الاش وقۋلىقتارى
الاش تاقىرىبىن كەشەندى قاراعاندا ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستىڭ قازاق حالقىن ساياسي، مادەني، رۋحاني دامۋدىڭ بەلگىلى ساتىسىنا كوتەرگەنىن ايتامىز.
پاتشالىق وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كۇش رەتىندە پايدا بولعان الاش قوزعالىسى ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ساياسي- ازاماتتىق سانانى وياتىپ، اتامەكەننىڭ ءبىرتۇتاستىعىن قورعاۋعا جول اشتى. سونداي- اق ۇلت تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قوزعالىس قازاق حالقىنىڭ تۋعان ءتىلىن، بابا ءدىنىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋعا سەپتەستى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتى وياتىپ، اعارتۋ ماقساتىندا قولعا العان جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ىشىندە جازعان وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارىن ەرەكشە اتايمىز. قاي زاماندا بولسا دا، ۇلتتىڭ رۋحاني دامۋى ساۋات اشۋدا، وقۋ- بىلىمدە ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن الاش ءبىلىمپازدارى كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە وقۋ- اعارتۋ باعىتىنداعى ەڭبەكتەردى ناسيحاتتاۋدى، اۋدارۋدى، كەيىن وزدەرى دە وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتاردى جازىپ دايارلاۋدى ماقساتتى تۇردە قولعا الدى.
ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاق تىلىندە جارىق كورگەن وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى تۋرالى ءبىرقاتار دەرەك ساقتالعان. ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ت. اكىم كورسەتىلگەن تاريحي كەزەڭدە قازاق تىلىندە مىناداي وقۋلىقتاردىڭ جارىق كورگەنىن جەتكىزدى: ى. التىنسارين «قازاق حرەستوماتياسى» (1879)، «ماكتۋبات» (1899)؛ قاشافۋددين شاحماردان ۇلى «كەل، بالالار، وقىلىق» (1898)، «مىنەز» (1898)؛ ا. جاندىبايەۆ «جاس عۇمىرىم» (1907)؛ م. كاشىموۆ «ادەپ» (1907)، «اقىل كىتابى» (1908)؛ ع. ءمۇشتاق «تۋمىش» (1911)؛ «عاليا» مەدرەسەسىندە وقيتىن شاكىرتتەردىڭ قۇراستىرعان وقۋلىعى «الىپپە ياكي توتە جازۋ» (1911)؛ س. كوبەيەۆ «ۇلگىلى بالا» (1912)؛ ك. سىرعالين «ونەگە»، «قازاق بالالارىنا جاردەم» (1913)؛ ا. مامەت ۇلى «ءابريات» (1916)؛ يشانعالي بەيسەن ۇلى «قازاقشا دۇرىس جازۋ قاعيدالارى» (1914)؛ مۇحامەدجان ديبەرديەۆ «قازاق بالالارىنا قىراعات كىتابى» (1910)؛ مۇحامەتوراز نۇربايەۆ «قازاقشا الىپپە» (1910)؛ زاقاريا ەرعالي ۇلى «قازاق الىپپەسى» (1910) .
الاش تانۋشى عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى س. سماعۇلوۆانىڭ «ۇلت زيالىلارىنىڭ باسپا ىسىندەگى ءرولى جانە وقۋلىقتارى» اتتى ماقالاسىندا قازاق جەرىندە وقۋلىق دايارلاۋ ءىسىنىڭ تاريحى باياندالىپ، بۇل جۇمىستىڭ پاتشالىق رەسەي كەزىندە قولعا الىنعانى، مۇسىلمانشا وقۋدىڭ ورنىن ورىسشا ءبىلىم الۋ جۇيەسىنىڭ الماستىرۋ جاعدايى، ونىڭ استارىنداعى تاريحي، ساياسي- الەۋمەتتىك جاعداياتتاردىڭ سەبەبى كورسەتىلەدى.
ماقالادا پاتشا زامانىندا جارىق كورگەن اعارتۋشىلىق مازمۇنداعى وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتاردىڭ ىشىندە مىنا ەڭبەكتەر اتالادى: «1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ارالىقتا قازاق مەكتەپتەرىنە، مەدرەسەلەرىنە ارنالىپ جاديتتىك باعىتتا بىرنەشە وقۋ كىتاپتارى مەن وقۋ قۇرالدارى باسىلىپ شىققان.
