. ءوز-وزىنەن قىسىلىپ، كوكەسىنە قايتا-قايتا كوزى جاۋدىرەپ قاراي بەردى.
- كوكە، - دەدى سالدەن كەيىن. - ناۋبايحاناشىنىڭ ۇنىن وزىنە قايتارايىقشى.
- قايداعى ۇن؟ - كەنەت اقمىرزانىڭ ءوزىنىڭ دە ەسىنە تۇسە كەتتى. - ءا-ا! ول نە، سۇراپ كەلىپ ءجۇر مە؟
-جو-و، ءوزى سۇرامايدى عوي. ءبىراق بالاسى كۇندە مازاقتايدى.
-نە دەيدى ول؟
- ءسىزدى... ءسىزدى ۇرى دەيدى.
- ۇرى دەي مە؟! وتىرىك ايتادى ول. ءبىز ۇرلاپ العان جوقپىز، قارىزعا سۇراپ الدىق. سولاي دەپ ايت. ايلىق العان كۇنى ۇنىن وزىنە قايتارامىز.
اقمىرزا قي كۇرەپ ءجۇرىپ قىستا بولعان سول ءبىر وقيعانى ەسىنە الدى. ناۋبايحاناعا ءۇستى جابىق ماشينامەن وتىز شاقتى قاپ ۇن كەلگەن. تۇسىرىسەتىن ادام تاپپاي زىر قاعىپ جۇرگەن ناۋبايحاناشى يكرام-اكاعا گاراج جاقتان ازداپ قىزۋلاۋ كەلە جاتقان اقمىرزا جولىعىپ قالدى دا، ول كومەكتەس دەپ جاتا كەپ جابىستى. قامار ۇيدە ۇن قالمادى دەپ قۇلاعىنىڭ ەتىن جەپ جۇرگەن. ءبىر قابىن قارىزعا سۇراپ العىسى كەلدى. ءبىراق ونداي وي ساناسىنا كەيىن ورالىپ ەدى عوي. اۋەلى ناۋبايحاناشىدان تاماق جىبىتەتىن بىردەمە تابىلىپ قالار دەپ دامەتكەن. "بىردەمە" دەگەنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى، ارينە. ءسويتىپ، ءبىر ماشينا ۇندى اق تەر، كوك تەر بولىپ ءجۇرىپ تاسىسىن. ارقاسىنداعى قاپتى تۇسىرە بەرىپ يكرامعا قاراپ:
-قالاي؟ - دەپ قويادى.
-ۋي، باراكاللا، باراكاللا! مىڭ جاسا! - دەيدى ول.
اقمىرزانىڭ كۇتكەنى "مىڭ جاس" ەمەس. ءجۇز جاساسا دا قۇدايىنا دان ريزا. ال قازىر وعان "جۇز گرامم" بولسا ءتىپتى قاتىپ كەتەيىن دەپ تۇر. سوندىقتان دا ارقاسىنداعى قاپتى تۇسىرە بەرىپ تاعى دا:
-قالاي؟ - دەيدى جىمىڭداپ.
-ۋي، باراكاللا! مىڭ جاسا! - دەيدى يكرام ريزا بولىپ.
ال اقمىرزا ىزا بولىپ: "اي باراكەلدەڭ دە، مىڭ جاسىڭ دا بار بولعىر، - دەيدى ىشتەي كۇيىنىپ. - بىزگە "ءجۇز" دە جەتەدى!
-تاڭداي جىبىتپەيمىز بە؟! - دەدى اقىرى.
-ۋي، احمىرزا، ماگازىن جابىلىپ قالدى عۋي... ۇيدە اراح جوح...
- تابامىن دەگەن كىسى تابادى عوي. "قالمەنتورگقا" بارساڭ... الاسىڭ دا قايتاسىڭ.
(اۋىلدا اراقتى ون بەس سومنان ۇيىندە جاسىرىپ ساتاتىن قالمەن دەگەن كىسى بار ەدى.)
- قايدا-ان؟! - دەدى يكرام داۋسىنا وكىنىش ارالاسىپ. - وعان سونشا اقشانى حايدان تابام؟
- اي، - دەدى اقمىرزا الاقانىنا جۇققان ۇندى قاعىپ تۇرىپ. - ەندەشە، ءبىر قاپ ۇن بەر.
