الەمدە قوڭىر اۋليەنىڭ سەگىز مەكەنى بار، سونىڭ ءبىرى - باياناۋىلدا
پاۆلودار. KAZINFORM - باياناۋىلداعى تىلسىم ءارى عاجايىپ ورىنداردىڭ قاتارىندا قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ الار ورنى زور. بۇل - قوڭىر اۋليەنىڭ ەسىمى بەرىلگەن الەمدەگى سەگىز ۇڭگىردىڭ ءبىرى. ونى كوپشىلىك قىزىل ءىلياستىڭ، قىزىر اتانىڭ مەكەنى دەپ تە اتايدى.
بايان تاۋلارىنىڭ باسىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن شامامەن 800 مەتر بيىكتە ورنالاسقان ەرەكشە قاسيەتتى ورىنعا كۇن سايىن ءتاۋ ەتىپ كەلەتىندەر، تىلەك تىلەيتىندەر ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس. بىلەتىندەر قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ تىلسىم كۇشى بار، تىلەگەن تىلەكتەردى قابىل ەتەدى دەسەدى. ءىشى ەكى بولمەلى ءۇيدىڭ اۋماعىنداي، اۋزى كۇنباتىسقا قاراعان ۇڭگىردىڭ جالپى ۇزىندىعى شامامەن 25 مەتردەي بولىپ قالار. ىشىندەگى اۋا تەمپەراتۋراسى قىسى- جازى ءبىر قالىپتا، وزگەرىسسىز تۇرادى.
جەرگىلىكتى قاريالار ايتاتىن اڭىزعا سەنسەك، قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى جەردىڭ، جانۋارلار مەن قۇستار الەمىنىڭ قورعاۋشىسى نۇح پايعامبار زامانىنان بار. بۇكىل الەمدىك سۋ تاسقىنى كەزىندە ءۇش كورىپكەل نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىنەن قالىپ قويىپتى-مىس.
ۇشەۋى ءۇش باقاندى جالعاپ، ونى پايعامباردىڭ كەمەسىنە بايلايدى. ءسويتىپ بۇكىل الەمدىك اعىسپەن بويلاپ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە بەتتەپتى. العاشقى بولىپ ۇلكەن اۋليە قۇلاننىڭ بورەنەسى تاسقا سوعىلىپ، جۇلىنىپ كەتەدى. بۇل قازىرگى قىزىلتاۋ ماڭىندا بولعان. ول جەردە قۇلان اۋليە ۇڭگىرى ساقتالىپ قالعان. ال ورتانشى قىراننىڭ بورەنەسى اقبەت تاۋىنا سوعىلادى.
الاپات سۋدىڭ بەتى قايتىپ، تاۋلار مەن شوقىلار اشىلا باستاعاندا، كەنجە اۋليە قوڭىردىڭ بورەنەسى ۇڭگىرگە كەلىپ تىرەلگەن ەكەن. قوڭىر اۋليە سول جەرگە قونىستانادى. ۇڭىگىر ەجەلدەن قاسيەتتى سانالادى. ونىڭ تۇبىندەگى قازانتاسقا سۋ جينالادى. ەل اراسىندا الگى قاسيەتتى سۋدى ىشكەن ادام ءتۇرلى اۋرۋدان جازىلادى، ءتىپتى ايەلدەردى بەدەۋلىكتەن قۇتقارادى دەگەن اڭگىمە بار. عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ بۇل جەردىڭ كيەلىلىگىن دارىپتەپ: «اۋليەلەردىڭ اللادان پارمەن سۇرايتىن جەرى»، - دەپ اتاپ كەتكەن.
قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ شىراقشىسى التىنبەك قۇرمانوۆقا ۇڭگىرگە باس- كوز بولۋ قۇرمەتى اتا- باباسىنان جالعاسىپ كەلە جاتىر. سانامالاساق، ول اۋلەتىندەگى سەگىزىنشى شىراقشى ەكەن.
