الەمدىك مۇحيتقا ءامىرىن جۇرگىزەتىن ەلدەر

استانا. قازاقپارات - كەڭەس وداعى 1949 - جىلى اتوم بومباسىن سىناقتان ءساتتى وتكىزگەننەن كەيىن، ا ق ش-پەن تەرەزەسى تەڭەستى. الايدا اتوم بومباسىن جاساۋ ءوز الدىنا، ەندى ونى قارسىلاستاردىڭ اۋماعىنا جەتكىزەتىن قۇرال قاجەت بولدى. جويقىن قارۋدى ۇستاپ وتىرعان ەكى جاقتىڭ ستراتەگتەرى بۇل ماسەلەمەن بىرنەشە جىل باستارىن قاتىردى.

باستى پروبلەما - «قىرعي قاباق سوعىسقا» قاتىسۋشى ەكى كۇشتى مەملەكەتتىڭ مىڭداعان ميلگە سوزىلعان مۇحيت بولىپ جاتقان ەكى قۇرلىقتا ورنالاسۋى. بۇل كەزدەردە قۇرلىق ارالىق بالليستيكالىق راكەتالاردى الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنە جەتكىزەتىن اۆياسيا بولعان جوق. ك س ر و-نىڭ ساياسي جانە اسكەري باسشىلارى «يادرولىق قارۋدى تاسىمالداۋعا ەڭ ىڭعايلىسى - سۇڭگۋىر قايىق» دەگەن شەشىمگە كەلدى.

عالىمدار 50- جىلدارى اتوم ەنەرگياسىن سۇڭگۋىر قايىقتارعا پايدالانا باستادى. بۇل سۋاستى كەمەلەرىنىڭ كولەمىن بىرنەشە ەسەگە ۇلكەيتۋگە جانە اۆتونومدى ءجۇزۋ ۋاقىتىن بىرنەشە ايعا دەيىن ۇزارتۋعا جاعداي جاسادى. وسىلايشا اتومدىق سۇڭگۋىر قايىقتار (ا س ق) قارسىلاستاردىڭ جاعالاۋىنا سۋ استىمەن جاسىرىن بارىپ، يادرولىق قارۋمەن تۇتقيىلدان شابۋىل جاساۋعا مۇمكىندىك الدى.

وتكەن عاسىردا ا ق ش ءىرى اۆيا تاسۋشىلارىمەن ماقتانسا، كەڭەس وداعى سۋ استى كۇشتەرىمەن باسىم ءتۇسىپ، الەمدىك مۇحيتقا ءامىرىن جۇرگىزدى. شىن مانىندە، ا س ق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جويقىن قارۋ بولىپ تابىلادى.

ك س ر و اسكەري-تەڭىز فلوتىندا قىزمەت ەتكەن قازاقستاندىق سۋاستى تەڭىزشىلەرى جىل سايىن 19 - ناۋرىزدا وزدەرىنىڭ مەرەكەلەرىن اتاپ وتەدى. اتوم سۇڭگۋىر قايىعىندا بىرنەشە جىلىن وتكىزگەن قازاقستان اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قولباسشىسى كونتر-ادميرال جانداربەك جانزاقوۆ، وتستاۆكاداعى كونتر-ادميرال روتمير كومراتوۆ سياقتى تەڭىز تارلاندارى الەمدىك مۇحيتتاردا ءجۇرىپ جيناقتاعان تاجىريبەلەرىن قازاقستاندىق اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن قۇرۋدا پايدالاندى.

تىنىق مۇحيتى فلوتىنىڭ ا س ق-دا قىزمەت ەتكەن كاپيتان-لەيتەنانت سەرىكقالي مۋسين ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنەن وتستاۆكاعا شىقتى، بۇگىندە رەسپۋبليكاعا تانىمال ادۆوكات. بۇرىنعى سۇڭگۋىر ميچمان تالعات باعيدولدين، ستارشينا باقىت اپپاقوۆتار دا ەلگە ورالعان سوڭ قارۋلى كۇشتەر سالاسىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتتى.

