انادولى سەلجۇقتارى مەن جوشى ۇلىسىنىڭ بايلانىسى - ورتا عاسىرداعى ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ - ابدۋللاح گيۋندوعدۋ

 الماتى. KAZINFORM - الماتىدا وتكەن «جوشى ۇلىسى: تاريحى، مۇراسى جانە تاعلىمى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسقان انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدۋللاح گيۋندوعدۋ جوشى ۇلىسى مەن تۇرىك-سەلجۇقتارىنىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىس جايلى بايانداما جاسادى.

تۇركيادان كەلگەن عالىم جوشى ۇلىسى تۇرىك الەمىنە ورتاق تاريح ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، التىن وردا كەزەڭى جالپى ەۋرازيا حالىقتارىنا، ونىڭ ىشىندە تۇركى حالىقتارىنا ماڭگىلىك ءىز قالدىرعان.

- التىن وردا ءھام جوشى ۇلىسى تەك بۇرىنعى تاريح ەمەس، ول ورتاق تاريح جانە بولاشاققا قاجەت تاريح. ورىس تاريحشىلارى «ءبىز يمپەريا ساياساتىن جوشى ۇلىسىنان الدىق» دەپ ايتادى. جالپى جوشى ۇلىسى - ەۋرازيا حالىقتارىنا ءھام تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق تاريح. ءبىراق قازاقستاننىڭ تاريحى التىن وردا كەزەڭىنە تىكەلەي بايلانىستى. ⅩⅢ عاسىردا شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى بۇكىل ەۋرازياعا قاتتى اسەر ەتكەنىمەن، نەگىزىنەن تۇرىك الەمىندە ماڭگىلىك ءىز قالدىردى. بۇل كەزەڭدە دالا حالىقتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءارتۇرلى ساياسي ايماقتا جۇرسە دە، تىعىز بايلانىستا بولدى. وسى ايماقتىق قاتىناستاردىڭ ىشىندە انادولى مەن دەشتى قىپشاق اراسىنداعى قارىم- قاتىناستار ەرەكشە ورىن الادى. ازەربايجان مەن انادولىنى اتامەكەندەرىنە اينالدىرعان باتىس تۇرىكتەرى، ياعني بىزدەر، وعىزدار مەن قىپشاق دالاسىنداعى شىعىس جانە سولتۇستىك (رەد. - سولتۇستىك- باتىس قازاقستان) تۇرىكتەر اراسىنداعى ساياسي- ديپلوماتيالىق، مادەني بايلانىستار 13-15 عاسىرلار بويى ءارتۇرلى ساياسي قۇرىلىمدار ارقىلى جۇزەگە استى. بۇل قارىم- قاتىناستار سوڭعى ورتا عاسىرلارداعى ەكى دەرجاۆا - التىن وردا حاندىعى مەن وسمان يمپەرياسىنىڭ پايدا بولۋىن تۇسىنۋىمىزگە ىقپال ەتەتىن الەۋەتكە يە، - دەدى ابدۋللاح گيۋندوعدۋ.

ول بايانداما بارىسىندا شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارى مەن جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋىنا، سونداي-اق العاشقى قىپشاق جورىعىنا قىسقاشا توقتالىپ ءوتتى.

- شىڭعىس حان 1220 -جىلى باستاعان حورەزم جورىعىمەن اينالىسىپ جۇرگەندە 1222 -جىلى ەكى تاڭداۋلى قولباسشىلارى - جەبە مەن سۇبەدەيدى كەمە ارقىلى سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىپشاق حاندىعىنا جورىققا جىبەرەدى. بۇل ءبىرىنشى قىپشاق ەكسپەديتسياسى توناۋ ارەكەتى سەكىلدى كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە كەيىنىرەك وتەتىن ەكىنشى قىپشاق جورىعىنا دايىندىق دەپ قاراۋ كەرەك. حورەزم جورىعىنان كەيىن 1225 -جىلى شىڭعىس حان تۋعان جەرىنە ورالدى. ول 1222 -جىلدان بەرى دەشتى قىپشاق جەرىندە بولعان ۇلكەن ۇلى - جوشىعا ەرتىس پەن ەدىل وزەندەرى اراسىنداعى كەڭ بايتاق جەردى باسقارۋعا بەرەدى جانە وندا ۇلى وردا قۇرىپ، التىن تاق ورناتۋدى بۇيىرادى. سوندىقتان ءتورت ۇلىستىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ جوشى ۇلىسى قۇرىلدى. الايدا جوشى 1227 -جىلى اكەسىنەن بۇرىن قايتىس بولادى. بۇل جىلى شىڭعىس حان بۇل جەرلەردى نەمەرەلەرى باتۋ مەن ورداعا ءبولىپ بەرەدى، - دەدى ول.

