الاش قايراتكەرلەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدى دوعارۋ كەرەك - زەرتتەۋشى

استانا. KAZINFORM - «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «ۇلت قايراتكەرلەرىن ادەبي كەيىپكەرلەردەي ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ - ابەستىك» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. تاريحي دەرەكتەردى جيناقتاعان ماتەريالدى Aikyn.kz قاز-قالپىندا وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

 

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلت تاريحىن تۇگەندەۋگە ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعانىڭ ءبىرى - ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ (1948-1921). عالىمنىڭ 20-30-جىلدارداعى اشتىق قاسىرەتى، ۇلت زيالىلارى تۋرالى ەڭبەكتەرى تاڭداۋلى كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر قاتارىندا.

«الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىندا (الماتى) ۇلتتىڭ گەنەالوگيالىق تۇتاستىعى جونىندە عىلىمي- جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. اباي ۋنيۆەرسيتەتىندە، ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتىندە، ش. ءۋاليحانوۆ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا تاريحشى عالىمداردى دايارلاۋعا اتسالىستى.

ول - مەكتەپكە ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ اۆتورى. «قازاق گازەتتەرى» قۇرامىنا ەنەتىن تاريحي-تانىمدىق «اقيقات» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەدى. 4 تومدىق «قازاقستان (قازاق ەلى) تاريحىن» جازۋعا جەتەكشىلىك ەتتى («ەجەلگى وركەنيەتتەردى زەرتتەۋ ورتالىعى»). پارلامەنت سەناتى ازىرلەگەن كوپتومدىق «اشارشىلىق» جيناعىنا قاتىستى. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۋان ورتاسىندا ءجۇردى.

وكىنىشكە قاراي، قابىلەت-قارىمى ەلگە قاجەت شاقتا الەمگە ءناۋبات بولىپ كەلگەن پاندەميا سالدارىنان باقيعا وزدى.

عالىم قايتارىنىڭ الدىندا (2021 -جىل 5-مامىر) ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «تارلان» ينتەللەكتۋالدىق كلۋبىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەسىپ، وي-تۇجىرىمىن ورتاعا سالعان ەكەن. ۇستازىمىزدىڭ تاسپاعا جازىلىپ قالعان وسى ءسوزىن حاتقا تۇسىرگەن ەدىك.

بيىل تاريحشى-عالىم تالاس وماربەكوۆتىڭ ۇلت عىلىمىنا ۇلكەن جاڭالىق الىپ كەلگەن «قازاق شارۋالارىن جەكەمەنشىكتەن ايىرۋ جانە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ» («ليشەنيە سوبستۆەننوستي ي ناسيلستۆەننايا كوللەكتيۆيزاتسيا كازاحسكيح كرەستيان»، 1994) اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنا 30 جىل تولادى. وسى تاريحي وقيعانى ەسكە سالا وتىرىپ، «تارلان» الاڭىنداعى ءسوزى مەن سونىڭ جالعاسىنداي جاس تاريحشىلارعا ارنالعان ونلاين پىكىرىن (2021 -جىل 11-مامىر) وقىرمانعا ۇسىنامىز.

سىزدەرگە تاريحتى جازۋدىڭ قيىندىعىن ايتايىن. نەگە جازا الماي وتىرمىز؟ اڭگىمە مىنادا. بۇل تاريحتى جازۋ ءۇشىن، «تاريحتى كىمگە ارناپ جازامىز؟» دەپ ويلاۋىمىز كەرەك. بىزدەگى تاريحشىلاردىڭ جارىم-جارتىسى – ورىس ءتىلدى، ورىس مەكتەبىندە وقىعاندار. ال ەندى قازاق مەكتەبىندە وقىعاندار دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. ولار مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم سياقتى: الاشوردانى ماقتاعاندا، بولشەۆيكتەردى جاماندايدى. تۇرسىن جۇرتباي دەگەن دوسىم بار. جازۋشى، ادەبيەت تاريحشىسى.