بۇل رەتتە ءبىز عابدولكارىم ءماجيتوۆتىڭ «قازاق شاكىرتتەرىنە ءھادياسىن» (1910)، مۇحاممەدوراز نۇرباي ۇلىنىڭ «ۋسۋل ساۋتيا تارتىبىندە قازاقشا الىپپەسىن» (1910)، «كورگەندى بالا، ۇلگىلى انا» وقۋعا دايىن بولعان قازاق جانە قىرعىز باستاۋىش بالالارىنا ارنالعان وقۋ كىتابىن (1911)، س. كوبەيەۆتىڭ «ۇلگىلى بالا» قازاقشا وقۋ كىتابىن (1916)، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالىن» (1912)، «ءتىل قۇرالىن» (1914-1916 -جىلدارى)، «ءالىپبيىن» (1912)، مۇستاقىم مالدىبايەۆتىڭ «قازاقشا ەڭ جاڭا الىپپەسىن (توتە جازۋ)» (1912) جانە «قازاقشا وقۋ كىتابىن» (1912)، كەنجەعالي عابدوللا سەرعاليدىڭ قۇراستىرۋىمەن شىققان «قازاق بالالارىنا جاردەم: قازاقشا الىپپە كىتابى» (1913) مەن «ونەگە ياكي نامۋنە: قازاقشا كيراات كىتابى. ءبىرىنشى يبتيدا-ي قازاق بالالارىنا» (1913)، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «باستاۋىش مەكتەپتە ەكىنشى جىل وقىلاتىن ەسەپ قۇرالىن» (1914)، يشانعالي بەيسەن ۇلىنىڭ «قازاقشا دۇرىس جازۋ قاعيدالارىن» (1914) جانە تاعى دا باسقا وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن اتاۋىمىزعا بولادى» .
اتالعان وقۋ قۇرالدارى نەگىزىنەن الىپپە، ساۋات اشۋ مازمۇنىندا باسىلعانىن بايقايمىز. م. دۋلات ۇلىنىڭ «باستاۋىش مەكتەپتە ەكىنشى جىل وقىلاتىن ەسەپ قۇرالىنان» باسقاسى وقۋعا، جازۋعا ۇيرەتەتىن ساۋات اشاتىن كىتاپتار ەكەنىن كورەمىز. دەمەك، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەسىنىڭ ءبىرى ەلدىڭ ساۋاتىن اشۋ، ونى وقۋعا بەيىمدەۋ بولعان.
قازاقتىڭ اعارتۋشى- پەداگوگى ى. التىنساريننىڭ 1879 -جىلى كيريلل قارپىندە جارىق كورگەن «قازاق حرەستوماتياسى» ۇلت تاريحىنداعى جاڭا مازمۇندا جازىلعان العاشقى وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەك رەتىندە باعالانادى. ل. ن. تولستويدىڭ «الىپپە جانە وقۋ قۇرالىن»، د. ي. تيحوميروۆتىڭ «گرامماتيكانىڭ قاراپايىم كۋرسىن»، ك. د. ۋشينسكيدىڭ «بالالار دۇنيەسىن» قازاق بالاسىنا وقۋ قۇرالى رەتىندە ۇسىنىپ، ميسسيونەرلىك جولدا جۇرگەن ورىس عالىمدارىنىڭ پيعىلىن اۋەلدە اڭعارماي، ۇلتىنا رياسىز قىزمەت ىستەگەن اعارتۋشىنىڭ ەسىمىن قازاققا تۋعان تىلىندە العاش تانىستىرعان - وقىمىستى، كەيىن ۇلت كەڭەسى - الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولعان وتىنشى ءالجان ۇلى (1872-1918). و. ءالجان ۇلى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جارىق كورگەن «قازاقتارعا پايدالى كىتاپتار» اتتى ماقالاسىندا (1894 -جىل، №39) جاڭا ەڭبەكتىڭ ماقساتى - وقىرمان قاۋىمدى ورىس ءتىلىن ۇيرەتەتىن، قازاقتار ءۇشىن پايدالى كىتاپپەن تانىستىرۋ دەپ كورسەتتى. ماقالا «ورىنبوردا ۋچەبنىي وكرۋگتەگى ورىستاردان زاتى بولەك... گوسپودين كاتارينسكي» دەپ باستالادى. «ورىستاردان زاتى بولەك» دەگەن ءسوز ماقالانىڭ ورىسشا جارىق كورگەن نۇسقاسىندا بەرىلمەگەن. ورىنبور قالاسىندا كاتارينسكي دەگەن ادام قازاق مولدالارىمەن بىرىگىپ، «جازۋعا ۇيرەتەتۇعىن كىتاپ» جانە «ورىس ءتىلىنىڭ اۋەلگى وقيتۇعىن ءبولىمى» اتتى ەڭبەكتەر شىعارعان.