ابدۋللاح گيۋندوعدۋ شىڭعىس حان جورىقتار كەزىندەگى انادولى تۇرىكتەرىنىڭ تاريحى تۋرالى دا ايتىپ ءوتتى.

تۇرىك عالىمىنىڭ ايتۋىنشا، حورەزم مەملەكەتى قۇلاعاننان كەيىن انادولى-سەلجۇقتار مەن جوشى ۇلىسى اراسىندا ورتاق شەكارا پايدا بولعان.

- ⅩⅢ عاسىردىڭ اياعىندا انادولى-سەلجۇق مەملەكەتى تەڭدەسى جوق دەرجاۆا رەتىندە كوزگە ءتۇستى. سۇلەيمەن شاح ەلدى ساۋدا جولدارىنىڭ توعىسقان جەرىنە اينالدىرىپ، انادولىدا ورتالىق ۇكىمەت قۇردى. ونىڭ ۇلدارى شىڭعىس داۋىلى سوعا باستاعان وسى كەزدە شىعىس ايماقتا اسكەري جانە ساياسي تابىستارعا كەنەلىپ، مەملەكەتتى گۇلدەندىردى. شىڭعىس حان اسكەرى حورەزمدى جاۋلاعاننان كەيىن جوشى ۇلىسى مەن انادولى-سەلجۇقتارى شەكارالاس مەملەكەتتەرگە اينالدى. 1237-1242 -جىلى ەكىنشى قىپشاق جورىعى نەمەسە رەسەي ەكسپەديتسياسى باستالادى. بۇل باتىس جورىقتارىنىڭ ەكىنشىسى بولدى. باتۋ حاننىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن بۇل ۇلى جورىق رەسەي مەن شىعىس، ورتالىق جانە وڭتۇستىك ەۋروپاعا اسەر ەتىپ، التىن وردانىڭ تاريح ساحناسىنا ۇلى دەرجاۆا رەتىندە شىعۋىنا سەبەپ بولدى. 1242 -جىلى ۇگەدەي ءولىمى تۋرالى حاباردان كەيىن شىڭعىس اسكەرلەرىنىڭ جورىعى توقتاپ قالسا دا، التىن وردا حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى - كوپشەلى قىپشاقتاردىڭ وتىرىقشى الەمگە ءسىڭىسىپ كەتپەي، كوشپەندىلەر الەمىنە قايتۋىنا اكەلدى،-دەپ اتاپ ءوتتى پروفەسسور.

ابدۋللاح گيۋندوعدۋ باتىسقا جاسالعان ءۇشىنشى جورىقتان كەيىن باتىس تۇرىكتەرى جوشى ۇلىسىنا تاۋەلدى بولعانىن ايتىپ، ءوز ءسوزىن اياقتادى.

- 1240 -جىلى باباي كوتەرىلىسى تۇرىك سەلجۇقتارىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن قاتتى شايقادى. وسى جاعدايدى ءساتتى پايدالانعان بايدجۋ نويان 1240-جىلدىڭ اياعىندا تۇران ۇستىرتىنەن باستاپ انادولىعا العاشقى جورىعىن ۇيىمداستىردى. 1243 -جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ باسىندا 30 مىڭدىق اسكەرمەن تاعى ءبىر جورىق ۇيىمداستىرىپ سيۆاس قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كەسە- داگە دەگەن جەردە سەلجۇقتار اسكەرىن تالقاندادى. اۋىر سالىق تۋرالى كەلىسىمنەن كەيىن سەلجۇقتار جوشى ۇلىسىنا تاۋەلدى بولدى. جالپى جوشى ۇلىسى مەن انادولى- سەلجۇقتارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ورتا عاسىردىڭ ەڭ ماڭىزدى، ەڭ قىزىقتى تۇسى، - دەدى انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

دوسبول اتاجان