سول «ساكەن سەيفۋلليندى ساتقىن»، «تۇرار رىسقۇلوۆ الاشتى ۇستاپ بەرگەن» دەيدى. ال ەندى مۇنىڭ سەبەبى مىناۋ: 1934 -جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ الاشوردا تۋرالى الاشتى ايىپتاپ ماقالا جازدى. ساكەن سەيفۋللين 1927 -جىلى الاشوردانى اشكەرەلەپ «تار جول، تايعاق كەشۋدى» جازدى. نەگە؟ ويتكەنى الاشوردا 1925 -جىلدان كەيىن قۋعىندالدى. كىمدە-كىم الاشقا جاقىن بولسا، سول قۋعىنعا ۇشىرادى. مۇنان كەيىن 1930 -جىلدىڭ باسىندا الاشتىڭ 44 قايراتكەرىنە سوت بولدى. ولار جەر اۋدارىلدى. ءبىرازى العاشىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. سودان كەيىن 1934 -جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ الاشورداعا قارسى ماقالاسىن جازدى. سەبەبى وعان ساياسي قاۋىپ ءتوندى. بۇرىن ونى «پانتۇركيست» دەپ جۇرگەن، ەندى ونىڭ جەكە باسىنا «الاشپەن بايلانىستى» دەگەن جالا جابىلىپ جاتتى. «باسماشىلاردى باسقارعان زاكي ۋاليديمەن دوس بولعان» دەپ تابالادى. ويتكەنى باشقۇرت قايراتكەرى ەميگراتسياعا كەتكەن ەدى.

ز. توعان «حاتيراسىندا» (ەستەلىك كىتابى) راسىندا «تۇرار رىسقۇلوۆپەن دوس ەدىم، بايلانىس جاساپ تۇردىق» دەپ اتاپ جازادى. ال ەندى وسىنداي جاعدايدا ت. رىسقۇلوۆ جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قايتتى؟ امان قالۋى ءۇشىن، الاشپەن بىرگە تۇرمەگە ايدالىپ كەتپەۋى ءۇشىن الاشوردانى سىناپ، اتالعان ماقالانى جازدى. بۇل - ءبىر. ال ەندى ءبىز مىنانى ايتقىمىز كەلمەيدى. قازىر مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆتى ماقتاپ ءجۇرمىز عوي.

«ءالىمحان ەرمەكوۆ لەنينگە بارىپ، شەكارامىزدى سىزىپ بەردى» دەپ... شەكارانى جاساعان ءالىمحان ەرمەكوۆ ەمەس قوي! ونى جاساعان - ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى. ءالىمحانداردىڭ سۇيەنگەنى - سولار. ءاليحان تۇرعاندا ءالىمحان ەرمەكوۆ شەكارانى قالاي سىزىپ، دالەلدەپ جاسايدى؟ ءاليحان بوكەيحان ونىڭ بايانداماسىن دايىنداپ، كۇن سايىن قۇلاعىنا «مىنانى لەنينگە ءبۇيتىپ ايت» دەپ سىبىرلاپ تۇرعانى تۇسىنىكتى. الەكەڭ قازاق جەرىنىڭ قىر-سىرىن، وي- شۇقىرىن، ساياسي امالداردى ءبىر كىسىدەي ءبىلدى. ءاليحان بولماسا، الاش تۇعىرلى الاش بولا المايتىن ەدى. رۋحاني جاعىنان ا. بايتۇرسىن ۇلى بولماسا، الاش تياناقتى الاش بولا المايتىن ەدى. ءبارىنىڭ باسىن قوسقان - وسى ەكەۋى... ەڭ مىقتىلارى - الەكەڭ مەن اقاڭ!..

ەندى مۇستافا شوقايعا كەلسەك، ول نەگىزى تۇرىكتىك يدەيامەن كەتتى. ءار تۇلعانىڭ جولى مەن ساياسي سالماعىنا دۇرىس باعا بەرگەن ءجون. ايتايىن دەگەنىم: سىزدەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1932 -جىلى الماتى تۇرمەسىنەن ف. گولوشەكينگە جىبەرىلگەن حاتىن وقىدىڭدار ما؟ وندا م. اۋەزوۆ سىپايى عوي، ءوزىن- ءوزى جامانداي بەرەدى. جالپى ماعىناسى: «مىناۋ وڭباعان الاش دەگەنگە بەكەر ءتۇسىپپىن، بەكەر مۇشە بولىپپىن. ابايدى بەكەر زەرتتەپپىن. ەندى ابايعا جولامايمىن، ول - بايدىڭ تۇقىمى. مىناۋ ەندى الاشوردا دەگەن - ءبىزدىڭ قوعامعا مۇلدە جات يدەولوگيا. بۇدان ەندى اۋلاق جۇرەمىن». شامامەن وسىلاي دەگەن.