ا. قۇرمانوۆتىڭ ءوزى - ەلىمىزدەگى ۇزدىك ولكەتانۋشى، ق ر تۋريزم سالاسىنىڭ ۇزدىگى، «ەلىم-اي» تۇڭعىش سىيلىعىنىڭ يەگەرى. كوكىرەگى تولى - قازىنا، ارعى-بەرگى تاريحتى جاقسى بىلەدى. ايتۋىنشا، ۇڭگىر جايلى العاشقى مالىمەتتەر 17-18-عاسىرلاردا جازىلعان ارحيۆتىك قۇجاتتاردان ءمالىم.
- باياناۋىلداعى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى ەرتەدە ەل اراسىندا قاسيەتىمەن اسا تانىمال بولعانى، ءتىپتى ابىلاي حاننىڭ ءوزى بۇل مەكەندى كيە تۇتقانى تۋرالى دەرەكتەر از ەمەس. الكەي مارعۇلان اتامىز 1978 -جىلى وسى وڭىرگە ارنايى ەكسپەديتسيامەن كەلگەندە ناقتىراق سۋرەتتەيدى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، جەر بەتىندەگى قوڭىر اۋليە ەسىمىمەن بايلانىستى ۇڭگىرلەردىڭ سانى - سەگىز. بەسەۋى تۇران دالاسىندا، ياعني قازاقستاندا. جۇرت سونىڭ ەكى-ۇشەۋىنە عانا بارادى دەپ سيپاتتايدى عۇلاما عالىم. مەن الكەي اتامىزدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، بارلىق قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىن ارالاپ شىقتىم. جالپى قوڭىر اۋليە اتالاتىن ۇڭگىر ورنالاسقان اۋماقتاردان حالقىن وركەنيەت كوشىنە سۇيرەگەن، اتاقتى تۇلعالار دۇنيەگە كەلگەن. اناۋ سەمەي جەرىندەگى قاراۋىل ماڭىنان (ول جەردە دە قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى بار) اباي، شاكارىم، مۇحتار باستاعان ۇلت قايماقتارى دۇنيەگە كەلدى. باياناۋىلدا ارىسى بۇقار جىراۋ، بەرىسى قانىش ساتبايەۆ باستاعان عۇلامالار مەن عالىمداردىڭ كوشى ءتۇزىلدى. مۇنىڭ ءبارى تەكتەن- تەك ەمەس دەپ ويلايمىز. ءۇشىنشى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى وڭتۇستىكتەگى قازىعۇرتتا. ول جەرگە ادام سيرەك بارادى. ودان كەيىنگىسى - تۇركىستانداعى سايرام اۋدانىندا بولسا، بەسىنشىسى - باتىستا، كونە سارايشىق قالاسىنىڭ جانىندا. باتىستاعىسىنىڭ ۇستىنە زيرات سالىنىپ كەتكەن. بيىلعى توپان سۋ ول ۇڭگىردىڭ ءبىراز جەرىن سىدىرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى، - دەپ اڭگىمەلەدى التىنبەك قۇرمانوۆ.
ال، وزگە ءۇش قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى ەۋروپادا ورنالاسقان. ونىڭ ءبىرى - يوردانيا مەن يزرايل مەملەكەتتەرىنىڭ شەكاراسىندا ورنالاسسا، تاعى ەكەۋى ۆەنگريانىڭ باتىس كارپاتى مەن تۇركيانىڭ حاسار تاۋىندا. يوردانيا مەن يزرايل توعىسقان تۇستاعى كيەلى ورىندى جەرگىلىكتى حالىق ەسكەندىر زۇلقارنايدىڭ ءتاۋ ەتەتىن ورنى دەپ تە اتايدى. ەسكەندىر پاتشا جورىققا اتتانار الدىندا الگى ۇڭگىرگە كىرىپ، 2 كۇنگە جوعالادى ەكەن.
بۇل ماقالامىزعا زەر سالعان وقىرمان قاۋىمنىڭ كوكەيىندە «اتالعان قوڭىر اۋليە ۇڭگىرلەرىن نە بىرىكتىرەدى؟ » دەگەن زاڭدى ساۋالدىڭ تۋىندايتىنى داۋسىز. بۇل سۇراققا جاۋاپتى التىنبەك قۇرمانوۆتىڭ ءوز سوزىمەن جاۋاپ بەرگەندى قۇپ كوردىك.
