التىن وردا مەن ماملۇكتەر

استانا. قازاقپارات - وسىعان بايلانىستى ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستارعا نەگىز بولعان فاكتورلاردى انىقتاۋدىڭ ماڭىزى زور. سول ماڭىزدى فاكتورلار ەكى جاقتى قارىم- قاتىناستاردىڭ باستالۋىنا نەگىز قالايدى.

قاي داۋىردە، قاي عاسىرلاردا بولماسىن ەۋرازيا قۇرلىعى، سولتۇستىك افريكا جانە تاياۋ شىعىس اۋماقتارىنىڭ تۇيىسكەن جەرلەرىندە، سونداي-اق ولارعا ىرگەلەس اۋماقتاردا ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر مەن يمپەريالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن جۇرگىزگەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، ءدىني بايلانىستارى مەن قارىم- قاتىناستارى بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ تاريحي دامۋىنىڭ ىشكى اعىمدارىن، ونىڭ باستى باعىتتارىن، سيپاتتارىن انىقتاپ وتىردى.

وسىنداي اسا ماڭىزدى جاعداي XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان XVI عاسىر باسىنا دەيىنگى ارالىقتا دا جالعاسىن تابادى. وسى ءبىر تاريحي كەزەڭدە اتالعان اۋماقتاردا ەگيپەت پەن تاياۋ شىعىستىڭ باتىس بولىگىندە - ماملۇكتەر سۇلتاندىعى (1250-1517)، تاياۋ شىعىستىڭ ءبىر بولىگى مەن ورتا شىعىستا - حۇلاعۋ اۋلەتىنىڭ نەمەسە ەلحاندار اۋلەتىنىڭ مەملەكەتى (1256-1353) جانە ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ قاق ورتاسىندا الدىمەنەن جوشى ۇلىسى (1224-1242) جانە ونىڭ جالعاسى بولىپ التىن وردا يمپەرياسى (1242-1502) ءومىر ءسۇردى.

ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن جۇرگىزگەن ءارتۇرلى باعىتتارداعى قارىم-قاتىناستارى سول تۇستاعى حالىقارالىق جاعدايدىڭ كورسەتكىشى بولدى دەۋگە بولادى. ونىڭ ىشىندە كەيبىر جەكەلەگەن باعىتتار بۇگىنگى كۇندەرگە دەيىن ءوزىنىڭ تىكەلەي سالدارلارى مەن ىقپالدارىن ساقتاپ وتىر. سولاردىڭ قاتارىنا 1260-1277 -جىلدارى ەگيپەت پەن تاياۋ شىعىستىڭ باتىس بولىگىندەگى ماملۇكتەر سۇلتاندىعىن بيلەگەن سۇلتان بەيبارىس پەن ءدال وسى جىلدارى التىن وردادا بيلىك قۇرعان بەركە حان مەن مەڭگۋ تەمىر حاندار تۇسىنداعى قارىم- قاتىناستار جاتادى.

ەكى جاق تاراپىنان دا بۇل قاتىناستار ءوزارا ءتيىمدى، ءوزارا پايدالى جانە ەكى جاق ءۇشىن دە ماڭىزى جوعارى بولدى. وسىعان بايلانىستى ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستارعا نەگىز بولعان فاكتورلاردى انىقتاۋدىڭ ماڭىزى زور. سول ماڭىزدى فاكتورلار ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ باستالۋىنا نەگىز قالايدى.

جالپى العاندا، XIII- XV عاسىرلارداعى التىن وردا مەن ەگيپەت اراسىنداعى، سول سياقتى وسى عاسىرلارداعى التىن وردا مەن يران، يران مەن ەگيپەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ بارىسى سول زاماننىڭ وزىندە قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىلىپ تاريحقا ەنگەن.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ ءبىرتالايى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، ارنايى تۇردە «التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعىنىڭ» (س م ي ز و) ەكى تومىنا ەنگىزىلگەن. بۇل جيناقتا XIII-XV عاسىرلارداعى ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى ساۋدا، ەلشىلىك بايلانىستار مەن ساياسي قارىم- قاتىناستاردى كورسەتەتىن اراب تىلىندەگى 26 شىعارمانىڭ ۇزىندىلەرى كەزدەسەدى دە، ولاردىڭ كەيبىرى تىكەلەي سۇلتان بەيبارىستىڭ بيلىگى (1260-1277) تۇسىنداعى ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى قاتىناستار تۋرالى وتە قۇندى مالىمەتتەردى باياندايدى.