ال وسى كەزدە سول اباقتىدا جاتقان ءالىمحان ەرمەكوۆ ودان دا اسىپ ءتۇستى. ءتىپتى وقىعان كەزدە ۇيالعانىمنان تومەن، ۇستەلدىڭ استىنا قارادىم... ءالىمحان ەرمەكوۆ جانىن الىپ قالۋ ءۇشىن الاشورداعا جاقپاعان قارا كۇيەسى جوق. بۇل ەكى حات 1932 -جىلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالاندى.

ءبىز، ارينە، تاريحشى رەتىندە مۇحتار مەن ءالىمحاننىڭ نەگە بۇلايشا حات جازعانىن جاقسى تۇسىنەمىز. ءبارى ۋاقىتپەن، تاريحي جاعدايمەن سالىستىرا قاراي بىلگەن دۇرىس. كونتەكستەن فاكتىنى جۇلىپ الماي...

ال ەندى بۇگىن الاشتى ماقتاپ جۇرگەن ازاماتتار «ت. رىسقۇلوۆ پەن س. سەيفۋلليندى ساتقىن» دەگەندە، اتالعان ەكەۋىنىڭ (م. اۋەزوۆ، ءا. ەرمەكوۆ) حاتىن ايتپايدى. ولار دا جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جازدى. سولاي!

ءالىمحان ەرمەكوۆ الاشتى جەتىسكەننەن ەمەس، وتىرىك جامانداپ وتىر. تۇرار رىسقۇلوۆ تا وتىرىك جامانداپ وتىر. ويتكەنى تۇرار الاش ازاماتتارىنىڭ بىرسىپىراسىمەن بىرگە جۇرگەن، تالايىمەن جاقىن ارالاسقان. باجاسى - جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى.

1920 -جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، نيزامەتدين حودجايەۆ، احمەت زاكي ءۋاليدي، حاريس يۋماعۇلوۆ (باشقۇرت) بەسەۋى قول قويىپ ۆ. ي. لەنينگە جازعان حات بار. بىزگە مەملەكەت الىپ كەلگەن، ...ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحاني نەگىزىن قالاعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەسىمى وسى حاتتا تۇرار رىسقۇلوۆتان كەيىن تۇر. بەسەۋدىڭ ىشىندە ءبىرىنشى فاميليا ت. رىسقۇلوۆتىكى. ەندى ويلانىڭىزدار: ا. بايتۇرسىن ۇلى مەن ءا. ەرمەكوۆ جاڭاعى بەسەۋدىڭ ىشىندە نەگە بىرگە جۇرمەگەن؟ سەبەپ: بولشەۆيكتەر باقىلاۋعا الا باستاعاندا، قايراتكەرلەر بىرىنەن-ءبىرى قاشا باستادى. ويتكەنى بىرىنە-ءبىرى «كەدەرگى جاسايتىن» بولدى.

مىناداي دەرەك بار. د. قامزابەك ۇلىنىڭ «سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى» اتتى كىتابىن قاراساڭىزدار، سودان كورەسىزدەر. سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى 1933 -جىلى ماسكەۋ- دونباسس تەمىرجولىندا «اپاتقا ۇشىراپ» ، قاپيادا قازا بولادى. ول - ءاليحاننىڭ كۇيەۋ بالاسى. سوندا ءسادۋاقاس مولدا (اكەسى) ەلدەن جانىنا جاقىن ادامدارىن ەرتىپ ماسكەۋگە جەتەدى.

ءا. بوكەيحاننىڭ كوممۋنالدىق پاتەرىنىڭ ەسىگىن تاقىلداتسا (مەن بارىپ كورگەن جوقپىن، بىرەۋ ء«بىر جارىم بولمەلىك» دەيدى، بىرەۋ «ەكى بولمەلىك» دەيدى)، ورىس ايەل اشادى. كۇتۋشى ايەل ەكەن، كىر جۋىپ جاتىر ەكەن. ول كەزدە ءاليحانعا كومەكتەسەتىن ەشكىم جوق قوي. سودان ءسادۋاقاس قۇداسى ىشكە ەنىپ، ءاليحانعا ۇرسادى: «سەنى قازاقتىڭ حانى دەپ جۇرسەك، قازاقتىڭ بەتكە ۇستار تۇلعاسى دەپ جۇرسەك، نە قازاقتىعىڭنان قالعانسىڭ با؟ مىناۋ نە، قارالى حاباردى جەتكىزبەيسىڭ، ءبىز كەلىپ تۇرعاندا ەسىكتى ءوزىڭ اشپايسىڭ...».

