الەمدەگى ۋران قورى قانشا جىلعا جەتەدى
استانا. KAZINFORM - وتكەن ايدا حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى اگەنتتىك « قىزىل كىتاپ» بايانداماسىن جاريالادى. ساراپشىلار قورىتىندىلاي كەلە، جەر بەتىندە بۇعان دەيىن انىقتالعان ۋران قورلارى 2080 -جىلعا قاراي سارقىلاتىنىن ەسكەرتكەن. وسىلايشا، مۇناي داۋىرىمەن قاتار، ۋران كەزەڭى دە كوپكە ۇزامايتىنداي كورىندى. Kazinform-نىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى وسى بولجامعا زەر سالىپ، الەمدەگى ۋران قورى قانشاعا جەتەتىنىن ساراپشىلاردان سۇرادى.
ماگاتە بولجامىندا نە جازىلعان؟
Financial Times جازعانداي، الەمدە يادرولىق ەنەرگەتيكاعا قىزىعۋشىلىق 1970-جىلدارداعى مۇناي داعدارىسى كەزەڭىندەگىدەي وتە جوعارى بولۋدا. 2020 -جىلدان بەرى يادرولىق ەنەرگەتيكاعا سالىنعان جىل سايىنعى ينۆەستيتسيا شامامەن 50 پايىزعا ارتىپ وتىرعان. ال 2050 -جىلعا قاراي يادرولىق قۋات 130 پايىزعا كۇشەيەدى. وسى قارقىن ساقتالار بولسا، 2080 -جىلعا قاراي الەمدە قازىرگە دەيىن انىقتالعان ۋران قورلارىنىڭ ءبارى سارقىلادى.
ال ازىرگە جاھاندا قانشا قور بار؟ ماگاتە ەسەبىندە 2023 -جىلى الەمدە شامامەن 8 ميلليون توننا ۋران قورى انىقتالعانى جازىلعان. اگەنتتىك مالىمەتى بويىنشا، جەر جۇزىندە ۋران قورى ەڭ كوپ ەل كوشىن اۋستراليا باستاپ تۇر - 1,7 ميلليون توننا قورى بار. ەكىنشى ورىندا، قازاقستان (900 مىڭ توننا)، ال ءۇشىنشى كانادا (600 مىڭ توننا). نەگىزى كانادالىق ۋراننىڭ ساپاسى جوعارى سانالادى. بۇدان كەيىنگى ورىنداردا - رەسەي (500 مىڭ توننا)، افريكاداعى ەڭ ءىرى ۋران ءوندىرۋشى ەل ناميبيا (450 مىڭ توننا) جانە وزبەكستان (200 مىڭ توننا) . بۇل اقپارات تەحنولوگيامەن وندىرۋگە بولاتىن ۋران كولەمىنە عانا قاتىستى ەكەنىن دە ايتا كەتەيىك.
الەم نارىعىندا قازىر ەڭ ۇلكەن تۇتىنۋشى امەريكا، بايىتىلعان ۋراننىڭ 60 پايىزىن الىپ وتىر. بۇدان كەيىن قىتاي، رەسەي، فرانسيا. سوڭعى اتالعانى وتكەن عاسىردان بەرى ەنەرگيانى ۋراننان الۋ تاجىريبەسىن تولىققاندى ەنگىزۋگە تاياۋ. مىسالى، فرانسيا شامامەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 80 پايىزىن ۋراننان الىپ وتىر.
ا ق ش، ۇلى بريتانيا جانە وڭتۇستىك كورەيا يادرولىق ەنەرگەتيكاسىن 2050 -جىلعا قاراي ەداۋىر ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىر. بۇعان قوسا، Microsoft ،Amazon سەكىلدى الپاۋىت كومپانيالار دا يادرولىق ەنەرگەتيكاعا ينۆەستيتسيا قۇيۋدا. ولار وزىق تەحنولوگياعا، قۋاتتى مالىمەت قورى ورتالىقتارىنا، جاساندى ينتەللەكت جۇيەلەرىنە باسا نازار اۋدارعان.