سۇڭگۋىر قايىقتار تاريحى 1906 - جىلى 19 - ناۋرىزداعى (ەسكىشە 6 - ناۋرىز) جارلىعىمەن رەسەي يمپەراتورى نيكولاي II اسكەري فلوت قۇرامىنا جاڭا كلاستاعى جاۋىنگەرلىك كەمەلەر - سۇڭگۋىر قايىقتاردى قوستى. ەڭ ءبىرىنشى سۇڭگۋىر قايىق بالتيكا زاۋىتىندا 1904 - جىلى جاسالدى. العاشقى سۇڭگۋىر قايىقتار بريگاداسى 1911 - جىلى قۇرىلدى.

سول كەزدەردە تەڭىز ۆەدومستۆوسىنىڭ قاراماعىندا «فورەل»، «كاساتكا»، «سوم»، «وسيتر» ءتيپتى جيىرما شاقتى سۇڭگۋىر قايىق-تار بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا (1914-1918ج ج.) سۇڭگۋىرلەردى نەمىستەر دە، انتانتا جاعى دا كەڭىنەن پايدالاندى. سوعىستىڭ اياعىنا قاراي سۇڭگۋىر قايىقتار اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ دەربەس كۇشى بولىپ قالىپتاستى.

1930-1939 - جىلدار ارالىعىندا ك س ر و فلوتىندا 20 دان استام ءىرى، 80 ورتاشا، 60 شاعىن سۇڭگۋىر قايىقتار جاسالدى. ІІ دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الدىندا ك س ر و-نىڭ ءتورت فلوتىنىڭ قۇرامىندا 212 سۇڭگۋىر قايىق بولدى. ۇيىمداستىرۋ جاعىنان ولار بريگادالارعا، ديۆيزيوندار جانە توپتارعا ءبولىندى.

جالپى، فلوت قولباسشىسىنا باعىنىشتى بولعانمەن جاۋىنگەرلىك وپەراسيالاردى فلوتتىڭ سۋاستى ءبولىمى باسقاردى. سۇڭگۋىر قايىقتارعا تاپسىرما بەرەتىن جانە ولاردىڭ جورىققا شىعاتىن اۋداندارىن فلوتتىڭ اسكەري كەڭەسى بەكىتتى.

كەڭەستىك تەڭىز فلوتىنىڭ كۇشى 50-جىلدارى سۇڭگۋىر قايىقتارعا يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق قۇرىلعى ورناتقاننان كەيىن كۇرت ارتتى. 1961- جىلى اسكەري فلوت 9 ا س ق - 4 راكەتالىق جانە 5 تورپەدالىق سۋبمارينالارمەن تولىقتى.

كەڭەس وداعى ءوز تاريحىندا ءارتۇرلى كلاستاعى 243 ا س ق جاساپتى، ال پاتشالىق رەسەي كەزىنەن باستاپ ساناعاندا ديزەلدىك سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ مىڭنان استامى سۋعا تۇسىرىلگەن. ەڭ ءبىرىنشى اتومدىق سۇڭگۋىر قايىق 1954 - جىلى 21 - قاڭتاردا گروتون (كوننەكتيكۋت شتاتى) ۆەرفىندە جاسالعان. قازىر رەسەي اسكەري-تەڭىز فلوتىندا قاناتتى راكەتالارمەن قارۋلانعان اتوم سۇڭگۋىر كرەيسەرلەر توبى قۇرىلعان. ونىڭ قۇرامىنا 24 راكەتاسى بار «گرانيت» ءتيپتى 949 ا جوباسىنداعى سۇڭگۋىر قايىقتار كىرەدى.

تۇڭعيىق تاجالى

تەڭىز تەاترىندا اۆياتاسىعىشتار ءداۋىرى 1942 - جىلدىڭ 18 - ساۋىرىنەن باستالادى. ءدال وسى كۇنى امەريكالىق ب-52 ۇشاقتارى توكيونى بومبالاي باستادى. ۇشاقتاردىڭ قايدان شىققانىن تۇسىنبەگەن جاپوندىقتار اڭ-تاڭ. ارتىنان جاپوندىق اۋە شولعىنشىلارى 500 ميل جەردە تۇرعان «حورنەت» اۆياتاسىعىشىن بايقادى.

