التايدا جوعالىپ تابىلعان اباي جيناعى: حالىق ماحابباتىنىڭ ايعاعى
استانا. KAZINFORM - ەجەلدىڭ ەڭ كۇنىنەن بەرى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرت وت جاعىپ، كۇل توككەن جوڭعاريا ولكەسىن - حان-التايدان بوعداعا، حانتاڭىردەن قارلىققا دەيىنگى بايتاق دالانى مەكەن ەتكەن الاش بالاسىنىڭ ۇلتتىڭ باس اقىنى ابايعا دەگەن ماحابباتى مەن قۇرمەتى ايرىقشا.
ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن ابايدى بىلمەيتىنى جوق. اباي ءسوزى ارعى بەتتەگى اعايىن ءۇشىن دە ىستىق جۇرەكتىڭ بايلاۋى، نۇرلى اقىلدىڭ قاينارى. ءار ءسوزىن ابايمەن باستاپ، ايتار ويىن ابايمەن تۇيىندەيتىن ابىز اقساقالداردىڭ كوزىن ءبىزدىڭ دە كورە قالعانىمىز بار.
ۇلت زيالىلارىن قىناداي قىرعان اتىشۋلى ستاليندىك ناۋبەتتەن كەيىن، الاش ارىستارىنىڭ اسىل مۇراتى شىعىس تۇركىستان توپىراعىندا جالعاسىن تاپقانى تاعى راس. رايىمجان مارسەكوۆ، ىبىرايىم جايناقوۆ، كارىم دۇيسەبايەۆ، اسەت نايمانباي ۇلى، جۇسىپبەكقوجا شايحيسلام ۇلى، زيات شاكارىم ۇلى، شەريازدان مارسەكوۆ، اقىت ءۇلىمجى ۇلى، تاڭجارىق جولدى ۇلى، اسقار تاتاناي ۇلى باستاعان ءىرى تۇلعالار ءىز سالعان اعارتۋشىلىق قوزعالىستىڭ ارقاسىندا ارعى بەتتەگى قازاق اۋىلدارى دا ۇلى اقىننىڭ نۇرلى اقىلىنىڭ ساۋلەلى شۋاعىنا شومىپ، ويانۋ، جاڭعىرۋ، رۋحاني تۇلەۋ جولىنا ءتۇستى.
اباي ءسوزى قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ دە التىن قازىعى، اسقار بەلى بولدى. ءسوز ساپتاعان، قالام ۇستاعان اقىندار مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلى ابايدى ۇستاز تۇتپاعانى كەمدە-كەم. مىسالى، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ءدۇلدۇل اقىن ارعىنبەك اپاشباي ۇلى ءبىر ولەڭىندە ءبۇي دەيدى:
وسكەنباي، قاجى قۇنانباي، مىرزا ىبىراي،
ابايدىڭ جاننان اسقان ءبىلىمىن-اي!
زاتىڭ قازاق بولعان سوڭ امال بارما،
ارماندا زارلاپ ءوتتىڭ، بۇلبۇلىم-اي!
عالامعا ۇلگى جايىپ، ءسوز تاراتتىڭ،
اتىڭىز باقي قالدى، ءدۇلدۇلىم-اي!
نيزامى بولماعان بۇل اتاڭ قازاق،
تابىلماس ەندى ويلاسام ءبىر كۇنىڭ-اي.
التايدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن اۋزىنا قاراتقان ءدىن عۇلاماسى، قىتايداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان ءىرى قايراتكەر اقىت ءۇلىمجى ۇلى دا حاكىم مۇراسىن رۋحاني ءومىرىنىڭ بويتۇمارى سانادى. «اقىندار مەنەن بۇرىن ءوتتى تالاي، اسىرەسە قۇنانباي بالاسى اباي. ءدال سونداي وتكىر ءسوزدى بولماسا دا، مەن دە از ءسوز جازىپ قويدىم قۇراپ- جاماي» دەپ تولعاعان ابىز اقىتتىڭ باس اقىننىڭ كۇردەلى لەبىزدەرىن شەشۋگە، ونەگە- تاعلىمىن جۇرتقا جايۋعا باعىتتالعان «دالەيلۋل-عاقىليا» كىتابىن جازۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟
ابايدىڭ التاي بەتىندەگى ادال شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ماعاز رازدان ۇلىنىڭ ەسىمى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى ارعى بەتتەگى قازاقتار ءۇشىن قىمبات. «سارى بەل» اتتى ولەڭ- رومانىمەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن قانجىعاسىنا بوكتەرگەن قالامگەر ماعاز 1924 -جىلى التايدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى بۋىرشىن وڭىرىندە ءومىر ەسىگىن اشادى. بولاشاق اقىننىڭ العاشقى ۇستازى اكەسى رازدان يمام ەدى. رازدان يمام اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىن مەڭگەرگەن، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، 200 دەن استام كىتاپ قورى بار وقىمىستى جان بولىپتى. سەيتقازى نۇرتايەۆ، زيات شاكارىم ۇلى سىندى ۇلت زيالىلارىمەن كوڭىلى جاقىن، تىلەۋى جۋىق بولىپتى. العاشقى ساۋاتىن اكەسىنەن اشقان تالاپتى جاس 1938 -جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن 1940 -جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن سارسۇمبە قالاسىندا پەداگوگيكالىق مەكتەپتەن ءبىلىم الىپ، ارى قاراي اۋىل مەكتەبىندە مۇعالىم بولادى. بالا كۇنىنەن اباي ءسوزىن قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن بولاشاق قالامگەر ۇلى اقىننىڭ 1909 -جىلى پەتەربۋرگتە باسىلعان تۇڭعىش جيناعىنىڭ كوشىرمەسىن 1945 -جىلدىڭ جازىندا تاعى ءبىر داپتەرگە قوتارىپ شىعادى.
«ابايدى مەن جاسىمنان ءوستىم تىڭداپ،
دەگەن ول ەكى نارسە سىر مەن سىمبات.
سىر - ءىشى، سىمبات - سىرتى، سول سەبەپتى
جاقسىنىڭ ءوزى - تۇلعا، ءسوزى - قىمبات»، - دەپ جىرلاعان ماعاز رازدان ۇلىنىڭ قولىنان شىققان اباي جيناعىنىڭ كوشىرمەسى كەيىن قولدى بولىپ، ۇشتى-كۇيلى جوعالادى. وعان نە سەبەپ بولعانىن دەرەككوزدەر اشىپ ايتپايدى. ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىن الا بۇرق ەتىپ، ەل- جۇرتتى سارساڭعا سالعان ساياسي ناۋقاندار جاس اقىندى قيماس، قىمبات قازىناسىنان كوز جازدىرسا كەرەك. بۇنداي جاعداي بەلگىلى ابايتانۋشى، اباي مۇرالارىن قىتاي تىلىندە سويلەتكەن العاشقى قالامگەر قابايدىڭ (حا حۋانچجان) دا باسىنان وتكەن.
