امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ ءبىر عاسىر بۇرىنعى پاريجدەگى داۋىسى تابىلا ما؟
استانا. قازاقپارات - مۇحتار اۋەزوۆ: «امىرە ويداعى ءبىر «ارىق» اندەردى دە «سەمىرتىپ»، جۇتىندىرىپ، قۇلشىندىرىپ جىبەرەدى. كادىمگى اۋىلدا ءبىز ەستىپ، مەنسىنبەي جۇرەتىن اندەر امىرەنىڭ اۋزىنا تۇسكەندە قۇلپىرىپ سالا بەرەتىن ەدى. بۇل جاعىنان امىرە تەك ورىنداۋشى ەمەس، كومپوزيتور دا ەدى، ول اندەردى شىن ماعىناسىندا وڭدەپ جىبەرەتىن ەدى».
امىرە قاشاۋبايەۆ 1925 -جىلى پاريجدە ونەر كورسەتىپ كەلەدى. بىرنەشە كونسەرت بەرگەن امىرەنىڭ داۋىسىن ول جاقتا ارنايى دىبىس جازۋ قۇرىلعىسىنا جازىپ العان ەكەن. بۇل جايلى اۋىزەكى تىلدە كوپ ايتىلىپ ءجۇردى. ال مۇحتار اۋەزوۆ پەن ەلۋباي ءومىرزاقوۆ ءوز ەستەلىگىندە جازىپ كەتكەن. دەسە دە ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە بۇل اۋديوتاسپالار تابىلمادى. امىرە تانۋشى جارقىن شاكارىم (1947-2019) باستاعان بىرنەشە ادامدار ىزدەپ كوردى، سۇراۋ سالدى. ناتيجە جوق.
ءبىز دە وسى ۋاقىتقا دەيىن ىزدەپ-جازىپ كورگەن جەرىمىز كوپ ەدى. فرانسيانىڭ بىرنەشە مۇراعاتىنان، جەكە كوللەكسيا يەلەرىنە حات جازىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ كەلەمىز. عالامتورداعى اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىندەگى ءبىرقاتار اۋديو مۇراعاتتاردىڭ تۇراقتى تىڭدارمانىنا اينالدىق. امىرەنىڭ ناق وزىنە قاتىستى بولماسا دا، جاناما دەرەكتەر كوپ تابىلدى. سونىڭ ءبىرى اتاقتى ورىس ءانشىسى شالياپيننىڭ قىزى ليديا ايتقان «دۋدار-اي» ءانىنىڭ تابىلعانى ەدى.
بۇگىنگى اڭگىمە امىرەمەن ەۋروپادا ساپارلاس بولىپ، ءبىر ساحنادا ونەر كورسەتكەن ەكى ونەرپازدىڭ تابىلعان جازباسى جايلى. ويتكەنى بۇل دا امىرەنىڭ ءان ايتقانى تاسپالانعانى جايىندا جاناما دەرەك بولا الادى. امىرە تانۋشى جارقىن شاكارىم دە دۇنيەدەن وتكەنشە «امىرەنى پاريجدە فونوگرافقا جازىپ العان ادامنىڭ تەگى پەرنو ەدى، جازعان جەرى سوربوننا ينستيتۋتى بولاتىن» دەپ سۇحباتتارىندا ايتىپ، كىتاپتارىندا جازىپ جۇرەتىن. ءبىز تاپقان امىرە ساپارلاستارىنىڭ اۋديولارىن دا سول پەرنو مىرزا جازىپ العان. اۋەلى سول پەرنو جايلى توقتايىق.
يۋبەر پەرنونىڭ (1870-1946) (فرانسۋزشا جازىلۋى Hubert Pernot) نەگىزىنەن ءتىل مامانى بولعان ەكەن. پاريجدەگى «ءتىل مۇراجايىنىڭ» نەگىزىن سالۋشى. نەگىزگى زەرتتەۋ باعىتى - گرەك ءتىلى. سانالى عۇمىرىندا پاريجدەگى ساربوننا سياقتى ءتۇرلى ج و و ۇستازدىق وتكەن. 1920-1930 -جىلدار ارالىعىندا فونوگرافقا كوپتەگەن ادامدى جازىپ العان.
ورتادا وتىرعان يۋبەر پەرنو. فونوگرافقا ادامنىڭ داۋىسىن باسىپ الۋ ءساتى.
پەرنو زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ فرانسيانىڭ ورتالىعىنداعى تورتەرون قالاشىعىنا كوشىپ بارادى. جەكە مۇراعاتىن دا ءوز ۇيىندە ساقتاپ جۇرگەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىس اسكەرى تورتەرون قالاسىن باسىپ الىپ، ءار ۇيگە ءتىنتۋ جاساعاندا پەرنو مۇراعاتىنىڭ كوپ بولىگىن جويىپ جىبەرگەن ەكەن.
ەندى انشىلەردىڭ وزدەرىنە كەلەيىك. ءبىز امىرەگە قاتىستى ەكى ءانشىنىڭ داۋىسىن تاپتىق دەدىك. ءبىرىنشىسى - ازەربايجان بۇلبۇلى شيەۆكەت مامەدوۆا بولسا، ەكىنشىسى - اناتولي دوليۆو. ەكەۋى دە امىرەمەن بىرگە پاريجگە ساپارلاس بولعان. ال دوۆيلو ەكى جىلدان كەيىن امىرەمەن گەرمانياعا دا بارعان.