سالا وكىلدەرى باتىستىڭ ەنەرگەتيكا كومپانيالارى سۇرانىس ارتۋىنا بايلانىستى ۋران تاپشىلىعى تۋىنداي ما دەپ قاۋىپتەنەدى. بۇل تۇستا قازىر ۋران بويىنشا الەمدىك نارىقتىڭ 43 پايىزىن قازاقستان الىپ وتىرعانىن ايتا كەتەيىك. كەيىنگى جىلدارى قازاقستان ۋراندى رەسەي مەن قىتايعا كوبىرەك، ال ا ق ش پەن ەۋروپاعا ازىراق ساتا باستادى. 2022 -جىلى قازاقستان وندىرگەن ۋران كولەمى كانادا، ناميبيا، اۋستراليا جانە وزبەكستان سەكىلدى ءتورت ەل وندىرگەن ونىمنەن دە اسىپ ءتۇستى.
قازاقستان 2024 -جىلى ۋران ءوندىرىسىن تاعى 10 پايىزعا وسىرگەن. 2023 -جىلى بۇل كورسەتكىش 21112 توننا بولسا، 2024 -جىلى ەلىمىزدە 23270 توننا ۋران ءوندىرىلدى. الايدا بىلتىر ساتىلعان ۋران كولەمى %8 عا ازايىپ، 16,6 مىڭ توننانى قۇراپتى. وسىلايشا، «قازاتومونەركاسىپ» ۇلتتىق اتوم كومپانياسىنىڭ 2024 -جىلعى تازا پايداسى ەكى ەسە ءوسىپ، 1,13 تريلليون تەڭگەگە جەتتى. بىلتىر كومپانيا وندىرگەن ۋراننىڭ 1 فۋنتى (0,45 كەلى) نارىقتا ورتا ەسەپپەن 55 دوللاردان ساتىلعان.
ادامزاتقا ۋران مۇنايدان دا ماڭىزدى
جەر بەتىندە كەز كەلگەن رەسۋرس شەكتەۋلى ەكەنى انىق. مۇناي، سۋ، گاز، سول سەكىلدى ۋران دا شەكتەۋلى. سوندىقتان ادامزات بالامالى ەنەرگيا كوزى اتالاتىن جەل جانە كۇن كوزدەرىن تاۋسىلمايتىن رەسۋرس رەتىندە قاراستىرادى. ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ ساراپشىسى ابزال نارىمبەتوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، 2080 -جىلعا دەيىن تاعى دا كوپتەگەن ۋران قورلارى انىقتالۋى مۇمكىن، پوتەنسيالدى كەن ورىندارى بار. ياعني، الداعى ۋاقىتتا بۇل بولجامدى ۋاقىت سوزىلا بەرەدى.
- وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن امەريكالىق گەوفيزيك مەريون كينگ حاببەرت «1978 -جىلى مۇناي تاۋسىلادى» دەپ ايتقان. قاراڭىز، ودان بەرى جارتى عاسىر ءوتتى، سولتۇستىك تەڭىزدە مۇناي تابىلدى، جاڭا تەحنولوگيا ارقاسىندا تاقتاتاس مۇنايى شىقتى. مۇندا وزەكتى ءبىر دۇنيە - كەز كەلگەن نارسە شەگىنە (ەڭ بيىك نۇكتەسىنە - رەد. ) جەتكەندە قايتا قۇلدىرايدى دەپ ايتىپ جاتامىز. ءبىراق وسىنى ۇستاپ تۇرعان - جاڭا تەحنولوگيا. يننوۆاتسيانىڭ كەلۋى، جاڭا تاسىلدەردىڭ ويلاپ تابىلۋى قورلاردى تولتىردى. ءقازىر مۇناي شەگىنە 2040 -جىلى جەتەدى دەگەن بولجامدار بار. كەزىندە «مۇناي شەگىنە 2019-2020 -جىلى جەتەدى» دەگەن ساراپشىلار بولجامىن كەرى قايتارىپ الدى، - دەيدى مامان.