ءبىز دە ءوز كەزەگىندە عىلىمي اينالىمداعى ماتەريالدار مەن جاڭا، سوڭعى جىلدارداعى تىڭ تاريحنامالىق ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرا، ەكى جاقتى قاتىناستاردىڭ ءبارىن تولىقتاي قامتىماي، تەك ەگيپەتتە 1260-1277 -جىلدارى بيلىكتە بولعان سۇلتان بەيبارىس تۇسىنداعى قارىم- قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە توقتالامىز.

1235 -جىلعى قاراقورىمدا وتكەن موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتايىندا باتىسقا قاراي «موڭعول جىلقىسىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرلەرگە دەيىنگى جەرلەردىڭ» جاۋلاپ الىنىلۋى قاراستىرىلىپ، وڭ شەشىمىن تاپقانى بارىمىزگە بەلگىلى. ول شەشىمدى شىڭعىس حاننىڭ جوشىدان تۋعان نەمەرەسى باتۋ حان «باتىسقا قاراي جەتى جىلدىق جورىق» دەپ اتالاتىن 1236-1242 -جىلدارى جۇرگىزىلگەن جورىعىندا جۇزەگە اسىرادى. ءسويتىپ، جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعى جايىق وزەنى بويىنان باتىستا ۆەنگريا مەن پولشاعا دەيىن كەڭەيەدى.

ال ۇلىستىڭ ساياسي ورتالىعى ەرتىستىڭ جوعارى اعىسى بويى مەن الاكول كولى جاعىنان ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى بويىنا اۋىسادى. 1242/1243 -جىلدار - شارتتى تۇردە جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىندە جاڭا يمپەريانىڭ التىن وردانىڭ پايدا بولعان جىلى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇرىن بۇل اۋماقتاردا بىرنەشە ونداعان ۇلكەندى- كىشىلى ءتىنى مەن ءدىنى، ءتىلى مەن تەگى، مادەنيەتى مەن رۋحانياتى جاعىنان ءارتۇرلى حالىقتار ءومىر ءسۇرىپ، ءارقايسىسىنىڭ جەكە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى بولىپ، ولار ساياسي جاعىنان بىتىراڭقىلىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەدى. ال جەتى جىلعا سوزىلعان جاۋلاپ الۋدان سوڭ «موڭعول جىلقىسىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەردىڭ بارىندە» ءبىر عانا ءتۇس پايدا بولادى جانە ول وراسان زور اۋماق ءبىر عانا اتاۋمەن اتالا باستايدى.

العاشىندا ورتالىعى قاراقورىم بولىپ سانالعان موڭعول يمپەرياسى سىرتتاي ءبىرتۇتاس بولىپ كورىنگەنىمەن، باتۋ حاننىڭ (1227-1255) تۇسىندا-اق ءوزىنىڭ قاراقورىمنان دەربەستىگىن بايقاتا باستاعان ەدى. بۇل دەربەستىك بەركە حان (1257-1266) كەزىندە ودان ءارى تەرەڭدەيدى. بەركە حان سىرتقى ساياساتتى قاراقورىممەن ساناسپاي دەربەس جۇرگىزەدى. ول جونىندە ءبىز تومەندە توقتالامىز. 1267-1280 -جىلدارى بيلىكتە بولعان باتۋ حاننىڭ نەمەرەسى مەڭگۋ تەمىر حان تۇسىندا ساراي قالاسى قاراقورىمنان ءبىرجولاتا ات قۇيرىعىن كەسىسەدى.

وسى كەزدەردەن باستاپ باتۋ نەگىزىن قالاعان جاڭا مەملەكەتتىڭ اتاۋى ءارتۇرلى دەرەكتەردە ءتۇرلى نۇسقالاردا ايتىلادى. ءتىپتى، ولاردى ەشكىم دە ساناعان ەمەس. سوعان قاراماستان مىناداي اتاۋلار كەزدەسەدى: جوشى ۇلىسى، دەشتى قىپشاق، قىپشاق، باتۋ ءۇيى، بەركە ەلى، ۇلى ۇلىس، سولتۇستىك پاتشالىق، توقماق، توقماق ۇلىسى، موڭعول مەملەكەتى، وزبەك مەملەكەتى، وزبەك ۇلىسى. قازىرگى كۇندەرى عىلىمي زەرتتەۋلەردە ءجيى قولدانىلىپ جۇرگەن تاعى ءبىر اتاۋ بار، ول - التىن وردا اتاۋى. ءبىز دە وسى اتاۋدى قولداناتىن بولامىز.

زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ نەگىزدەرى باتۋ مەن بەركە حاندار تۇسىندا قالانادى. بۇعان دەيىن ايتىپ وتكەنىمىزدەي، دامۋى جاعىنان ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ءتىلى مەن ءتىنى، ءدىنى مەن تەگى جاعىنان ءارتۇرلى شارۋاشىلىق تۇرلەرى دە ءارتۇرلى حالىقتار مەن ۇلىستار جاۋلاپ الۋ ناتيجەسىندە ورتاق ساياسي كەڭىستىككە بىرىكتىرىلەدى. ساياسي كەڭىستىك ۋاقىت وتە كەلە ەكونوميكالىق، مادەني، ءدىني، ءتىل كەڭىستىگىنە جول اشادى. ورتالىق حاندىق بيلىك پەن اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى تۇراقتالىپ، بىرتە-بىرتە ورتالىق اتقارۋ بيلىگىن قالىپتاستىرادى. ال سىرتقى ساياساتتا جاعداي باسقاشا بولدى.

التىن وردانىڭ 1240-1250 -جىلدارى قالىپتاسۋى كەزەڭىندە ونىڭ وڭتۇستىگىندەگى باعدات حاليفاتى ءوزىنىڭ بەس عاسىرلىق تاريحىنىڭ سوڭعى جىلدارىن باسىنان وتكەرىپ جاتتى. يراندى تولىق جاۋلاپ الۋ ماسەلەسى قاراقورىمدا شەشىلىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ موڭكە قاعاننىڭ ءىنىسى حۇلاعۋعا تاپسىرىلادى. 1253 -جىلى موڭعوليادان اتتانعان حۇلاعۋ 1256 -جىلعا دەيىن امۋداريانىڭ ارعى جاعىنا وتپەيدى. ويتكەنى التىن ورداداعى جوشىلىق سۇلتاندار يران مەن يراكتى وزدەرىنىڭ ىقپالىنداعى اۋداندار دەپ سانادى، ول اۋماقتى باسقالاردىڭ جاۋلاۋىنا نارازى بولدى. بۇل جونىندە اراب تاريحشىسى ءال-وماري (1301-1349) مىناداي مالىمەتتەر بەرەدى: «...جوشىنىڭ بەلگىلى ۇلدارى باتۋ مەن بەركە. ولاردىڭ اكەسى قايتىس بولماي تۇرىپ اكەسى شىڭعىس حان وعان دەشتى قىپشاقتى بەردى جانە وعان ارراندى، تەبريزدى، حاماداندى، سونداي- اق مەرارۋدى قوسىپ الۋعا رۇحسات ەتتى».

نەگىزىنەن، باتۋ حان وسى ماسەلە بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ وسيەتىنە ساي يران جەرى بولاشاقتا جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولۋى كەرەك دەگەن ويدا بولىپ، حۇلاعۋدىڭ يرانعا جورىعىنا قارسى بولدى. ال بەركە حان بولسا، حۇلاعۋدىڭ يراندى باعىندىرۋىنا مۇلدە قارسى ەكەنىن بىلدىرەدى. ول جونىندە تاعى دا ءال-وماري بىلاي دەپ جازادى: «حۇلاعۋ اعاسى موڭكەنى الداۋسىراتىپ حاليف يەلىكتەرىن باعىندىرۋ كەرەگىن ايتىپ، سول ماقساتپەن اتتاندى. بۇل حابار بەركەگە جەتتى، ونى ول جاقتىرمادى، ويتكەنى حاليف پەن بەركە اراسىندا دوستىق قالىپتاسقان ەدى. ول اعاسى باتۋعا: «ءبىز موڭكەنى حان كوتەردىك، سول ءۇشىن ول بىزگە نە قايتاردى»، - دەي كەلە، «ءبىزدىڭ جاساعان جاقسىلىعىمىزدى ءبىزدىڭ دوستارىمىزعا قارسى زۇلىمدىقپەن قايتارماق پا، ءبىزدىڭ كەلىسىمدەردى بۇزىپ وتىر، حاليف يەلىكتەرىنە ياعني مەنىڭ وداقتاسىما كوز سالىپ وتىر، ال مەن بولسام، حاليفپەن حات الىسى تۇرامىن جانە دوستىق بايلانىسىمىز بار».

بۇل جەردە بەركە مەن حاليف اراسىنداعى دوستىقتى العاشقىنىڭ مۇسىلمان بولۋىمەن بايلانىستىرامىز. وسىلايشا، ءالى حۇلاعۋ يراندى باعىندىرماي جانە يراندا ونىڭ اۋلەتىنىڭ مەملەكەتى قۇرىلماي تۇرىپ، التىنوردالىقتار بيلەۋشىلەرمەن بولاشاقتاعى قارىم- قاتىناستارىنىڭ نەگىزى ايقىن كورىنە باستايدى.