بۇكىل قىتايدى اياعىنان تۇرعىزعان اتىشۋلى مادەني ريەۆوليۋتسيانىڭ سۇراپىل داۋىلى سالعان جەردەن بىرنەشە ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن جاس ماماندى ىلە كەتەدى. بىردە شولاق بەلسەندىلەر قابايدىڭ ۇيىنە باسىپ كىرىپ، سارى مايداي ساقتاعان كىتاپ قورىن تالاپايعا سالادى، «ۋلى ءشوپ» دەپ تانىلعان كىتاپتاردى يەسىنىڭ كوزىنشە ورتەپ جىبەرەدى. قاس نادانداردىڭ قاراسى ۇزاپ كەتكەن سوڭ، جۇمىس ارەدىگىندە اباي مۇراسىن قىتاي تىلىنە اۋدارىپ جۇرگەن قاباي بىردەن ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەر جيناعىن ەسىنە الادى، ءبىراق تاپپايدى. كىتاپتىڭ قولدى بولعانى اقيقات ەدى، ءتىپتى ورتەلگەن بولۋى دا مۇمكىن. وزەگىنە ءورت تۇسكەن اۋدارماشى قايعىدان ەسەڭگىرەپ، كورەر تاڭدى كوزبەن اتىرادى. ەرتەسىنە جۇمىسقا جۇرمەك بولىپ، اۋلاعا شىقسا، مىنا عاجايىپقا قارامايسىز با، ءتۇنى بويى كۇڭىرەنتكەن اباي جيناعى ءبۇتىن كۇيىندە تەرەزەنىڭ كوزىندە تۇرادى. ءسىرا، سىرت كوزگە بەلسەندى بولىپ جۇرگەن الدەكىم جاسىرىپ قالىپ، ءتۇن جامىلا تەرەزەنىڭ الدىنا قويىپ كەتسە كەرەك.
وسى تۋرالى ءسوز بولعاندا قابايدىڭ تىلشىگە: «جيناقتىڭ جوعالىپ تابىلۋىن اباي رۋحىنىڭ كيەسىنە جورىدىم»، - دەپ اعىنان اقتارىلعانى بار.
شۋلى ناۋقان ماعاز رازدان ۇلىن دا قالپاقشا ۇشىرادى. «التاي گازەتىندە» ءتىلشى، رەداكتور بولىپ جۇمىس ىستەيتىن، «كەسىلگەن باس» دەيتىن العاشقى جىر جيناعىن باسپاعا وتكىزىپ قويعان اقىن 1958 -جىلى 34 جاسىندا باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، تابانى كۇرەكتەي 21 جىلدى ايداۋدا، قاماۋدا وتكىزەدى. 1979 -جىلى ءساۋىر ايىندا اقتالىپ شىعىپ، قوعامدىق قىزمەتكە قايتا ارالاسقان اقىن 1985 -جىلى ءور التايداعى شىڭگىل جەرىنە ساپار شەگەدى. وسى ساپارىندا شىڭگىل ءوڭىرىنىڭ تۋماسى مۇقامەتبەك زاتەلباي ۇلى شار تارتقان ماعاز اقىنعا جوعالدى دەپ جۇرگەن قولجازبا- كوشىرمەنى قايتارادى. بۇل تۋراسىندا اقىننىڭ تۋعان ءىنىسى ميدحات رازدان ۇلى «شاكارىم ولەڭدەرى جانە «ءۇش انىق» جونىندە» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى:
- اكەم… كىمنەن العانى بىزگە بەيمالىم، ايتەۋىر «اباي قۇنانبايەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى» دەگەن كىتاپتىڭ كوشىرمەسىن اكەلىپ، وقىپ جۇرەدى. بۇل كىتاپ 1909 -جىلى كاكىتاي ىسقاق ۇلى سانكت- پەتەربۋرگ قالاسىندا باستىرعان نۇسقاسىنان كوشىرىلىپتى. «كوشىرگەن - عابيدەن جىگىتبايەۆ» دەگەن ءسوز بار ەدى. ول مۇعالىم ەكەن. كىتاپقا قاتتى قىزىعىپ قالعان اعام ونى 1945 -جىلدىڭ جازىندا ءبىر ايداي ۋاقىت شىعارىپ، بۋىرشىننىڭ ءۇشتاس جايلاۋىندا كوشىرىپ شىقتى... (كوشىرمە) يكەمدى، قاتتى مۇقابالى قارا داپتەرگە حيميالىق كۇلگىن ءتۇستى سيامەن جازىلىپتى... وسى كىتاپ كوشىرىلىپ بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ۇيدە كوپ تۇرماي جوعالىپ كەتىپ ەدى. تۋرا 40 جىل وتكەن سوڭ، 1985 -جىلى قيىرداعى شىڭگىل اۋدانىنان مۇقامەتبەك زاتەلباي ۇلى ونى ۇلكەن ادامگەرشىلىك تانىتىپ ماعازدىڭ وزىنە تابىس ەتتى. كىتاپ شىڭگىل جاققا قاشان، كىم ارقىلى بارعانىن مۇقامەتبەك تە، ماعاز دا بىلمەيدى. بالا اكەدەن، انا بالادان ايىرىلىپ قالىپ جاتقان، سوعىس ءورتى شارپىعان، نەبىر قيىن-قىستاۋ كۇندەردى باستان وتكىزگەن ءور التايدىڭ ورىندە حالىقتىڭ اباي ولەڭدەرىن جانىنداي جاقسى كورىپ، جوعالتپاي ساقتاۋىن قاراڭىزشى! بۇل دا ابايدىڭ ۇلىلىعىنان ەمەس پە!