كىتاپتى اۆتور قازاق اراسىنا ورىس عىلىمىن جايىپ، قازاقتارعا ورىس ءتىلىن، ورىستارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە بىردەن-ءبىر وقۋلىق دەپ باعالادى. كىتاپتاردىڭ قۇندىلىعى - سوزدەرى ورىس ارپىمەن جازىلعان. 70-جىلداردىڭ ىشىندە اتاقتى بولعان التىنسارين قازاق كىتاپتارىن ورىس ارپىمەن شىعارىپ ەدى دەپ قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش اعارتۋشىسىن اۋىزعا الىپ، زامانى قاجەت ەتكەن پروگرەسشىل يدەيانى قوزعايدى. «ولاي ايتپاساق تا، بۇل كىتاپتاردىڭ جاقسىلىعى، ءالتىنساريننىڭ ايتۋىنشا، قازاق كىتاپتارىن تولىقتىراتۇعىن اراب ءھام نوعاي سوزدەرىنەن قازاق ءتىلىن تازالاۋعا ءۇمىت ەتەدى. گوسپودين كاتارينسكي كىتاپتارىنىڭ ءتىلى انىق، وڭاي، ءتۇزۋ. بۇلاردىڭ ىشىندە قازاق، نوعايدىڭ كىتاپتارىنداعى انىق بولماي جازىلعان سوزدەر ءتىپتى جوق»، دەپ كورسەتەدى.
بۇل جەردە ايتايىن دەگەنى - ەگەر قازاق سوزدەرى ورىس ارپىمەن جازىلسا، تىلدە قاپتاپ كەتكەن اراب، پارسى، نوعاي سوزدەرىنە توسقاۋىل بولادى، قازاق ءتىلى تازالانار ما دەگەن وي. وسى كۇنى بۇل ماسەلەنى ادەبي ءتىل دەپ اتاپ، تىلدىك نورماعا تۋرا سونداي تالاپ قويامىز. كىتاپتاردىڭ ءتىلى انىق، وڭاي، ءتۇزۋ دەگەنى دە قىزىعۋشىلىق تۋعىزباي قويمايدى. مىسال رەتىندە الىنىپ، ادەت، عيبادات ءۇشىن جازىلعان كىشكەنتاي اڭگىمەلەردىڭ بارىن ايتقانى كىتاپتىڭ تاربيەلىك ماقساتىن كورسەتكەنى. سول ۋاقىتتا جارىق كورگەن نەكليۋدوۆ دەگەن ادامنىڭ اتى اتاقتى بولسا دا، ءبىر جاقسى نارسەسى جوق، ۇعىمسىز كىتابىمەن سالىستىرا كەلىپ، «بۇل كىتاپتىڭ جاقسىلىعى ءھام ارزاندىلىعى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقتاردىڭ عىلىم ۇيرەنۋىن دۇرىس كورگەن كىسىلەردىڭ ءھام قازاقشا ياكي بولماسا ءتىلىن ۇيرەنەم دەگەن ادامنىڭ كوڭىلىن بۇرسا كەرەك»، دەپ ويىن تۇجىرىمدايدى. ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلە - قازاققا قاجەتتى كىتاپتى ناسيحاتتاۋ.
ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىندا جارىق كورە باستاعان قازاق باسپا ءسوزىنىڭ العاشقى قارلىعاشىنىڭ ءبىرى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندەگى» الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى و. ءالجان ۇلىنىڭ ماقالاسىندا ۇلتقا قاجەتتى وقۋلىق ماسەلەسى كوتەرىلەدى. مەكتەپكە كەرەك وقۋ قۇرالى ورىس تىلىنەن اۋدارما ارقىلى جاسالعانى قۇپتالادى. كىتاپتىڭ ورىس قارپىمەن شىققانى ماقۇل سانالادى. سونىمىن قاتار الاش قايراتكەرىنىڭ ماقالاسىنان بۇگىنگى شىندىقپەن ساباقتاساتىن جاعدايدى بايقايمىز. وسى كۇنى ءبىزدىڭ قوعام قازاق ءتىلى ءۇشىن ورىس قارپىنەن باس تارتىپ، لاتىنعا اۋىسۋ جاعدايىندا تۇرعان كەزدە ⅩⅨ عاسىردا دا الفاۆيت اۋىستىرۋدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك، رۋحاني- اعارتۋشىلىق استارى بولعانىن اڭعارامىز. الاش قايراتكەرى ماقۇل كورگەن ورىس الفاۆيتىنەن ءبىز بۇگىن ەلىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن سانالى تۇردە لاتىنعا كوشكەنىمىز دۇرىس دەگەن پىكىردەمىز.
الاش وقۋلىقتارى تاقىرىبى الاشتانۋشى عالىمداردىڭ، سالا بويىنشا ىزدەنۋشى مامانداردىڭ ماقالالارىندا، جەكە زەرتتەۋلەرىندە، ەنتسيكلوپەديالىق جيناقتاردا، انىقتامالىقتاردا ءبىرشاما قاراستىرىلدى. الاش تەرمينولوگياسى تۋرالى قۇندى عىلىمي زەرتتەۋ جازعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ش. قۇرمانباي ۇلىنىڭ بۇل تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەگەن.
عالىمنىڭ «الاش جانە تەرمينتانۋ» اتتى مونوگرافياسىندا ۇلت زيالىلارىنىڭ وقۋلىق جازۋ تاريحى، اسىرەسە تەرمين جاساۋ ءىسى جان-جاقتى تالداندى. الاش تانۋشى عالىمدار ە. تىلەشوۆ پەن د. قامزابەك ۇلىنىڭ «الاش قوزعالىسى» ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىندا «الاش وقۋلىقتارى» اتتى جەكە تاقىرىپ بەرىلگەن.
وندا 1911 -جىلدان باستاپ الاش قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىنگى ارالىقتا جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ كوبى كورسەتىلدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ح. ءابجانوۆ «الاش جانە كىتاپ الەمى» اتتى ماقالاسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قالامىنان تۋعان كىتاپتاردى جازىلۋ ماقساتىنا، مازمۇنىنا، جانرلىق-قۇرىلىمدىق سيپاتىنا بايلانىستى بىرنەشە توپقا ءبولىپ، بىلايشا جۇيەلەدى: «الاش زيالىلارىنىڭ كىتاپ ىسىندەگى عىلىمي- تاجىريبەلىك مۇراسىن، پايىم- تۇجىرىمدارىن، قىزمەتىن الدەنەشە سالاعا جىكتەۋگە بولادى.
ولار: 1. وزدەرىنىڭ قالامىنان تۋعان، جارىققا شىققان ءتول تۋىندىلارى؛
- قازاقشا نەمەسە باسقا تىلدە جاريالانعان كىتاپتاردى تانىستىرۋى، جارنامالاۋى؛
- رەتسەنزيالارى؛
- تاياۋ-الىس ەلدەردە جارىق كورگەن كىتاپتاردى قازاق تىلىنە اۋدارۋى؛
- كىتاپ شىعارۋ ءىسىنىڭ ەرەجەلەرى مەن تالاپتارىن تياناقتاۋى؛
- كىتاپ اۆتورى تۋرالى وي-پىكىرىن ءبىلدىرۋ، مالىمەت تاراتۋ؛
- كىتاپتىڭ قازاق تاعدىرىنداعى، ۇلتتىق ءتىل مەن كودتى ساقتاۋداعى، ت. ب. ميسسياسىن اشۋى».