- تۇركى جۇرتى ۇلى تۇران دالاسىنا يسلام ءدىنى كەلگەنشە كۇنگە تابىندى. ءتاڭىر قۇتى - ۇماي انا دەيدى. حاديستەردە ايتىلاتىن 124 مىڭ پايعامباردىڭ ءبىرى تۇركى ناسىلىنەن بولعان دەسەدى. تۇركى حالىقتارىندا ول قىزىر ءىلياس، قىدىر اتا اتالسا، سلاۆيان حالىقتارى يليا پايعامبار دەپ اتاعان. ونىڭ ۇستىنە حالقىمىزدا ەجەلدەن بەرىلەتىن:
«قىدىر بولسىن جولداسىڭ،
قىزىر ءىلياس قولداسىن»، - دەيتىن باتا بار.
سول قىزىر پايعامبارعا 18 مىڭ عالامنىڭ يەسى قيامەت-قايىمعا دەيىن عۇمىر سىيلاعان ەكەن. مەن قۇران كارىممەن قوسا، ءىنجىلدى، تاۋراتتى، ءزابۇردى، تاعىسىن-تاعى ءتۇرلى ءدىني باعىتتاعى قاسيەتتى كىتاپتاردى وقىدىم. بارلىعىندا قىزىر ءىلياس ءتىرى دەلىنەدى. حاديستەرگە سۇيەنەر بولساق، قىزىر اتا ول نۇح پايعامباردىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. اڭىزداردا نۇح پايعامبار وسىنداي ۇڭگىرلەردى مەكەندەپ، قاسيەت يەسىن شىراقشىلار مەن باقسىلار، عالىم-وقىمىستىلار عانا كورە الادى دەپ كەلتىرىلەدى.
ۇزىن بويلى، ۇستىندە اق-سۇر شاپانى بار قوڭىر ادام ۇڭگىرگە كۇن باتا كىرىپ، تاڭ الدىندا كۇنمەن تالاسا شىعىپ كەتەدى ەكەن. اياعى جەرگە تيمەيدى، ول كىرگەن ۇڭگىردەگى اۋا وزگەرمەيدى. ال قاسيەتتى ۇڭگىردى ىزدەپ بارعانداردىڭ تىلەگى قابىل بولادى. وسىلايشا باياناۋىلداعى قوڭىر اۋليە تاس ۇڭگىرى - ەرتەدەن بەرى ادامزات بالاسىنىڭ اناسى - باي-انانىڭ قۇت مەكەنى، - دەيدى ولكەتانۋشى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى جايلى دەرەكتەر ەرتەدەگى جيھانگەزدەر مەن ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارىندا ءجيى كەزدەسەدى. مىسال ءۇشىن ورىس جىلناماشىسى پەتر رىچكوۆتىڭ 1779 -جىلى جارىق كورگەن «توپوگرافيا ورەنبۋرگسكوي گۋبەرني» اتتى كىتابىندا رەسەيدەن شىققان ەكسپەديتسيانىڭ باياناۋىلعا، ابىلاي حاننىڭ ورداسىنا كەلگەنى جازىلادى. بۇل كىتاپتىڭ تۇتاس ءبىر بولىگى ابىلاي حانعا ارنالعان.
تاريحشى كىتابىندا: «باياناۋىلدا قوڭىر اۋليە اتالاتىن، جەرگىلىكتى حالىق كيەلى ورىن سانايتىن قاسيەتتى مەكەن بار. بۇل جەرگە ءبىز ابىلاي حاننىڭ رۇقساتىمەن ەكى كۇن قوندىق. ۇڭگىرگە مۇحاممەد پايعامباردىڭ جولىن قۋۋشىلار تۇنەيدى، قۇرباندىق شالىپ، تىلەك تىلەيدى. تىلەگەن تىلەكتەرى قابىل بولادى»، - دەپ جازىلعان.