سول كەزدەن باستاپ كەڭەس وكىمەتى، ياعني اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ قولباسشىلىعى اۆياتاسىعىش كەمەلەردىڭ كۇشىن ءتۇسىندى، ءسويتىپ، «تەڭىز ايرودرومدارىنا» قارسى قوياتىن جاڭا قارۋ ويلاستىرا باستادى.

اۆياتاسىعىشتى جان-جاعىنان قورشاعان جاۋىنگەرلىك كەمەلەر، سۇڭگۋىر قايىقتار شەڭبەرىنەن ءوتىپ، ونى جويۋ وتە قيىن ەدى. ال امەريكا بولسا اۆياتاسىعىشتاردىڭ سانىن كوبەيتە باستادى. مىقتى قارۋلانعان ارمادا ەندى قاي قۇرلىققا قاراي جىلجىر ەكەن دەپ، الەم دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءۇنسىز باقىلاپ وتىردى.

بۇل كۇشتى توقتاتۋ ءۇشىن كەڭەستىك اسكەري-تەڭىز ستراتەگتەرى سول زامانداعى جالعىز عانا دۇرىس جولدى تاڭدادى: قاناتتى راكەتالارمەن جابدىقتالعان سۇڭگۋىر قايىق. نيكيتا سەرگەەۆيچ حرۋششەۆ بۇل ءىستى ۆ.چەلومەي جانە گ.بەريەۆتىڭ كونسترۋكتورلىق بيۋروسىنا جۇكتەدى.

قاناتتى راكەتانى 1959 - جىلى قاراشادا سىناقتان وتكىزىپ، سول جىلى فلوت پ-5 راكەتاسىن قابىلدادى. الايدا ونى سۇڭگۋىر قايىققا ورناتۋ ءبىرشاما قيىندىقتار تۋعىزدى. تەك ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي «اۆياتاسىعىشتاردىڭ جان العىشى» تولىقتاي قالىپتاستى.

1960 - جىلى 9 - مامىردا ك س ر و قورعانىس ءمينيسترى ر.مالينوۆسكيي تورپەدا-راكەتامەن قارۋلانعان ورتاشا سۇڭگۋىر قايىقتاردى جوبالاۋ تۋرالى تاكتيكالىق-تەحنيكالىق تاپسىرماعا قول قويدى. ەندى جاڭا جوباداعى سۇڭگۋىرلەردى قايدا جاسايمىز دەگەن سۇراق تۋىندادى. سەۆەرودۆينسك پەن كومسومولسك نا امۋرە قالالارىنداعى ۆەرفتەر ول كەزدە ستراتەگيالىق ماقساتتاعى راكەتالىق اتوم سۇڭگۋىر قايىقتارىن جاساپ جاتقان. سونىمەن، بۇل جوبانى گوركي قالاسىنداعى «كراسنوە سورموۆو» زاۋىتىندا جاسايتىن بولدى.

وسىلايشا بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن امەريكالىق «اۆياتاسىعىشتاردىڭ اجالى» اتالعان ك-43 راكەتا تاسىعىش ا س ق پايدا بولدى. سول تۇستا امەريكالىق 6- فلوتتىڭ كەمەلەرى جەرورتا تەڭىزىندە باسىمدىق كورسەتتى. ولاردىڭ قوزعالىسىن شەكتەۋ ءۇشىن ك-43 راكەتا تاسىعىشتارى جىبەرىلدى. ولاردىڭ كەلۋىنەن ا ق ش تەڭىز قولباسشىلىعى كادىمگىدەي قايمىقتى. ويتكەنى بۇعان قارسى تۇراتىن قارۋ جوق ەكەنىن ولار جاقسى ءتۇسىندى.

راكەتاتاسىعىشتار اقىرىنداپ تىنىق مۇحيتىنا شىقتى. اركتيكالىق مۇزدىڭ استىندا ايلاپ جۇرۋگە مۇمكىندىگى بار ا س ق الەمنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىندا جۇرەتىن بولدى، نەگىزىنەن، ءۇندى مۇحيتىن باقىلاۋعا الدى. بۇلاردىڭ باستى مىندەتتەرى امەريكالىق اۆياتاسىعىشتاردى، اسكەري جورىقتا جۇرگەن كەمەلەرىن باقىلاپ، سوعىس جاعدايى بولا قالسا، جويىپ جىبەرۋ ەدى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءۇندى مۇحيتىنداعى اسكەري جورىقتار كەزىندە ءبىزدىڭ ەسكادرانىڭ قۇرامىندا اتوم سۇڭگۋىر قايىعى دا ءجۇردى.