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، قورلاردىڭ تولىعىپ وتىرۋىنا ءبىر جاعىنان باعانىڭ اسەرى بار. مۇناي كەي كەزدە اۋىتقىعانىمەن، نەگىزگى باعاسىن ۇستاپ تۇر. 2000-جىلدارى ۋران باعاسى قۇلدىراعان، ءقازىر ول دا قايتا كوتەرىلۋدە. سوندىقتان بۇل كەزەڭدەر، بولجامدار ءبارى اۋمالى تسيكل ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
ماگاتە «قازاقستاندا 900 مىڭ توننا ۋران قورى بار» دەگەنىمەن، ابزال نارىمبەتوۆ قازاقستاننىڭ ۋران وندىرىسىنە قاتىستى كومپانيالارىنىڭ ەسەبىن بىرىكتىرە وتىرىپ، ءسال وزگە اقپاراتتار شىققانىن كورسەتتى. ساراپشى كومپانيالار ەسەبىن قوسقاندا ەلدە 567 مىڭ توننا ۋران قورى بارىن، ونىڭ 53 پايىزى (301 مىڭ توننا) «قازاتومونەركاسىپكە» تيەسىلى ەكەنىن ايتتى. ال 25 پايىزىنا (141 مىڭ توننا) رەسەيلىك «روساتوم» يەلىك ەتىپ وتىر. قالعانىن كانادالىق، قىتايلىق، فرانسيالىق جانە جاپونيالىق كومپانيالار يەمدەنگەن.
- دەگەنمەن كومپانيالاردىڭ انىقتالعان قوردان بولەك، پوتەنسيالدى رەسۋرستارى بار. بۇل جاعىنان دا «قازاتومونەركاسىپ» كوش باستاپ تۇر، 509 مىڭ توننا رەسۋرسى بار. «روساتومنىڭ» مۇمكىندىگى 193 مىڭ تونناعا باعالانعان. جوعارىدا اتالعان 4 ەلدىڭ كومپانياسىنىڭ رەسۋرسى بىرىككەندە 148 مىڭ توننا بولادى.
قازىر الەمدە قورلاردىڭ ازايىپ جاتقانى شىنىمەن بايقالادى. بۇل الداعى ۋاقىتتا تالقىلايتىن ماسەلە. وسىدان 10 جىل بۇرىن «قازاتومونەركاسىپ» ءبىر قاتەلىك جىبەرگەنىن دە ايتقان ءجون: ۋراندى نارىققا كوپ شىعارامىن دەپ باعاسىن ءتۇسىرىپ الدى. وزگە ەلدەر وسىنى ەسكەرىپ، باعانىڭ وسكەنىن كۇتىپ، پوتەنتسيالدى قورلارىن ساقتاپ وتىرعان بولۋى مۇمكىن، - دەدى ساراپشى.
قازىر جاساندى ينتەللەكت، اقپاراتپەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن الپاۋىت كومپانيالارعا ءسوزسىز ەنەرگيا كەرەك. سوندىقتان ەكسپەريمەنت رەتىندە مودۋلدىك رەاكتورلار سىنالىپ جاتىر. ءبىراق بارلىعى كەلەشەكتىڭ جوبالارى. بۇنىڭ ءبارى ەنەرگيا بولماسا تۇگەل ادامزاتتىڭ دامۋى توقتاپ قالاتىنىن كورسەتەدى.
- ادامزاتقا ۋران مۇنايدان دا ماڭىزدى. نەگە؟ مۇناي تىكەلەي ەنەرگيا وندىرۋگە باعىتتالمايدى، كوبىنە جانارمايعا اينالادى. ول جوق بولسا ورنىن گاز باسا الادى. ال ۋران ەنەرگيا كوزى بولعاندىقتان، ادامزات كەلەشەگى وعان مۇقتاج، - دەپ قورىتىندىلادى ابزال نارىمبەتوۆ.