قارىزعا دەپ ادەيى قاسارىسىپ ايتپادى. يكرام كوزى جىپىلىقتاپ تۇرىپ قالدى دا:
-بۋلمايدى عوي، - دەدى.
-بولماسا، مەن بولدىرايىن، - دەدى اقمىرزا قيسىق سويلەپ. ءسويتتى دە "اۋپ" دەپ ءبىر قاپ ۇندى ارقاسىنا سالىپ، ۇيىنە قاراي مىقشىڭداپ جونەلە بەردى.
- اي، احمىرزا، توقتا ەندى! مۇنىڭ حالاي؟! - دەپ ايقايلادى يكرام. ءبىراق سوڭىنان قۋىپ، قاپتىڭ ۇشىنا جارماسقان جوق. - ءاي، احمىرزا، احمىرزا-ا... - دەپ باسىن شايقاپ قالا بەردى.
كەيىن، ءبىر قاپ ۇندى ورتالاپ قالعاندا، وسى اڭگىمەنى قامار ەسىتىپ، قاتتى وكپەلەپ ەدى. تاشكەنبايدىڭ دا ايتىپ تۇرعانى سول وقيعا عوي.
* *
كۇن ءتىپتى ىسىپ كەتتى. جەردىڭ ىلعالى كەۋىپ، كوشە بويلاپ ءارى وتكەن، بەرى وتكەن ماشينالاردىڭ ىزىنەن شاڭ كوتەرىلەتىن بولدى. كەلەسباي دا ەسىك الدىن سىپىرامىن دەپ بۇرقىراتىپ-اق جىبەرەدى كەيدە. الما اعاشتارىنىڭ گۇلى ەرتەلى-كەش توگىلىپ، تاۋسىلىپ ءبىتتى. اقمىرزانىڭ بالالارى بۇل جولى اكەسىنىڭ ايلىق الاتىن كۇنىن اسىعا كۇتتى. كىم نە العىسى كەلەتىنىن ايتىپ كۇندە كەشكى تاماق ۇستىندە ۋ-شۋ بولىپ قالادى. ءبىر پاراق قاعازعا دۇكەننەن الاتىن نارسەلەردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. ونى جازىپ جۇرگەن كەلەسباي.
توركوز داپتەردىڭ ءبىر پاراعىنا ءىرى-ءىرى ارىپتەرمەن:
1. ارىسبەككە - شيبارقىت شالبار (شەتەلدىك)
2. تاشكەنبايعا - باتىڭكە (39 رازمەر)
3. ماعان - تاپىشكى، كويلەك
4. زادارياعا - ويىنشىق ماشينا
5. مونتايعا دا ماشينا (ەكەۋىنە بىردەي الۋ كەرەك، ايتپەسە، مەنىكى جاقسى، مەنىكى جاقسى دەپ تالاسىپ قالادى)
6. اپاما -... دەپ جازىپ، اپاسىنا قاراعاندا، ول:
-اي، مەنى كەلەسى ايلىققا قالدىرىڭدار. كەلەر جولى نە الارىمىزدى بىلمەي اڭقيىپ قالمايىق، - دەپ كۇلدى. ءسويتىپ، ازىرگە ءبارى دە وسى تىزىمگە توقتالدى.
بۇگىن، مىنە، اقمىرزانىڭ ايلىق الاتىن كۇنى. بالالار ادەتتەگىدەن تىس تاتۋ، كوڭىلدى ءجۇر. بىرەسە كەلەسباي، بىرەسە تاشكەنباي ۆەلوسيپەدكە مىنىپ، كوشەنىڭ باس جاعىنا دەيىن زۋىلداتىپ بارىپ قايتادى. كوكەم كەلە جاتقان جوق پا ەكەن دەپ ءبىراز قاراپ تۇرادى دا، كەيىن قايتادى. گاراج جاققا بارۋعا بۇگىن ءبىرءتۇرلى ۇيالادى.
نەگە ەكەنى، اقمىرزا كۇندەگى كەلەتىن ۋاقىتىنان كەشىگىپ جاتتى. اقىرى، تاشكەنبايدىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، مەكتەپتىڭ ارت جاعىندا دوپ تەۋىپ جۇرگەن بالالارعا قوسىلىپ ويناۋعا كەتتى.