بالاسىنان ايىرىلىپ وتىرعان جاننىڭ اشۋى. ال قۇداسى (ءسادۋاقاس اقساقالعا، كەيىن رەپرەسسيالاناتىن مولدا ءسادۋاقاسقا) كەتەردە، ءاليحان بوكەيحان بىلاي دەپ ايتادى: «تۇرار رىسقۇلوۆقا كىرىپ شىعىڭدار!». كوردىڭىزدەر مە؟ ت. رىسقۇلوۆ كرەملدە وتىر عوي. تۇرار مەن ءاليحاننىڭ اراسىندا بايلانىس بولىپ تۇر عوي. ءسويتىپ، ءوزى سىرتتا قالىپ، ت. رىسقۇلوۆتى كىرگىزىپ جىبەرەدى. ال كىرگەندە، تۇرار نە ىستەيدى؟ ارحيۆتە بار، «ءسادۋاقاس اقساقالدى بارلىق سالىقتان بوساتىڭدار» دەگەن قاعاز جازىپ بەرەدى. ەندى وزدەرىڭىز ايتىڭىزدارشى: كوممۋنيست ت. رىسقۇلوۆ پەن الاش ءا. بوكەيحان اراسىندا بايلانىس جوق پا؟ بولعاندا قانداي!..

كۇردەلى كەزەڭدە گولوشەكين ايلاسىن اسىرىپ قۋعىندى ۇيىمداستىرعاندا، ت. رىسقۇلوۆ ماسكەۋگە باردى عوي. بارىپ كرەملدە وتىرعاندا، ءا. بوكەيحان ستالينگە دە تانىس ادام، ول كەزدە كىرەبەرىس بوس. ي. ستالين مەن ت. رىسقۇلوۆتىڭ كابينەتى قاتار بولعان. ءاليحان تۇراردىڭ قابىلداۋىنا بارىپتى. ەندى قۇتتىقتايىن دەدى مە، كىم ءبىلسىن؟ سويتسە ت. رىسقۇلوۆتىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ورىس ايەل وتىر ەكەن. و گ پ ۋ-دىڭ تىڭشىسى عوي حاتشى ايەلدەر. ت. رىسقۇلوۆ ونى ءوزى قويعان جوق. تاياعىن تىقىلداتىپ بارىپ ءا. بوكەيحان جاڭاعى ايەلگە ەسىكتى نۇسقاپتى.

«انا باستىعىڭا ايت. «بوكەيحانوۆ كەلدى» دە...». رىسقۇلوۆتىڭ جاسى كىشى، ورنىنان اتىپ تۇرسا (الەكەڭدى «حاننىڭ تۇقىمى، شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى» دەپ بۇكىل ماسكەۋ بىلەدى)، اناۋ ورىس ايەلى ت. رىسقۇلوۆقا جۇگىرىپ كىرىپ: «بوكەيحانوۆ كەلىپ تۇر» دەپتى. سوندا تۇرار ايتىپتى: «ايتىڭىز، ول كىسىنى قابىلداي المايمىن» دەپ. قابىلداسا - ءبىتتى ساۋداسى. اڭدىپ تۇر عوي. «قاشان ءا. بوكەيحانمەن بەتپە-بەت كەزدەسەر ەكەن؟» دەپ.

«سودان كەيىن نە بولعان ەكەن؟» دەڭىز. «قابىلداي المايدى» دەگەندى ەستىگەن الەكەڭ جالت بۇرىلىپ، تاياعىن تىقىلداتىپ شىعىپ كەتكەن. ءبىراق تۇرار ارتىنان نە ىستەگەن؟ «كۇنشىعىس» باسپاسىنىڭ باسشىسى ءنازىر تورەقۇلوۆقا (العاشقى ديپلومات) باسقا جولمەن: «ءاليحان بوكەيحانوۆ جۇمىسسىز ءجۇر ەكەن، باسپاعا جۇمىسقا ورنالاستىر» دەپ ايتىپتى. بىردەن بىلگەن عوي نە ءۇشىن كەلگەنىن. ك س ر و شىعىس ۇلتتار باسپاسىنا بيبليوگراف قىلىپ ورنالاستىرعان - تۇرار رىسقۇلوۆ.

ءبىز ونى ايتامىز، الەكەڭ ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسىمەن دا دۇرىس كەزدەسە الماپتى. ءار جەردەن قاراۋىل قويىلعان زامان. سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى - قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى. گولوشەكينمەن ايتىسىپ جاتقان كەزى. بالاسى ەسكەندىردى كورۋگە بارادى. الەكەڭ تاياعىن تىقىلداتىپ ماسكەۋدىڭ پالەن دەگەن ورامىنداعى (پەرەۋلوك) كوشە ماڭىنا ەسكەندىردى ەرتىپ كەلەدى ەكەن.