مىنا فوتودا امىرە وڭ جاقتا ءبىرىنشى شاپان كيىپ، دومبىرا ۇستاپ وتىر. جەردە وتىرعان بەس ادامنىڭ قاق ورتاسىنداعى - ورامالىن تاققان شيەۆكەت مامەدوۆا. ال ءۇشىنشى قاتاردا تۇرعانداردىڭ سول جاقتاعى ءبىرىنشى كوستيۋم كيىپ، گالستۋك تاققان ادام - اناتولي دوليۆو.
يۋبەر پەرنو شيەۆكەت مامەدوۆانى ناقتى تاسپاعا جازىپ العان ۋاقىتى بەلگىلى. بۇل 1926 -جىلدىڭ 18-مامىر ايى. ونى تومەندە كەلتىرىلگەن ارنايى تولتىرما قاعازىنان كورەمىز. پەرنو ءوز ىسىنە وتە مۇقيات بولسا كەرەك. ويتكەنى اشىق دەرەككوزدەردەن تاپقان پەرنونىڭ جۋرنالىندا ونىڭ جۇرگەن جەرى مەن ۋاقىتى جازىلىپ وتىرعان. ءاربىر رەسپوندەنت (سۇحبات بەرۋشى) جايلى ءبىر بەتتىك انىقتاما قاعازى بار. شيەۆكەت مامەدوۆانىڭ انىقتاما قاعازىندا جازىلعان كۇنىنەن بولەك، ونىڭ اتى-ءجونى جانە ايتقان شىعارماسى جازىلعان. بۇل جولى ازەربايجان بۇلبۇلى ءوز ۇلتىنىڭ حالىق ءانىن ايتسا كەرەك.
بۇل جازىلعانى كەيىن پلاستينكا بولىپ جارىققا شىعادى. پلاستينكا شىققان ناقتى ۋاقىتى بەلگىسىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا كوپ ۋاقىت وتپەۋ كەرەك. ويتكەنى بارلىق قۇرال- جابدىق بار. سوندىقتان 2-3 اي كولەمىندە جينالعان دەرەكتەردى سارالاپ، پلاستينكا باسۋ وندىرىسىنە جىبەرگەن بولۋ مۇمكىن دەپ توپشىلايمىز. تومەندە سول پلاستينكانىڭ فوتوسۋرەتى بەرىلگەن.
اناتولي دوليۆو بىرنەشە رەت بارىپ جازىلعان ەكەن. يۋبەر پەرنو مۇراعاتىنان 1925 جانە 1926 -جىلدارى جازىلعان دەگەن ا. دوليۆونىڭ ون شاقتى جازباسى تابىلدى. مىسالعا تومەندە بەرىلگەن انىقتاما قاعازىندا ءانشىنىڭ داۋىسى 1925 -جىلدىڭ 18-قاراشاسىندا جازىلعان دەيدى. اندەرمەن قوسا پۋشكين سىندى اقىنداردىڭ ولەڭدەرى دە بار. «جازىلعاننىڭ ءبارى دۇرىس» دەگەندەي دوليۆو كيريل ارىپتەرىمەن قولىن قويعان ەكەن. وڭ جاق شەتىندە پەرنونىڭ دا قولى تۇر.
ەندى داۋىستىڭ ۋاقىتى جايلى بىرەر ءسوز ارناساق. ش. مامەدوۆا 1926 -جىلدىڭ 18-مامىر كۇنىندە تاسپالاندى دەدىك. شيەۆكەت حانىمنىڭ ءومىربايانىن قاراساق، وسى جىلدارى پاريج بەن ميلان قالاسىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن كەزى. ال ا. دوليۆو 1925 -جىلدىڭ قاراشاسىندا تاسپالانعان. ياعني، ەكەۋى دە پاريج كورمەسىنەن (1925 -جىلى شىلدە ايىندا) كەيىن جازىلعان.
قۇرمەتتى وقىرمان، وسى جازعانىمىزدى وقىپ وتىرىپ «بىزگە بۇل ونەرپازدار جايلى اقپاراتتىڭ قاتىسى قانشا؟» دەپ ويلاعان شىعارسىز. ارينە، تىكەلەي قاتىسى جوق. ءبىراق بۇل ۇلى ءانشىمىز امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ ەۋروپادا جازىلعان داۋىسىن ىزدەۋگە جاڭا سەرپىلىس بەرەر دەگەن ۇمىتتەمىز. ويتكەنى جوعارىدا جازىلعان ەكى ونەرپازداردان بولەك، امىرەمەن بىرگە فرانكفۋرت (گەرمانيا) ساپارىندا بىرگە بولعان ءبىر ليتۆالىق ءانشىنىڭ دە 1927 -جىلعى فونوگراف جازبالارى بار. ەۋروپا مۋزىكا مادەنيەتىنە ابدەن قانىق بولىپ، زەرتتەپ تاستاعان فرانسۋز-نەمىس زەرتتەۋشىلەرى ءۇشىن قولىنا دومبىرا ۇستاعان قازاقتى ەلەپ-ەسكەرمەدى دەيسىز بە؟! امىرەنى ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرى جازىپ العانى انىق. ەندى تەك ءبىر عاسىر بويىن شاڭ باسىپ جاتقان فونوگراف جازبالارىن ىزدەپ تابۋ عانا قالدى.
رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇيشى
«ايقىن» گازەتى