كۇن باتۋعا تاقادى. كوكەم قاشان كەلەدى دەپ ءبىراز قىڭقىلداپ العان سوڭ، زاداريا مەن مونتاي دا جالىعىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. ارىسبەك ساكىدە وتىرىپ كىتاپ وقىدى. تەك كەلەسباي عانا توزىمدىلىك تانىتىپ، قاقپانىڭ الدىندا تۇرىپ ۇزاق كۇتتى.
بىر كەزدە وسىلاي قاراي دەدەكتەپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان تاشكەنبايدى كوردى. قۋانعاننان جۇرەگى اتشا تۋلاپ، زاداريا مەن مونتايدى ايقايلاپ شاقىرۋعا دا شاماسى كەلمەي قالدى. ادام بىرەۋدى ۇزاق كۇتىپ ءجۇرىپ، كەنەتتەن قۋانىشتى حابار ەستىسە ساسقالاقتاپ، ەسى شىعىپ كەتەدى عوي. كەلەسباي دا ءسويتتى. تاشكەنبايدىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ:
-كوكەم... كوكەم كەلە جاتىر ما؟ - دەپ سۇرادى القىنىپ.
ول ۇندەگەن جوق. باقسا، تاشكەنباي جىلاپ كەلەدى ەكەن. تۇككە تۇسىنبەگەن كەلەسباي:
-ساعان نە بولدى، ا؟ توبەلەسىپ قالدىڭ با؟ - دەدى توسىلىپ. - نە بولدى، ا، تاشكەن؟.. كوكەم قايدا؟
تاشكەنباي ونىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەندە سال توقتاپ، كوز جاسىن جەڭىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
-كوكەم... كوكەم ماس، - دەدى بۋلىعا سويلەپ. - انا جاقتا... ماقاننىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا شارباققا سۇيەنىپ تۇر...
كەلەسبايدىڭ الىپ-ۇشقان كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، تالاي كۇنگى قۋانىشىن ءاپ-ساتتە بىرەۋ توناپ الىپ كەتكەندەي، ىشكى الەمى قۇلازىپ سالا بەردى... "قالايشا؟.. قالايشا؟.. ءبىزدى الداعانى ما سوندا؟.. - دەدى ەرىندەرى دىرىلدەپ. كوكەم ەندى ىشپەيمىن دەپ ەدى عوي... ءبىزدى... ءبىزدى بۇگىن ماگازىنگە ەرتىپ اپارامىن دەپ ەدى عوي... "
كەلەسبايدىڭ دا كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. تاپ قازىر ونىڭ مىناۋ اۋىلدى، مىناۋ جاپىرەيگەن ءۇيدى تاستاپ، باسقا ءبىر الى-ى-ىس جاققا كەتىپ قالعىسى كەلدى.
اقمىرزا شارباققا سۇيەنىپ، تالتىرەكتەپ ۇيىنە جەتكەندە، ەسىك الدىندا قاز-قاتار تىزىلىپ تۇرعان بالالارىن كوردى. ءبارى دە ءۇنسىز، جابىرقاۋ كۇيدە بۇدان كوز الماي قاراپ قالىپتى. ول تەڭسەلىپ كەتىپ، قايتا تۇزەلدى. كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ تاعى دا قارادى. "بۇلار نەعىپ تۇر-ەي؟! - دەپ ويلادى. - تىرنالار سياقتى تىزىلىپ؟.. ءوي، اكەڭ... "
كەنەت، شىنىندا دا، بالالارى اپپاق تىرنالارعا اينالىپ، اسپانعا ۇشىپ بارا جاتقانداي كورىندى. "اي، - دەدى ول قولىن سوزىپ، - ءاي، قايدا باراسىڭدار؟ توقتاڭدار، توقتا... "
اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، دۇنيە شىركوبەلەك بوپ كەتتى. انە، انە، اقمىرزانىڭ بالالارى اق تىرنالارعا اينالىپ، الىستاپ ۇشىپ بارادى. جو-جوق، ۇشا الماي جانتالاسىپ ءجۇر. بىرەسە كوككە ۇمتىلادى، بىرەسە جەرگە سوعىلادى. "ءاي، ءاي، نە بولدى سەندەرگە؟ قايدا... قايدا كەتپەك بولىپ جانتالاستىڭدار؟ ءوز ۇيالارىڭدى تاستاپ قاي جاققا ۇشىپ كەتپەكشىسىڭدەر؟! توقتاڭدار، توقتا... "
اقمىرزا ولارعا قاراپ قولىن سوزعان كۇيى گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى
نۇرعالي وراز