ماعاز اقىننىڭ شاڭىراعىندا ساقتالعان كوشىرمەنىڭ سكانەر- نۇسقاسى 2020 -جىلى ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيگەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، داپتەردىڭ العاشقى 15 بەتى جوق. قولىمىزداعى كوشىرمە ۇلى اقىننىڭ «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك» دەگەن ولەڭىنىڭ «اۋقاتى بار تۋعاندى» دەگەن جولىنان باستالىپ، كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ «اباي قۇنانبايەۆتىڭ ءومىر تاريحى» دەگەن ماقالاسىمەن تۇيىندەلگەن.
قولجازبا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەملەسىمەن توتە جازۋدا كوشىرىلگەن. «ەسكەندىر اڭگىمەسى» دەگەن تاقىرىپپەن بەلگىلەنگەن بەلگىلى پوەمادان كەيىن «34 -جىلى 8-ايدىڭ 23 -كۇنى كوشىرىپ بولدىم. ماعاز رازدان ۇلى» دەپ، ال ەڭ سوڭعى بەتكە «ماعاز ق. 25.8.34» دەپ قول قويىلعان. ونىڭ سەبەبى، قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ جىل ساناۋى 1911 -جىلدان باستالادى. دەمەك، كوشىرمەنىڭ سوڭعى نۇكتەسى 1945 -جىلدىڭ 25 -تامىزىندا قويىلعان. كوشىرمەنىڭ كەي تۇستارى قارا سيامەن تۇزەتىلگەن نەمەسە قايتا جازىلعان. بىرنەشە بەتكە بوتەن كىسىلەردىڭ قولى قويىلعان. سونىڭ ىشىندە 81-بەتتەگى «ونەگيننىڭ سيپاتى» دەگەن ولەڭنىڭ شەكەسىنە «مۇقاۋ» دەپ قول قويىلعان. ول شىڭگىل اۋدانىندا ۇزاق جىل باسشىلىق قىزمەت اتقارعان، ەل-جۇرتى مۇقاۋ اتاندىرعان، كوشىرمەنى ساقتاپ، يەسىنە قايتا تابىستاعان مۇقامەتبەك زاتەلباي ۇلىنىڭ قولى ەكەنىندە داۋ جوق.
قىسقاسى، وسىدان تۋرا 80 جىل بۇرىن قۇنتتى قولمەن كوشىرىلىپ، كەيىن قاپيادا قولدى بولعان، قولدان قولعا ءوتىپ، قانشاما جىلدان كەيىن يەسىنىڭ قولىنا قايتا ورالعان قولجازبا اباي رۋحىنا قول جايعان ءيىسى قازاق بالاسىنىڭ، حاكىم ءسوزىن قولدان تۇسىرمەي قاستەرلەگەن التاي جۇرتىنىڭ اينىماس ماحابباتىنىڭ اسىل ايعاعىنداي كوزگە ىستىق، كوڭىلگە قۋات!
اۆتور
ەرلان مازان