وسىدان كەيىن شۇعىل تۇردە باتۋ حان حۇلاعۋعا حات جولداپ، ورنىنان جىلجىماۋ جونىندە ايتادى. سوعان ساي حۇلاعۋ اسكەرى ەكى جىل امۋداريا بويىندا تۇراقتايدى.

تەك، 1255 -جىلى باتۋ حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن عانا حۇلاعۋ اسكەرى يراندى باعىندىرۋ ءۇشىن امۋداريانىڭ ارعى جاعىنا وتەدى. 1256 -جىلى يسمايليتتەر تىزە بۇكتى، ال 1258 جىلى باعدات الىنىپ، حاليف مۇستاسيم سول جىلى 20-اقپاندا ولتىرىلەدى. وسىلايشا، 750-1258 -جىلدار ارالىعىندا 500 جىلدان ارتىق ءومىر سۇرگەن باعدات حاليفاتى وزىنەن مىقتى قارسىلاستىڭ الدىندا جەڭىلىپ، تاريحتىڭ كوشىندە قالدىرىلادى.

ودان ءارى موڭعول اسكەرلەرىنىڭ يران مەن يراكتى تولىق باعىندىرۋى جەڭىسپەن جالعاسادى. ودان ءارى سيريا مەن پالەستينا جەرلەرىن باعىندىرۋدىڭ جوسپارى جاسالا باستايدى. حۇلاعۋ بولسا، حاليفاتتىڭ بار بايلىعىنا ءوزى جەكە-دارا يەلىك ەتىپ، يراندا 1265 -جىلعا دەيىن، ال ۇرپاقتارى ەلحاندار اۋلەتى دەگەن اتاۋمەن 1353 -جىلعا دەيىن يراندا بيلىك قۇرادى.

التىن وردانىڭ العاشقى حانى باتۋ حۇلاعۋدىڭ يراندى جاۋلاپ الۋىنا قالاي قارسى بولسا، ال بەركە حان جاۋلاپ الىنعاننان كەيىن نارازىلىق بىردەن اشىق سوعىستارعا ۇلاسىپ كەتەدى. وسىلايشا، التىن ورداداعى جوشىلىق اۋلەت پەن يرانداعى ەلحاندار اۋلەتى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ نەگىزىن قۇراعان فاكتورلار وسى كەزدە بىردەن انىق كورىنىس بەردى دەۋگە بولادى. وسى فاكتورلار يراننىڭ ەگيپەتپەن جاساعان قارىم-قاتىناستارىنا دا اسەرىن تيگىزەدى.

ال ءدال وسى كەزدەرى، ياعني XIII عاسىردىڭ 50-جىلدارى ەگيپەت پەن تاياۋ شىعىستاعى ساياسي جاعدايعا كەلسەك، وتە كۇردەلى بولاتىن. ءبىر جاعىنان ىشكى ساياسي قايشىلىقتارمەن بايلانىستى تۋىنداعان داعدارىستار، كرەسشىلەردىڭ جورىقتارى ەگيپەتتەگى ايۋبيلەر اۋلەتىنىڭ بيلىگىن السىرەتەدى. 1250 -جىلى ايۋبيلەر اۋلەتىنىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى تۋران شاح ءولتىرىلىپ، 10 جىل بويى ساياسي ءورت تولاستامايدى. وسىنداي جاعدايدى پايدالانعان يراننىڭ جاڭا بيلەۋشىسى حۇلاعۋ 1259 -جىلى سيريانىڭ ەڭ ءىرى ەكى قالاسى - الەپپو مەن داماسك قالالارىن باسىپ الادى. ودان ءارى العا جىلجىعان موڭعول اسكەرىن پالەستيناداعى اين- جالۋت دەگەن جەردە مامليۋك اسكەرلەرىنىڭ باسشىلارى قۇتىز بەن بەيبارىس جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. باحريت مامليۋكتەرىنىڭ باسشىسى، تەگى قىپشاق، دەشتى قىپشاق اۋماعىندا دۇنيەگە كەلگەن بەيبارىس 1260 -جىلى قۇتىزدى جەڭىپ بيلىككە كەلەدى. ءسويتىپ، ونىڭ 1260-1277 -جىلدار ارالىعىنداعى 17 جىلعا سوزىلعان بيلىگى باستالادى.