ءبىز ماسەلەگە قاتىستى ساراپشىلاردان بولەك، رەسمي ورگانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ كوزقاراسىن بىلگىمىز كەلگەن. دەگەنمەن ۆەدومستۆو تاياۋدا عانا قۇرىلعان يادرولىق ەنەرگەتيكا جونىندەگى اگەنتتىككە سىلتەدى. اگەنتتىكتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ ايتۋىنشا، ۇجىم تەك جاقىندا قۇرىلدى، سوندىقتان ماماندار ءالى بەكىتىلىپ ۇلگەرمەگەن. سوڭىندا «قازاتومونەركاسىپ» ساراپشىلارىنىڭ ۇستانىمىن سۇراۋعا نيەتتەندىك. الايدا كومپانيانىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى ماماندارمەن بايلانىستىرۋدى سۇراعان ءوتىنىشىمىزدى جاۋاپسىز قالدىردى.
مۇحيتتاردا 4,5 ميلليارد توننا ۋران بار
مۇناي جانە گاز سالاسىنىڭ ساراپشىسى اسقار يسمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا، ۋراندى ايتپاعاندا مۇناي ءداۋىرى الداعى 20-30 -جىلدا اياقتالا قويمايدى. ماسەلە مىنادا: جاھاندىق مۇناي نارىعىنىڭ كولەمى 3 تريلليون دوللاردان اسادى. مۇناي كومپانيالارى وزدەرىنىڭ كاپيتالدىق ينۆەستيتسيالارىن وتەمەيىنشە، بۇل نارىقتىڭ جويىلعانىن ەشكىم قالامايدى.
- «قارا التىن» جاي عانا شيكىزات ەمەس، ول - وسى وندىرىسكە قىزمەت كورسەتەتىن تۇتاس سالالاردان قۇرالادى. بۇل قىزمەت تۇرلەرى وتە ەرەكشە، ولاردى باسقا سالالاردا قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، تەڭىز استىنداعى فونتاندى ارماتۋرالار تەك قانا مۇحيتتاعى مۇناي كەن ورىندارىندا بار. وسىعان ۇقساس مىسالدار جەتەرلىك.
مەنىڭ ويىمشا، ۋرانعا قاتىستى بولجامدار رەسەي ۋرانىنا قارسى سالىنعان سانكتسيالاردى السىرەتۋگە باعىتتالعان كەزەكتى پيار ناۋقان ىسپەتتى. سەبەبى بايىتىلعان ۋراننىڭ كوپ بولىگىن رەسەي وندىرەدى. ال ولاردىڭ ۋرانى بولماسا، باتىستاعى كوپتەگەن اتوم ەلەكتر ستانسيالارى جۇمىسىن توقتاتادى، - دەيدى ول.
ساراپشى بۇعان قوسا قىتايدىڭ ءقازىر تەڭىز سۋىنان ۋران ءوندىرۋدى باستاعانىن ايتتى. مۇحيتتاردا شامامەن 4,5 ميلليارد توننا ۋران بار، ەسەپتەسەك، مىڭداعان جىلدارعا جەتەدى. ءبىراق قىتايلار الدىمەن ءوندىرىستى ونەركاسىپتىك دەڭگەيگە جەتكىزۋى كەرەك. قازىر تەك سىناق رەتىندە ىسكە اسۋدا.
- ال بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە كەلسەك، باستى ماسەلە - ولاردىڭ وزىندىك قۇنى مەن تۇراقتىلىعى. بۇل ەكى كورسەتكىش بويىنشا ءالى دە ايتارلىقتاي ماسەلەلەر بار. ادامزاتتىڭ باسىم بولىگى كەدەيلەر ەكەنىن ەسكەرسەك، مۇنداي ەنەرگەتيكاعا سۇرانىس جوعارى بولا قويمايدى، - دەپ قورىتىندىلادى اسقار يسمايلوۆ.
قورىتا ايتقاندا، ماگاتە بولجامىنا ۇرەيمەن قاراۋعا نەگىز جوق ىسپەتتى. سەبەبى ۋران قورلارى الەمنىڭ كوپ ەلىندە ءالى دە تابىلۋى مۇمكىن. شاماسى، كەي وندىرۋشىلەر باعانىڭ وسكەنىن كۇتىپ، قورلاردى اشۋعا اسىقپاي وتىر دەلىنەتىن بولجام سەنۋگە تۇرارلىقتاي.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