قازاقستانعا سۇڭگۋىر قايىق كەرەك پە؟

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ديزەل-اككۋمۋلياتورلىق ورتاشا جانە شاعىن سۇڭگۋىر قايىقتار بالتيكادا، سولتۇستىكتە، قيىر شىعىستا، سونداي-اق كاسپي فلوتيلياسىندا جاسالدى. ديزەل-ەلەكترلىك 613 جوباداعى ورتاشا سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ ك س ر و اسكەري فلوتىنداعى ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى. ۆولگانىڭ جاعاسىنداعى گوركيدەگى «كراسنوە سورموۆو» زاۋىتى جاساعان سىيىمدىلىعى ورتاشا سۇڭگۋىرلەر كەزىندە ۆولگانىڭ بويىمەن كاسپيگە اكەلىنگەن. تاريحي دەرەكتەرگە قاراساق، 1918 - جىلدارى كاسپي تەڭىزىندە شاعىن سۇڭگۋىرلەر جۇرگەن.

كاسپيدىڭ شىعىس جاعى، قازاقستانعا تيەسىلى جاعالاۋى سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ جۇرۋىنە قولايسىز، تىم تاياز. ال ارعى، ءازىربايجان، يران جاعى تەرەڭ، سوندىقتان ول جاقتا كىشىگىرىم قايىقتار بولۋى مۇمكىن. باكۋدە كەزىندە سۇڭگۋىرلەر مەكتەبى اشىلعان. قازىرگى كەزدە پارسى شىعاناعىندا اۋىر سۇڭگۋىر قايىقتارى بار يران جەڭىل سۇڭگۋىر قايىقتارىن كاسپي تەڭىزىنە شىعارماقشى.

يران اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ ادميرالى ابباسا زامينيدىڭ مالىمدەۋىنشە، سوڭعى جىلدارى يران ەلى سۇڭگۋىر قايىقتار جاساۋدى كەڭىنەن قولعا العان. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن دامىتۋ ستراتەگياسى بويىنشا الداعى ۋاقىتتا اسا ءىرى سۇڭگۋىر قايىقتاردى جاساي باستايدى. قازىرگى كەزدە جورىق كەمەلەرى ءۇندى مۇحيتىنىڭ سولتۇستىگىنە، قىزىل تەڭىزگە، سۋەسك كانالىنا، جەرورتا تەڭىزىنە جانە ادەن شىعاناعىنا شىعۋدى جوسپارلاپ وتىر. دەمەك، يراندىقتار كاسپي تەڭىزىندەگى اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن تولىقتىرادى. يراندىق اقپارات كوزدەرى وسىلاي دەپ جازىپ جاتىر.

الايدا «ازىرگە كاسپي تەڭىزىندە يراننىڭ سۇڭگۋىر قايىقتارى جوق. كاسپيدە ەشبىر ەلدىڭ سۇڭگۋىر قايىقتارىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ مالىمدەدى وتكەندە ءازىربايجان مەملەكەتتىك تەڭىز اكىمشىلىگىنىڭ باستىعى گۋدرات گۋربانوۆ.

«جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى»، مۇنى رەسەي نازارىندا ۇستاپ وتىر. ەگەر يراندىق سۇڭگۋىر كاسپيدە پايدا بولسا، استراحان جاقتان ۆولگانىڭ بويىمەن رەسەيلىك شاعىن «كيتەنوك»، «بۋكاشكالار» تۇسە باستايدى. باياعىدان قالعان بازاسى بار ءازىربايجان دا ولاردان قالىسپاسا كەرەك. سوندىقتان بىزگە دە شاعىن سۋاستى قايىقتارى قاجەت بولاتىن ۋاقىت تۋار.

قايىرجان تورەجان

«ايقىن» گازەتى. 2014 ج