تاريحتا ەگيپەتتەگى ماملۇكتەر مەملەكەتىنىڭ ءتورتىنشى سۇلتانى بولعان - رۋكن اد- دين بەيبارىس ءال- مانسۋري ءال- مىسريدىڭ بيلىگى تۇسىندا ەگيپەتتىڭ قۋاتى ارتىپ، حالىقارالىق بەدەلى ارتادى. ونىڭ بەدەلىنىڭ ارتۋىنا التىن وردامەن جۇرگىزىلگەن قارىم- قاتىناستار كوپ جاردەمىن تيگىزەدى.

سۇلتان بەيبارىستىڭ حاتشىسى يبنابدەززاحىر (72 جاسىندا 1293 -جىلى ەگيپەتتە قايتىس بولعان) سول كەزدەگى ساياسي وقيعالاردان، اسىرەسە، ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى ساياسي بايلانىستار تاريحىن جاقسى بىلە وتىرا، ءوز ەڭبەگىندە ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىن، تاريحىن دا ايتىپ وتەدى. ول بىلاي دەپ جازادى: «660 -جىلى (26-قاراشا 1261 -جىلى - 14-قاراشا 1262 -جىل) ول (ەلمەليك - ەززاحىر) (سۇلتان بەيبارىستىڭ رەسمي ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى - اۆتور) ۇلى تاتار پاتشاسى بەركەگە حات جازدى، ونىڭ ايتقاندارىن مەن جازىپ وتىردىم».

اۆتور ودان ءارى سۇلتان بەيبارىستىڭ بەركە حانعا جازعان حاتىنىڭ مازمۇنىن بىلاي دەپ باياندايدى: «ول حۇلاعۋعا قارسى ونى (بەركە حاندى) ايداپ سالدى، ولاردىڭ ورتاسىندا جاۋلىق پەن جەككورۋشىلىكتى تۋعىزدى جانە بەركەنىڭ تاتارلارعا قارسى مىندەتتى تۇردە قاسيەتتى سوعىسقا شىعۋىنىڭ سەبەپتەرىن تالداپ ءتۇسىندىردى، ونىڭ يسلامدى قابىلداعانى جونىندە حابارلار وعان كەلىپ جاتىر، تاتارلار ونىڭ تۋىسى بولعانىمەن كاپىرلەرمەن سوعىسۋ ونىڭ پارىزىنا جاتادى. پايعامبار دا (وعان اللانىڭ راحىمى ءتۇسسىن) ءوزىنىڭ تۋىستارىمەن، قۇرايىشتارمەن سوعىستى، وعان بەرىلگەن (اللانىڭ) بۇيرىعىنا سايكەس، ادامدار «اللادان باسقا قۇداي جوق» دەپ ايتقانشا سوعىسۋ جۇكتەلدى. يسلام تەك جاي سوزدەردەن تۇرمايدى. قاسيەتتى سوعىس ونىڭ ءبىر تىرەگى.

كەلىپ جاتقان حابارلارعا قاراعاندا حۇلاعۋ حريستيان دىنىندەگى ايەلى ءۇشىن كرەست ءدىنىن ءوز ەلىنە ورناتىپتى جانە سەنىڭ دىنىڭنەن ايەلىنىڭ ءدىنىن جوعارى قويىپتى، دىنسىزدەردىڭ باسشىسىن حاليفتىڭ ۇيىنە ورنالاستىرىپتى».

ودان ءارى «سوعىس كەزىندە سۇلتان قانداي ءىس-ارەكەتتەر جاساۋ كەرەگىن تۇسىندىرەدى. يبنابدەززاحىر «حاتتى الاندىق ساۋداگەرلەر ىشىندەگى سەنىمدى ادامى ارقىلى بەركە حانعا جىبەرىلگەنىن ايتادى.

سۇلتان بەيبارىستىڭ التىن وردا حانىنا العاشقى حاتىنان-اق ونىڭ قانداي ماقساتتى ۇستانعانىن كورۋگە بولادى. 1260 -جىلدىڭ سوڭىندا بيلىككە كەلىسىمەن ول ەگيپەتكە قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان ەڭ باستى سىرتقى قارسىلاس - يرانداعى حۇلاعۋ حاننىڭ بيلىگى ەكەنىن ءبىلدى. حۇلاعۋ حان مەن وعان قاتىستى ماسەلەلەردى امىرلەرى مەن كەڭەسشىلەرى ارقىلى تەرەڭ زەرتتەي كەلە، سۇلتان بەيبارىس وعان قارسى مىقتى اسكەري وداق قۇرۋدى جوسپارلايدى.