ەسكەندىرگە ايتاتىن ۇقسايدى:

«قازىر جارتى ساعاتتان كەيىن نەمەسە تۇگەن مينۋتتان كەيىن مىنا جەرگە اكەڭ كەلەدى. قوزعالماي كۇتىپ تۇر. مەن تۇگەن ساعات پالەن مينۋتتان سوڭ سەنى وسى جەردەن الىپ كەتەم».

ءاليحان بوكەيحان جيەن-نەمەرەسىن تاستاپ، قايتىپ كەتەدى. سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى سول بەلگىلەنگەن جەرگە كەلىپ، بالاسىمەن ماسكەۋدى ارالاپ، وعان كيىم الىپ بەرىپ، تاعى دا الگى ورىنعا ورالىپ: «پالەن مينۋتتان كەيىن وسى جەرگە اتاڭ كەلەدى. ەشقايدا كەتىپ قالما، سەنى الىپ كەتەدى» دەيدى ەكەن. تراگەديا عوي. تۋعان كۇيەۋ بالاسىمەن كەزدەسە المايدى. كۇيەۋ بالاسى - بولشەۆيكتەردىڭ ناركومى. ال ءوزى - قۋعىنداعى الاشوردانىڭ ليدەرى. ول س. سادۋاقاس ۇلىمەن كەزدەسىپ، قۇشاقتاسىپ كورىسەر بولسا، وندا سماعۇلعا بولاشاق جوق، قۇريدى...

سماعۇلدى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالاردا تۇرار قازاقى داستۇرمەن جىگەرى قۇم بولعان ءا. بوكەيحانعا كوڭىل ايتقان. مۇنى حاتتاپ، جازىپ العاندار بولعان.

مىنە، وسىنداي كۇردەلى احۋالدى ءبىلىپ وتىرمىز. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ تاريحتى قالاي جازۋ كەرەك؟

ماسەلەدەن باستايىق. ءبىزدىڭ قازىرگى ءورىستىلدى تاريحشىلارىمىز «اكادەميالىق باسىلىم» دەيدى. وسىلاي دەگەنىنە كۇلكىم كەلەدى. «اكادەميالىق باسىلىم» دەگەن - كەڭەس وكىمەتىنەن قالعان اۋرۋ. سول اتاۋمەن تاريحي وقيعالاردى قالاي بۇرمالاپ جازعانىن ءبارىمىز بىلەمىز.

«اكادەميالىق باسىلىم» بولعاندىقتان، بۇل زەرتتەۋدە اۋىزشا جەتكەن دەرەك، ولار «ميفولوگيا» دەپ سانايتىن حالىق جادىنداعى اڭگىمە بولماۋى كەرەك.

«ميفولوگيا ارالاسقان قازاقتىڭ شەجىرەسىن پايدالانۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ باتىرلار جىرىن پايدالانۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ داستاندارىن پايدالانۋعا بولمايدى. ماقال-ماتەلدەردى پايدالانۋعا بولمايدى...». وسىلاي دەگەن، ءالى دە وسىلاي دەپ ءجۇر...

وندا تاريحىمىزعا ۇلتقا، تازا قازاققا عانا ءتان كوسەمدەر، رۋحاني تۇلعالار كىرمەيدى. وعان بۇكىل تۇركىگە ورتاق قورقىت ەنبەيدى. وعان اسان قايعى كىرمەيدى. وعان ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ءۇش مايقى بي دە ەنبەيدى. قازاقتىڭ رۋ-تايپاسىن امان الىپ قالعان نەمەسە قورعاعان باتىردىڭ بارلىعى كىرمەيدى. اتتارى اتالۋى مۇمكىن... «اڭىراقايعا بالەن-بالەن قاتىستى» دەي سالامىز... بولدى. ءار باتىردىڭ تاريحى جازىلمايدى. حانداردىڭ تاريحىن ايتپاي-اق قويايىن. حانداردىڭ تاريحى وقشاۋ، نەمكەتتى جازىلادى. ال سوندا قانداي تاريح جازۋىمىز كەرەك؟ عالىمدار عانا وقيتىن ەمەس، حالىق وقيتىن تاريح جازۋ كەرەك.

ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى قايراتكەرلەردى ادەبي شىعارمانىڭ كەيىپكەرلەرىندەي ءبىر-بىرىنە قارسى قويماي، تاريحتىڭ كۇردەلى كونتەكسىندەگى ەلدىك، ۇلتتىق، حالىقتىق مۇددەسىن العا شىعارىپ، جان-جاقتى زەرتتەي ءبىلۋىمىز قاجەت. قۇر كوممۋنيست اتى ءۇشىن نەمەسە بەلگىلى ساياسي ماقساتتا («ءوزارا سىن» ناۋقانى) جازعان حاتى مەن ماقالاسى ءۇشىن جازعىرۋ - ابەستىك. ورىس وقىعاندارى مۇندايدى «نەەتيچنو، نەپريليچنو» دەيدى...

ساكەن مەن تۇراردى قازاقتىڭ ازاتتىق يدەياسىنا، ۇلتتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق دەربەستىگىنە قارسى قويىپ، بولشيەۆيزمنىڭ ءتۇرلى قيامپۇرىس ارەكەتتەرىمەن بايلانىستىرۋ - 20-جىلداردىڭ تاريحىن مۇلدە بىلمەۋ نەمەسە وقيعالار مەن فاكتىلەردى ءوزىنىڭ قابىلداۋىنشا ءبىرجاقتى ءتۇسىنىپ، وقىرمان مەن جاس ۇرپاقتى اداستىرۋ.

قاي مەملەكەتتە بولسىن تاريح ىرگەلى عىلىمعا اينالعاندا عانا شىنايى تاريح جازىلادى. الەم تاجىريبەسىندە تاريح - ساياساتسىز ءومىر سۇرە الاتىن عىلىم. ءتۇبى بىزدە دە سولاي بولادى. قازىر مەملەكەتتىڭ ساياساتى دا، عىلىمى دا دامۋ جولىندا. ءبىز قازاقستان وركەندى ەل قاتارىنان كورگىمىز كەلەدى. سول كەزدە جاڭا بۋىن تاريحشىلار شىعادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ولار تالاس وماربەكوۆتىڭ، باسقا دا زامانداس ارىپتەستەرىمنىڭ زەرتتەۋلەرىنە سىن كوزبەن قارايدى. دۇرىس، بۇل - عىلىم تالابى. ءبىز - كەڭەس كەزەڭىندە دايارلانعان مامانبىز. كوممۋنيستىك جۇيە ءتالىمى مەن تاربيەسى سانامىزدا تۇر. سوندىقتان ەكى جۇيەنىڭ تاريحشىسىمىز. بۇل - ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز ەمەس، ءومىردىڭ شىندىعى. ءبىز قازىر كوممۋنيستىك جۇيەنى سىنايمىز، ءبىراق قازاق تاريحىن سول جۇيەمەن سالىستىرىپ جازامىز.

ارينە، ءبىز دەموكراتيالىق قوعامدا ءومىر سۇرسەك، تاريحىمىز دا، جازعانىمىز دا باسقاشا بولار ەدى دەپ ارماندايمىز. «جوققا جۇيرىك جەتكەن بە؟»، ءبىزدىڭ بىرنەشە بۋىن توتاليتارلىق جۇيەدە ءومىر ءسۇردى. كومپارتيانى ماقتاۋ قالىپتى جاعداي ەدى.

قازىر ساكەن مەن تۇراردى سىناپ جۇرگەندەردىڭ 70-80 -جىلدارى نە جازعانى كىتاپحانالاردا تۇر عوي. ەشكىم ەش جاققا اكەتكەن جوق.

ءيا، زامان قانداي - تاريحشى سونداي. تاريح تا سول ايادا جازىلادى. ءبىز وتپەلى كەزەڭنىڭ تاريحشىسى بولساق تا، جاڭا بۋىن جولىنا جارىق ءتۇسىرۋ ءۇشىن دە وتكەنگە عىلىم كوزىمەن قاراۋ - اسىل پارىزىمىز.

كەلەشەكتە ەل تاريحىن ەشقانداي جۇيەمەن سالىستىرمايتىن، شىنايى جازاتىن تاريحشىلار كەلەدى. ءبىز سولارعا كوپىر سالۋعا مىندەتتىمىز. ەل تاريحىن تۇگەندەيتىن ناقتى عىلىمي جوبالارى بار، قارجى ماسەلەسى جۇيەلى شەشىلگەن، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن سونداي عالىمدار باسقا جاقتان كەلمەيدى، ءوز ىشىمىزدەن شىعادى.

 

ازىرلەگەندەر:

رامازان ءابىلدوس، ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ قىزمەتكەرى،

ەسكەرگەن يمانباي، زەرتتەۋشى