الاش ءبىلىمپازدارىنىڭ ءتول تۋىندىلارى، اۋدارمالارى، رەتسەنزيالارى، كىتاپ اۆتورلارى تۋرالى وي- پىكىرى دەپ سالالانعان ەڭبەكتەردىڭ ىشىندە حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋعا باعىتتالعان وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ ورنى بولەك ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.
قولىنا قالام العان الاش زيالىسى كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە قايراتكەرلىك كۇرەستىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، كوركەم شىعارما جازۋمەن، باسپا ءىسىن ۇيىمداستىرۋمەن، گازەت پەن جۋرنالعا ماقالا باسۋمەن، سونداي- اق ەلدىڭ ساۋاتىن اشۋدى كوزدەگەن اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن قاتار اينالىستى. امبەباپ قىزمەت اتقارعان ولاردىڭ جازعان وقۋ قۇرالدارىن كەشەندى زەرتتەۋ ءىسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭدە قولعا الىنا باستادى.
حالىق اعارتۋ كوميسسارى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توراعالىعىمەن 1921 -جىلدىڭ 31-قاڭتارىندا ورىنبور قالاسىندا قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى. جيىندا قارالعان باستى ماسەلە ءبىرىنشى ءھام ەكىنشى بۋىن مەكتەپتەر ءۇشىن وقۋلىق دايارلاۋ ءىسى بولدى.
ماجىلىسكە ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى، حايرەتدين بولعانباي، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، فايزوللا عالىمجان ۇلى، بياحمەت سارسەن ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، سادۋاقاس سەيفوللا ۇلى، سابىر ايتقوجا ۇلى جانە باسقا ازاماتتار قاتىستى.
قورىتىندىسىندا بەلگىلى پاندەر بويىنشا تومەندەگى ازاماتتار شۇعىل ارادا وقۋلىق دايارلاۋعا تارتىلۋى كەرەكتىگى كورسەتىلدى: اريفمەتيكا - م. تۇرعانباي ۇلى (ت)؛ گەومەتريا - ب. سارسەن ۇلى (ت)؛ ەستەستۆوزنانيە - ە. ومار ۇلى، ق. كەمەڭگەر ۇلى (ت)؛ فيزيكا - عالىمجان ۇلى؛ گەوگرافيا - ءا. بوكەيحان؛ قازاق- قىرعىز تاريحى - م. جۇماباي (ت)؛ جالپى تاريح - ح. بولعانباي؛ مەكتەپتە گيگيەنا - ج. تىلەۋلين؛ الگەبرا (باستاۋىش) - ە. ومار ۇلى؛ پەداگوگيكا - م. جۇماباي؛ ديداكتيكا - ج. ايماۋىت ۇلى؛ حرەستوماتيا - س. سەيفۋللين، ج. ايماۋىت ۇلى؛ قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى - ا. بايتۇرسىن ۇلى؛ تەوريا سلوۆەستنوستي - م. جۇماباي (ت) . بۇل ارادا (ت) دەپ بەرىلگەنى - تارجىمە ارقىلى ازىرلەنەتىن وقۋلىقتار.
تاريحي دەرەكتە قازاق زيالىلارى وقۋ قۇرالدارىن جازىپ، تارجىمەلەپ، 1921 -جىلعى ماۋسىمنىڭ بىرىنە دەيىن ءبىتىرۋ كەرەكتىگى، كىتاپتاردىڭ كەلەر وقۋ جىلىنىڭ باسىندا دايار بولىپ تۇرۋى، ونى جازاتىن ازاماتتار ايىنا ەكى رەت جينالىپ، جۇمىستارىنىڭ ءمان-جايىن بايانداپ وتىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ا. بايتۇرسىن ۇلى قول قويعان شەشىم بار.
