«التىن ادامدى» تاپقان ارحەولوگ كەمەل اقىشەۆ تۋرالى نە بىلەمىز
استانا. قازاقپارات - «التىن ادام» قازاق تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگى. 1969 -جىلى ەسىك قورعانىنان العاش «التىن ادام» تابىلعاندا الەم نازارى قازاقستانعا اۋدى. مىنە، سول ەسىك وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىنداعى تەمىر داۋىرىنەن ساقتالعان ساق وباسىنان تابىلعان التىن كيىمدى ساق جاۋىنگەرىنىڭ مۇردەسىن بەلگىلى ارحەولوگ كەمەل اقىشەۆ تاپقان ەدى.
كەمەل اقىشەۆ 1924 -جىلى 23-مامىردا پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بولاشاق ارحەولوگ ەرتە جاسىندا اتا-اناسىنان ايىرىلىپ، جاستايىنان جەتىم قالدى. كەمەل اقىشەۆتىڭ بالالىق شاعى ءدال ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا تاپ كەلدى. ال جاستىق كەزى ۇلى وتان سوعىسىمەن قاتار ءوتتى. تاريحتىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭدەرىن باستان وتكەرگەن اقىشەۆ رۋحاني تۇرعىدان شىڭدالىپ وسەدى. ول ءومىر سۇرۋگە، وقۋعا قۇشتار بولدى. سونىڭ ارقاسىندا بيىك بەلەستەردى باعىندىرا الدى. ەسىمى تاريحتا قالدى.
بىلىمگە قۇشتار بولعان كەمەل اقىشيەۆ اسكەري ۋچيليشەنى اياقتاپ، مايدانعا دا بارىپ قايتتى. مايداننان كەلگەننەن كەيىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى 1950 -جىلى ءتامامدايدى. ءبىلىم الۋدان جالىقپاعان بولاشاق زەرتتەۋشى ۋنيۆەرسيتەت بىلىرگەننەن كەيىن اسپيرانتۋراعا تاپسىرۋدى شەشەدى. ءسويتىپ، ول ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، 1953 -جىلى مەملەكەتتىك ەرميتاجدىڭ عىلىمي كەڭەسىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعاپ شىعادى. ستۋدەنت بولىپ ءجۇرىپ ساباعىمەن قاتار، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا دا قاتىسىپ تۇردى.
1955 -جىلى كەمەل اقىشەۆ قازاق ك س ر و عا تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ بەكىتىلەدى. ودان كەيىن ۇستازى الكەي مارعۇلان اتىنداعى ق ر ۇ ع ا ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ تاعايىندالادى.
اقىشەۆ ارحەولوگيانىڭ ارقاسىندا ەسىمى تاريحتا قالعان بەلگىلى عالىم بولدى. عىلىم ونىڭ ءومىرى بولدى. جانە عىلىمدى ومىرىنە اينالدىرعان زەرتتەۋشى ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولدى. ونى ءبارى قۇرمەت تۇتتى. ول قازاقستاننىڭ ەسىمىن الەمگە پاش ەتكەن «التىن ادامدى» تاپتى. سونداي-اق، ۇلتتىق تاريحىمىزدى عانا ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك تاريحتى دا بايىتقان قازبا جۇمىستارىن ءدال كەمەل اقىشەۆ جۇرگىزگەن دەپ ماقتانىشپەن ايتا الامىز.
الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىنىڭ ماڭىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنان بولەك، ورتالىق قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق نىساندارىن زەرتتەۋ جۇمىسى دا كەمەل اقىشەۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ول ⅩⅩ عاسىردىڭ 40 -جىلدارى الكەي مارعۇلاننىڭ جەتەكشىلىگىمەن ارحەولوگيا سالاسىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بەعازى، سانگرۋ سىندى قولا ءداۋىرىنىڭ قورىمدارىن زەرتتەۋگە ات سالىسقان. ال، عىلىمداعى دارا جولى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە ورتالىق ايماقتارىنداعى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى زەرتتەۋدەن باستالدى.
54 -جىلى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزەڭى باستالعاندا زاڭ بويىنشا يگەرىلەتىن جەردى ەڭ الدىمەن ارحەولوگتار ءبىر قاراپ شىعىپ، تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ بار-جوعىن تەكسەرەتىن. 3 جىل قاتارىنان 1954-56 -جىلدارى ارحەولوگتار قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك ايماقتارىن وسى ماقساتتا زەرتتەيتىن.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە اتتانعان مۇنداي ەكسپەديتسيالار 3 جىلدىڭ ىشىندە 600 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش تاپتى. قازبا جۇمىستارى شامامەن 200 نىساندا جۇرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق كارتاسى» اتتى كىتاپ جارىق كوردى.
كەمەل اقىشەۆتىڭ ەسىمى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىشانىنا اينالعان العاشقى «التىن ادامنىڭ» تابىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى دالا وركەنيەتى مەن ورتالىق قازاقستاننىڭ ارحەولوگياسىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە ارنالعان.
1997 -جىلى بەلگىلى ارحەولوگ قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىنا شاقىرىلدى. باستى ماقسات - اقمولا ايماعىنىڭ ارحەولوگيالىق نىساندارىن زەرتتەۋ بولاتىن. عالىم بۇزىقتى كولىنىڭ جاعاسىنداعى جۇمباق قالانى ىزدەۋگە كىرىسەدى. ول تۋرالى اقىشەۆ رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىنان وقىپ بىلەدى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان جۇمىس ءبىر كۇنى ويلاماعان جەردەن ناتيجە بەردى. كونە شاھار تىڭ يگەرۋشىلەر ورناتىپ كەتكەن گەودەزيالىق بەلگىنىڭ جانىنان تابىلدى. ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ سول ماڭعا ەسىل ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى اتتانادى. كەمەل اقىش ۇلى ۇلى جىبەك جولى وتكەن كونە قالالاردا، ياعني ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە جۇمىس ىستەپ جاتقان اسپەرانتتارىن شاقىردى.
وسىلايشا، زرتتەۋشىلەر ەجەلگى قازاعا بوزوك دەگەن اتاۋ بەرەدى. سول ساتتەن باستاپ ەلودانىڭ ەرتە داۋىرلەردە جاتقان تاريحي تامىرىنىڭ اياعى بولعان شاھار استانا قالاسىنىڭ برەندىنە اينالدى. ال، بوزوكتى ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن كەمەل اقىشەۆ ءۇشىن بۇل باستى ارحەولوگيالىق نىسان بولدى.
عالىمنىڭ ومىرىندە اتقارعان تاعى ءبىر ماڭىزدى ءىسى ەۋرازيالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ارحەولوگيا كافەدراسىن اشۋىمەن بايلانىستى. ول مۇندا 2003 -جىلعا دەيىن، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن جۇمىس ىستەدى. بەلگىلى ارحەولوگ 82 گە قاراعان جاسىندا دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ شەشىمىمەن كافەدرادا كەمەل اقىشيەۆ اتىنداعى ارحەولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلدى. جانە 2005 -جىلى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن وسىنداي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلدى.
كەمەل اقىشەۆ قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعانىمەن قاتار، ۇلكەن مەكتەپ قالىپتاستىرىپ كەتتى. ونىڭ بىزگە بەلگىلى 200 عىلىمي ەڭبەگى مەن 15 كىتابى بار. بۇكىل الەمگە ءماشھۇر بولعان «التىن ادامدى» تاپقان ارحەولوگ «قۇرمەت»، «جەڭىس»، «پاراسات» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان جانە ونىڭ ەسىمى ق ر «التىن قۇرمەت» كىتابىنا ەنگىزىلگەن.