«تاريحتان بەلگىلى، 1824 -جىلى قارقارالى وكرۋگى قۇرىلدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلى، ءجۇزباسى كاربىشيەۆ ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي ءوز اسكەرىمەن باياناۋىلعا كەلىپ، باياناۋىلدى قارقارالى وكرۋگىنىڭ قۇرامىنا قوسامىز دەپ حابار تۇسىرەدى. بۇل تۇستا باياناۋىلدا شوڭ مەن قازانعاپ بيلەردىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزەڭى. باسىنا نوقتا تۇسپەگەن ەل، قوس بي «جوق» دەگەن كەسىمدى جاۋاپتارىن ايتىپتى. بولماعان سوڭ كاربىشيەۆ جەرگىلىكتى رۋباسىلارىنان «جەكە وكرۋگ بولامىز» دەگەن قولحات الادى. پاتشا اسكەرى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نارازىلىعىنان قورىقتى ما ەكەن، ايالداپ، قوناتىن جەر تاپپاي ساسادى.
سوندا كوپتى كورگەن قاريالار: «قوڭىر اۋليەگە بارىڭدار، ول جاقتا سەندەرگە ەشكىم تيىسپەيدى»، دەپ اقىل-كەڭەسىن بەرىپتى. سول اسكەري جاساقتىڭ قۇرامىندا پولياكتىڭ رەۆوليۋتسيونەر اقىنى، جيھانگەز ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ بولعانى دا ءمالىم. يانۋشكەۆيچتىڭ 1846 -جىلى پاريجدە باسىلىپ شىققان «كۇندەلىكتەر مەن حاتتار» كىتابىنىڭ 317-بەتىندە قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ كىرە بەرىس سۋرەتى بار. پولياك اقىنى ونى ءوز قولىمەن تۇسىرگەن. بۇل كىتاپتى لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەنىمدە كۋنستكامەرادان كوردىم.
الگىدە: «جەردىڭ اتى - باياناۋلا. بايان - ءتاڭىر قۇتىنىڭ اتى بولسا، اۋلا - ونىڭ مەكەنى. وسى ءبىر كيەلى مەكەندە 10 كۇن بولدىم. جاراتقانعا پولشاعا امان-ەسەن جەتكىزە گور دەپ جالبارىندىم. سول ارمانىم قابىل بولدى. بۇگىندە سول جەردى ساعىنامىن، تۇسىمە كىرەدى. ءبىراق مەنىڭ جاسىم ۇلعايدى ءارى الىس ەۋروپادا تۇرامىن. كىم دە كىم التىن سارىارقاعا بارسا، باياناۋىلعا تابان تىرەسىن. ول جەردە قوڭىر اۋليەگە سوقپاي كەتپەسىن. سەبەبى جايعان الاقانى بوس قايتپايدى»، دەپ جازىلعان. ال 1856 -جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ ورىس باسپا سوزىندە جارىق كورگەن «باياناۋلسكي ۆنەشني وكرۋگ» ماقالاسىندا ول ناعاشىسى مۇسا مىرزامەن قوڭىر اۋليە باسىندا ەكى ءتۇن تۇنەگەنىن بايان ەتەدى»، - دەپ ءتامامدادى اڭگىمەسىن التىنبەك جۇمات ۇلى.
ايتىپ وتەيىك، قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى باياناۋىلداعى جاسىباي دەمالىس ايماعىنان شامامەن 15 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. مەكەنگە اپاراتىن گرەيدەر جول بار. ۇڭگىرگە كوتەرىلۋ ءۇشىن شامامەن مىڭ مەتردەي باسپالداقپەن جاياۋ ورلەۋ كەرەك. اۋماق ەرەكشە قورعالاتىن ۇلتتىق پارك ايماعىنا ەنىپ تۇرعاندىقتان، ول جەردە قۇرىلىس سالۋعا، كەلىمدى-كەتىمدى ادامدارعا جايلىلىق تۋدىرۋعا رۇقسات جوق. كەلەشەكتە تۋريستەر سانى قازىرگىدەن دە ەسەلەنە تۇسەر بولسا، بۇل جەرگە زامانعا ساي ينفراقۇرىلىمدار قاجەت بولادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۇلتتىق پارك قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىمەن تۇرعىزىلعان باسپالداق تا ماڭگىلىك ەمەس. شىراقشى التىنبەك قۇرمانوۆ اۋماقتىڭ ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىگىن بۇزبايتىن، ءبىراق كەلۋشىلەرگە قولايلى جاعدايلار جاسايتىن ءبىر تۋريستىك جوبا كەرەك دەگەن پىكىردە.
اۆتور
مۇرات اياعان