حۇلاعۋدىڭ وداقتاستارى مەن قارسىلاستارىن ءدال انىقتاپ، «مەنىڭ جاۋىمنىڭ جاۋى ماعان جاۋ ەمەس» دەگەن پرينتسيپكە ساي، حۇلاعۋدىڭ سول تۇستاعى ەڭ باستى قارسىلاسى التىن وردا حانى بەركە ەكەنىن ءدال اڭعارادى. العاشقى حاتتان-اق سۇلتان بەيبارىس ەگيپەت پەن التىن وردا يسلام فاكتورى ارقىلى وداقتاسا الادى دەپ ويلاستىرادى. وسىلايشا، سۇلتان بەيبارىس 1261 -جىلدىڭ باسىندا- اق يسلام فاكتورىن العا تارتا وتىرا، العاشقى قادامدى ءوزى جاسايدى.

سۇلتان بەيبارىستىڭ العاشقى قادامىنا التىن وردا تاراپىنان تەز جاۋاپ بەرىلەدى. بۇل جولى التىن ورداعا ارنايى ەلشىلىك جاساقتالادى. ول تۋرالى تاعى دا يبنابدەززاحىر «ەلمەليك ەززاحىردىڭ ءومىربايانى» اتتى ەڭبەگىندە ايتادى.

سۇلتان بەيبارىس «حاتىندا بۇكىل مۇسىلمانداردىڭ جاعدايىن نازار اۋدارادى. ءبىلىمدى ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن حات جازىلادى. وندا يسلامنىڭ جالپى جاعدايى مەن حاليفتى سايلاۋ تۋرالى اقپاراتتى باياندايدى. حاليف ءال-حاكيمنىڭ پايعامبارعا دەيىنگى شەجىرەسىن جازۋدى بۇيىرادى. حاليف شەجىرەسى جازىلىپ، ول التىنمەن اپتالادى. ءوزىنىڭ دە شەجىرەسىن جازعىزىپ، ونى تادجەددين قازىعا كۋالاندىرادى. بۇل قۇجاتتار دايار بولعاندا بارلىق امىرلەر، ءبولىم باسشىلارى جانە تاعى باسقالار شاقىرىلىپ، ولارعا حات تانىستىرىلادى، ولاردان حاتقا قاتىستى پىكىرلەرى سۇرالادى. ولار حاتتى ماقۇلدادى».

حاتتاعى «يسلامنىڭ جالپى جاعدايى مەن حاليفتى سايلاۋ تۋرالى» حابارلامادان سۇلتان بەيبارىستىڭ 1258 جىلى باعدات حاليفى ولتىرىلگەننەن كەيىن بۇكىل الەمدە يسلامدى دامىتۋ ءۇشىن جاڭا حاليفتى تاعايىنداعانىن، ءسويتىپ، يسلامنىڭ ورتالىعى كايرگە اۋسا باستاعانىن كورسەتەدى. حاليفكە قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى سۇلتان بەيبارىس وزىنە دە مۇسىلماندار اراسىنان قولداۋلار تابادى.

اۆتور ەڭبەگىنىڭ «بەركە حانعا ەلشىلىك جىبەرىلۋى تۋرالى» دەگەن تاراۋىندا بىلاي دەلىنەدى: «تاتارلاردان (التىن وردادان) العاش رەت سۇلتانعا ەلشىلىك كەلگەن كەزدە ول ولاردان ولاردىڭ جاعدايى تۋرالى، بەركە حاننىڭ جاعدايىن سۇرادى، تۇراتىن جەرلەرى مەن وعان باراتىن جولدى سۇرادى. وسى ەلشىلىككە ەكى ادامىن قوسىپ بەركەگە جىبەردى، تاعى دا بەركە حانعا حات جازدى. وندا قاسيەتتى سوعىستىڭ پايدا بولۋىن، مۇسىلمان اسكەرىنىڭ سيپاتىن، كوپتىگىن جانە ءار تايپالاردان قۇرالعانىن، ونىڭ ىشىندە قانشا اتتى اسكەر بارىن، قانداي حالىقتاردىڭ وعان باعىناتىنىن، سالىق تولەيتىنىن ايتادى...».

ودان ءارى حات ەكى رەت وقىلادى، العاش رەت بارلىق امىرلەردىڭ الدىندا، ەكىنشى رەت حاليفتىڭ الدىندا وقىلىپ ەلشىلەر ونىڭ الدىندا انت بەرەدى. ودان كەيىن سۇلتان بەيبارىس ەلشىلەرمەن اۋىزشا سويلەسىپ، ءوزىنىڭ بەركە حاندى جاقسى كورەتىنىن، ونىڭ كاپىرلەرمەن سوعىسىندا وعان جەڭىس تىلەيتىنىن جانە وعان قاي كەزدە دە كومەك بەرەتىنىن ايتادى. بۇل ەلشىلىك 1262 -جىلى مۇحارام ايىندا (1262 -جىلدىڭ 15-قاراشا مەن 1-جەلتوقسان) اتتانىپ كەتەدى.