الاساپىران ۋاقىتتا وقۋلىق دايارلاۋ ىسىنە ءا. بوكەيحان (استرونوميا، دۇنيە قۇرىلىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى)، ا. بايتۇرسىن ۇلى ء(تىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ، مادەنيەتتانۋ)، م. دۋلات ۇلى (ەسەپ قۇرالى)، ج. ايماۋىت ۇلى (پسيحولوگيا، تاربيەگە جەتەكشى)، ح. دوسمۇحامەد ۇلى (تابيعاتتانۋ، بيولوگيا، جانۋارلار الەمى، اۋىز ادەبيەتى)، ءا. ەرمەك ۇلى (ماتەماتيكا)، ە. ومار ۇلى ء(تىل ءبىلىمى، ەسەپ قۇرالى، ادىستەمە، فيزيكا)، م. جولدىباي ۇلى (ءتىل ءبىلىمى)، س. قوجان ۇلى (ماتەماتيكا)، م. جۇماباي (پەداگوگيكا)، ج. كۇدەرى ۇلى (تاريح، بوتانيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى)، ت. شونان ۇلى (قازاق ءتىلى، تاريح)، ق. كەمەڭگەر ۇلى (تاريح، ءتىل ءبىلىمى، اۋىل شارۋاشىلىعى، حيميا)، م. اۋەزوۆ (ادەبيەت، جەر جاراتىلىسى)، ا. بايتاس ۇلى (جانۋارلار الەمى)، م. ەسبول ۇلى (مادەنيەت)، ج. تىلەۋلين (مەديتسينا، گيگيەنا)، ب. سارسەن ۇلى (فيزيكا)، ح. بولعانباي (تاريح)، س. سادۋاقاس ۇلى (تاريح، ادەبيەت) سەكىلدى قازاق وقىعاندارى جۇمىلدىرىلدى.
الاش وقىمىستىلارى ساياسي كۇرەستە العاشقى ۇلت باسىلىمدارىن، رۋحانيات ورىندارىن ۇيىمداستىرا ءجۇرىپ قوعامدىق- گۋمانيتارلىق، ءدۇنياۋي پاندەر بويىنشا وقۋلىقتار مەن وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردى جازىپ قالدىردى.
قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، ەڭبەگى مەن ەسىمى ونداعان جىلدارعا مانسۇقتالسا دا، ولار قازاق عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. سول ارقىلى وتاندىق ادىستەمە، پەداگوگيكا، كوپتەگەن عىلىم سالالارى بويىنشا ۇلت تىلىندە العاشقى تەرمين ۇلگىلەرىن تۋدىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم ءتىلى بولۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. ەگەر الاش داۋىرىنە دەيىن قازاق ءتىلى اۋىزەكى سويلەۋ جانە ادەبي ءتىل رەتىندە عانا قىزمەت اتقارىپ كەلسە، ەندىگى كەزەكتە ول باسپا ءسوز ءتىلى، رەسمي قۇجات ءتىلى جانە عىلىم ءتىلى بولىپ قالىپتاستى. قازاق تىلىندە عىلىمي ەڭبەك، وقۋ قۇرالى، وقۋلىق جازىلىپ، ونىڭ فۋنكتسيونالدىق قىزمەت كورسەتۋ اياسى كەڭەيدى.
الاش جانە وقۋلىقتار تاقىرىبىنىڭ بۇگىنگى قوعامداعى ماڭىزدىلىعىن كوتەرە وتىرىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ قيىن- قىستاۋ زاماندا تانىتقان قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ پراكتيكالىق ءمانى مەن ونەگەلى جولى بار ەكەنىن كورەمىز. اتالعان تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەگىن ۇعىنىپ، مىناداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.
الاش قايراتكەرلەرى ⅩⅨ عاسىر سوڭىنان باستاپ قازاق ۇلتىن وقۋ- اعارتۋعا ۇندەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ وقۋ- ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىن ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان ناسيحاتتادى؛ ⅩⅩ عاسىر باسىندا ءدىني- اعارتۋشىلىق سيپاتتا جانە جاڭا وقۋ تارتىبىنە لايىقتى «پايعامبار زامانى»، «الىپپە»، «وقۋ قۇرالى»، «ەسەپ قۇرالى» سىندى وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردى جازدى؛ الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ⅩⅩ عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باسىنان باستاپ مەكتەپكە قاجەت تارجىمە جانە اۆتورلىق وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى باسپاعا دايىندالدى. ولاردىڭ كوبى الاش قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانعا دەيىن جارىق كورىپ ۇلگەردى؛ الاش داۋىرىنەن جەتكەن ءتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا تەرميندەر بىزگە بۇگىن نەگىز بولۋعا ءتيىس؛ الاش كەزىندە جازىلعان وقۋلىقتاعى، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالداعى ۇلت مۇراتى مەن ەلدىك ماسەلەنى جوعارى قوياتىن كوزقاراس پەن ۇستانىم، ۇلتتىق مۇددە باستى قاعيداتقا اينالۋى كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا قازاق ەلى رەفورمالىق وزگەرىستەردى باستان كەشۋ ۇستىندە. ول وزگەرىستەر ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىندا دا ءجۇرىپ جاتىر. مەكتەپكە دەيىنگى، ورتا، جوعارعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە، وقۋلىق دايارلاۋ ىسىندە ءالى دە شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر بار. ەل ۇكىمەتى بولوندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قابىلداپ، ەندىگى كەزەڭدە سول جۇيەنىڭ تالابىنان شىعۋعا تىرىسىپ جاتىر.