يبنابدەززاحىر بۇدان كەيىن دە 1262-1264 -جىلدارى تاعى دا بەركە حاننىڭ ەلشىلەرى ەگيپەتكە كەلگەنى جانە ەگيپەت ەلشىلەرىنىڭ التىن ورداعا بارعانى جونىندە مالىمەتتەر بەرىپ بايان ەتەدى.

وسىلايشا، سۇلتان بەيبارىس بيلىگىنىڭ العاشقى جىلدارى قالىپتاسقان ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى ەلشىلىك بايلانىستار بىردەن ەكى ەل اراسىنداعى نەگىزگى قاتىناستارعا اينالادى. ەگيپەتتىڭ ءوزىنىڭ ورنالاسقان اۋماعىنىڭ ماڭىزدىلىعى سونداي، ونىڭ اينالاسىنداعى كورشىلەردىڭ بارىمەن جۇرگىزگەن قارىم-قاتىناستاردى ەڭ باستى، نەگىزگى قارىم-قاتىناستار دەۋگە بولادى. دەگەنمەندە، XIII عاسىردىڭ 50-60 -جىلدارى قالىپتاسقان ساياسي جاعدايلار، اسىرەسە يران جاقتان حۇلاعۋ باستاعان موڭعولداردىڭ جاۋلاپ الۋ سوعىستارى ەگيپەت ءۇشىن باستى قارىم- قاتىناسقا التىن وردامەن قارىم-قاتىناستى شىعارادى.

ەڭ الدىمەن، بۇل قاتىناستار ەگيپەت ءۇشىن وتە ءتيىمدى جانە پايداسى زور بولدى. 1260 -جىلعى اين-جالۋتتاعى جەڭىلىستەن سوڭ، موڭعول اسكەرلەرى داماسك مەن الەپپودان ايرىلدى. ال ولاردىڭ سيريا جەرىنە قايتا شابۋىلى بولا قويمادى.

كەرىسىنشە، ولار سولتۇستىكتەگى كورشىسى التىن وردا تاراپىنان 1262-1265 -جىلدار ارالىعىندا بىرنەشە رەت جويقىن جورىقتارعا تاپ بولدى. جانە ولاردىڭ بارىندە دە يرانداعى موڭعولدار جەڭىلىسكە ۇشىراپ وتىردى. 1262 -جىلدىڭ تامىزىندا 30 مىڭدىق اسكەرمەن اتاقتى نوعاي دەربەنت جاقتان يرانعا كىرىپ، جەرگىلىكتى اسكەردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. وسى جىلدىڭ قاراشا ايىندا حۇلاعۋدىڭ ءوزى جاڭادان مول اسكەر جيىپ، نوعايمەن ۇرىسقا تۇسەدى دە، ونى جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. ۇرىستاردىڭ بىرىندە نوعاي ءبىر كوزىنەن جارالانادى.

ولار دەربەنتتى الىپ، تەرەك وزەنىنەن ءوتىپ، نوعاي اسكەرىنىڭ تىلىن تالقاندايدى. 1263 -جىلى قاڭتاردا بەركە حاننىڭ ءوزى مول اسكەرمەن جەتىپ، اشىق ۇرىستا حۇلاعۋ ارمياسىن جەڭەدى. حۇلاعۋ اسكەرىنىڭ كوبى وزەنگە اعىپ كەتەدى.

مىنە، وسى 1262-1263 -جىلعى العاشقى سوعىستان سوڭ، التىن وردا مەن حۋلاعۋلىق يران جاڭا سوعىستارعا دايىندالا باستايدى. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى سوعىستار ەگيپەت ءۇشىن شىعىستان تونگەن قاۋىپتى بولدىرمادى. سۇلتان بەيبارىستىڭ بيلىك باسىنا كەلە سالا العاشقى سىرتقى ساياساتتاعى ۇلكەن جەڭىسى، وسى - التىن وردامەن ەلشىلىك بايلانىستاردى ورناتۋ بولدى. 1265 -جىلى حۇلاعۋ قايتىس بولعاننان كەيىن، ورنىنا وتىرعان ۇلى اباعا حانمەن نوعاي كۋرا وزەنى بويىندا سوعىسىپ، تاعى دا جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. بۇل سوعىستان كەيىن اباعا حان مەن نوعاي تاعى مايدان دالاسىندا كەزدەسىپ، بەركە حاننىڭ كومەگىمەن التىنوردالىقتار جەڭىسكە جەتەدى.

ءدال وسى جىلدارى ەگيپەتكە ەكىنشى قاۋىپ كرەسشىلەردەن تونگەن بولاتىن. سۇلتان بەيبارىستىڭ التىن وردامەن قاتىناس ورناتۋى جانە التىن وردا مەن حۇلاعۋ اۋلەتىنىڭ اراسىندا سوعىستاردىڭ باستالۋى وعان بار كۇشىن كرەسشىلەرگە اۋدارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە ول بۇل مۇمكىندىكتى شەبەر پايدالانادى.

يبنابدەززاحىردىڭ مالىمەتتەرىنەن جالپى العاندا، سۇلتان بەيبارىس ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا ەڭ نەگىزگى فاكتور رەتىندە - يسلام فاكتورىن قولدانادى جانە ول فاكتور بىردەن وڭ ناتيجە بەرەدى. سونداي-اق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن ەگيپەت كاديىنا كۋالاندىرىپ، بەركە حانعا جىبەرۋىنە قاراعاندا، ءوزىن التىنوردالىقتارعا جەرلەس ەكەنىن، ياعني تۋىسقاندىق فاكتوردى دا قولدانىپ وتىرعانىن بايقايمىز. سونداي-اق وسى تۋىسقاندىق فاكتورعا سۇلتان بەيبارىستىڭ بەركە حاننىڭ قىزىنا ۇيلەنۋىن ايتۋعا بولادى.

كەلەسى ءبىر اراب اۆتورى يبنۆاسىل (1297-1298 -جىلى 93 جاسىندا قايتىس بولعان) التىن وردا حانى بەركە مەن حۇلاعۋ اراسىنداعى سوعىستاردىڭ سەبەپتەرىن جازادى. ونىڭ مالىمەتى بويىنشا شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنا مىناداي وسيەت قالدىرعان. جاڭادان باعىندىرىلعان ەلدەردەن تۇسەتىن پايدانىڭ ۇشتەن ءبىرى بەركەگە، ياعني جوشى اۋلەتىنە، ۇشتەن ءبىرى شىڭعىس حان جۇرتىنا، ياعني قاراقورىمعا، ال قالعان ۇشتەن ءبىرى - جاۋلاپ الۋشىعا تيەسىلى بولۋى كەرەك. حۇلاعۋ يراندى جاۋلاپ العاننان كەيىن بۇل شارتتى ورىندامادى، سول سەبەپتى دە بەركە حۇلاعۋعا قارسى سوعىس اشتى دەپ باياندايدى.

اۆتور «ول (بەركە حاندى ايتىپ وتىر. ەگيپەت بيلەۋشىسى ەلمەليك-ەززاحىرعا ەلشى جىبەرىپ، «مەن شىعىس جاقتان، ال سەن باتىس جاقتان كەلىپ، ونىڭ اسكەرىن تۇتقىندايىق، ولاردىڭ بىردە-ءبىر ادامىن قالدىرمايىق»، - دەپ حابار ايتادى. بۇل دەرەك مالىمەتى ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ نەگىزىندە گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق فاكتور جاتقانىن كورسەتەدى.

وسىلايشا، XIII عاسىردىڭ ورتاسىندا ەۋرازيانىڭ قاق ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن التىن وردا مەملەكەتى ءوز تاريحىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە بيلەۋشىلەر - باتۋ، بەركە، مەنگۋ تەمىر حاندار تۇسىندا ەگيپەت پەن تاياۋ شىعىستىڭ ءبىر بولىگىندە ءدال وسى كەزدە بيلىككە كەلگەن جاڭا ساياسي تۇلعا - سۇلتان بەيبارىسپەن ساياسي قارىم-قاتىناستار ورناتادى. وعان ساياسي، گەوساياسي، ءدىني، ەكونوميكالىق جانە تۋىستىق فاكتورلار نەگىز بولادى جانە وسى قاتىناستار عاسىردان استام ۋاقىت ۋاقىت بويى جۇمىس جاسايدى. ءتىپتى، قازىرگى كەزەڭدە وسى فاكتورلاردى ەكى جاقتىڭ باسشىلارى ەسكە الىپ وتىرادى.

بەرەكەت كارىبايەۆ، ۇ ع ا اكادەميگى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

turkystan.kz