ياعني الەمدىك ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىنە قوسىلۋ ءۇشىن قويىلعان تالاپتاردى ورىنداۋعا ۇمتىلادى. وسى تۇستا تاعى دا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى بارىنەن جوعارى تۇرۋى كەرەك دەپ سانايمىز. ەلدىگىمىزگە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا قايشى كەلەتىن باتىستىق جۇيەنىڭ كەيبىر ولقى تۇستارىن زاڭدىق تۇرعىدان جوندەۋگە ارەكەتتەنگەنىمىز ورىندى.
تۋعان توپىراعىمىزدا دۇنيەگە كەلمەگەن ول جۇيەنىڭ استارىندا سونى ويلاپ تاپقان ەلدەردىڭ كوزدەگەن قانداي دا ءبىر ماتەريالدىق پايداسى نەمەسە باسقا دا پيعىلى بارىن جاسىرا المايمىز. ال وسىنداي جاعدايدا ءبىز تاعى دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەنى، ەلدىك مۇراتتى جوعارى قويعان ۇستانىمىن باسشىلىققا الۋعا ۇمتىلامىز. مەملەكەت ىسىندە، سونىڭ ىشىندە ءبىلىم جۇيەسىندە الاشتان الىستاماساق، تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە باياندى ەتەمىز.
«بۇل كەزدە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ نادان بولىپ تۇرعان سەبەبى - وقۋدان قاشقاننان ەمەس، حالىققا كەرەگىنشە شكول، مەكتەپتەردىڭ جوقتىعىنان. ەگەر زەمستۆو اشىلىپ، قازاق ءوز ءىسىن ءوزى بيلەپ جۇرگىزە السا، ءبىز بۇل كۇيىمىزدە قالمايمىز. وقۋلى، ونەرلى جۇرتتىڭ قاتارىنا كىرەمىز. قازاقتىڭ باسقالاردان سانى از بولعانمەن، وقىمىستى بولسا، قاي جۇرتپەن بولسا دا قاتار تىرشىلىك ەتە المايدى دەۋگە بولمايدى. بىزدە ماقال بار: «بىلەگى جۋان - ءبىردى، ءبىلىمى جۋان مىڭدى جىعادى» دەگەن».
الاش ارىسى م. دۋلات ۇلىنىڭ وسى اسىل ءسوزىن قاپەردە ۇستاپ، ەكونوميكاسى دامىعان، بولاشاعى باياندى ەل قۇرۋدى ەشۋاقىتتا ەسىمىزدەن شىعارمايمىز.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىق دايارلاۋ تاجىريبەسىن زەرتتەۋ ءىسى - الاشتانۋدىڭ وزەكتى باعىتى. كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە قايراتكەرلىك ساياسي كۇرەستە جۇرگەن زيالىلار حالىقتى اعارتۋ سالاسىندا زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ەل مۇراتىن، ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويا بىلگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاجىرلى قىزمەتى، تاعىلىمى مەن ونەگەسى، ءبىلىم بەرۋ باعىتىنداعى كوزقاراسى بۇگىنگى كۇن شىندىعىمەن ساباقتاستىرىلا ءالى دە تەرەڭ زەردەلەنۋ كەرەك دەپ بىلەمىز.
قايىربەك كەمەڭگەر،
ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
Egemen Qazaqstan