اكبار ءماجيت ۇلى. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى تۋرالى- جالعاسى

استانا. قازاقپارات - اكبار ءماجيت ۇلى، قىتايداعى قازاق جازۋشىسى.  ق ح ر-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى. بەيجىڭدەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى.

 ءۇشىنشى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» تارالۋى (باسقى ءبولىمىن وسى ارادان وقىڭىز)

1. ەلىمىز كولەمىندە تارالعان ءۇش ءتۇرلى نەگىزگى نۇسقاسى بىزگە جەتىپ وتىرعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» «يۇڭ لى ۇلى تاعىلىمى» اتتى كىتاپتى قۇراستىرعان ميڭ پاتشالىعى تاريحشىلارىنىڭ ەكشەۋىنەن ءوتىپ، «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن اتپەن موڭعولشا-حانزۋشا سالىستىرمالى نۇسقا رەتىندە «ۇلى تاعىلىمعا» ەنگىزىلگەن بولاتىن.

بۇل ءوزى ميڭ پاتشالىعى تۇسىنداعى سى-يگۋانداعىلاردىڭ موڭعول تىلىندەگى ءتۇپ نۇسقانى حانزۋ ءتىلىنىڭ دىبىستالۋى بويىنشا حاتقا تۇسىرگەن حيكىمەتتى كىتاپ.

وندا ءاربىر سويلەمدى حانزۋ تىلىنە اۋدارىپ، قاسىنا تۇسىندىرمە بەرىپ وتىرۋمەن بىرگە، دىبىستىق اۋدارمانىڭ بالاما ارىپتەردى تالداۋى ءوز الدىنا ءبىر جۇيە. وندا حانزۋشاسى 600 جىلدىڭ الدىنداعى حىبي القابىنداعى حانزۋ ارىپتەرىنىڭ جەرلىك وقىلۋى بويىنشا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ءتۇپ نۇسقاسىنداعى (سول كەزدەگى) بايىرعى موڭعول ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنا ساي الىنعان (50). ءوز الدىنا قالىپقا تۇسكەن قاتاڭ دىبىستىق جۇيەنى قالىپتاستىرعان (51). ميڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ويىپ باسىلعان بۇل كىتاپتىڭ نەگىزگى نۇسقاسى 10 تاراۋ، قوسىمشاسى 2 تاراۋ، «يۇڭ لى ۇلى تاعىلىمىنا» كىرگىزىلگەنى 15 تاراۋعا جەتكەن.

العاشىندا بۇل كىتاپتى چيڭ پاتشالىعى كەزىندە جاساعان باۋ تيڭبو دەگەن ادام «يۇڭ لى ۇلى تاعىلىمىنان» كوشىرىپ الىپ، سوڭىنان حانتايحۋا ونى ساقتاعان. بۇل كىتاپتا جيا ديڭ جىلدارىندا جيان داشيننىڭ جازعان سوڭعى ءسوزى بولعاندىقتان جايشىلىقتا (چيان نۇسقاسى) «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ اتالادى. 12 تاراۋلىق نۇسقاسى گۋ گۋاڭين نۇسقاسى گۋ مىرزانىڭ جيا جيڭ جىلدارىندا، جياڭ شياڭيۇندە ساقتالعان كونە قولجازبالارمەن سالىستىرىپ جازعان. بۇعان سوڭىندا شىڭ ۋ يە بولىپ، كەيىن شاڭحايداعى حانفن عيماراتىندا ساقتالعان. 1936-جىلى «ءتورت ءبولىمدى الماناق» جالعاستى تۇردە قۇراستىرىلعان كەزدە «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» كىرگىزىلگەن. يە دىحۇي نۇسقاسىن ۋىن تيڭگۋڭ گۋاڭشۇي جىلدارىندا شىڭ ۋي مىرزانىڭ ساقتاعان گۋ گۋاڭين نۇسقاسىنان كوشىرگەن. كەيىن بۇل نۇسقاعا يە دىحۋي يە بولعان، 1908-جىلى گۋانگۋتاڭنان «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىققان (52).

كەيىن كەلە باتىستىڭ وقىمىستىلارى عىلىمي زەرتتەۋگە قولايلى بولۋ ءۇشىن بۇرىنعى تاراۋ، ابزاستار نەگىزىندە «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» دە عىلىمي جولمەن تاراۋشالارعا ءبولىپ، جالپى 282 تاراۋشاعا ايىرىپ شىقتى، مۇنى عىلىم سالاسى تاراۋ-تاراۋشالار رەتىندە قابىلداپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى.

چيڭ پاتشالىعىنان بەرى، ەلىمىز تاريح عىلىم سالاسىنداعىلار ميڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى مەزگىلىندەگى «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» (جالپى اۋدارماسى) جونىندە تالاي تۇسىنىكتەمەلەر بەرىپ، دالەلدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى.

جالپى اۋدارما حانزۋ ارىپتەرىنىڭ دىبىستالۋ جولى بويىنشا بايىرعى موڭعول تىلىندەگى ءتۇپ نۇسقانىڭ ۇزىن ىرعاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان شاعىن اۋدارما بولعاندىعى سەبەپتى عىلىم سالاسى بۇل اۋدارماداعى ولقىلىقتار از ەمەس دەپ قارادى. ولار زەرتتەۋ بارىسىندا بەلگىلى تابىستارعا جەتكەنىمەن، پايدالانعان جانە سۇيەنگەن ماتەريالدارى شەكتى بولعاندىقتان، جاڭا قاتەلىكتەردىڭ بارلىعىنا كەلەتىندىگى تابيعي ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ ىشىندە بىردە-بىرەۋى تۇركى ءتىلىن كونە ۇيعىر تىلىمەن، قازاق ءتىلىن بايىرعى موڭعول تىلىمەن سالىستىرىپ زەرتتەمەگەن، مۇنى اقتاڭداق پەن كەمشىلىك دەمەي دە بولمايدى.

موڭعول تىلىنە تۇڭعىش رەت ترانسكريپسيالانعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ХХ عاسىردىڭ 30- 40-جىلدارىنا جەتكەندە عانا ىشكى موڭعولدا باسىلدى. كەيبىر وقىمىستىلار بۇل كىتاپقا نەگىز بولعان اۋەلگى نۇسقا گۋ گۋاڭين نەمەسە يە دىحۋي نۇسقالارىنىڭ بىرەۋى بولسا كەرەك دەسەدى. موڭعول تىلىنە ترانسكريپسيالانعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» ءتۇپنۇسقادا كەتكەن اعاتتىقتاردى قادام سايىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ترانسكريپسيالاۋشىنىڭ ءوز بىلگەنىنشە قوسقاندارى مەن وزگەرتكەندەرى ونىڭ عىلىمي قۇنىن تومەندەتە تۇسكەن (53).

2. ەردەنەتەي، بۋياندالايلاردىڭ سالىستىرما نۇسقاسى

ىشكى موڭعول اۆتونوميالى رايونى موڭعول ءتىل-ادەبيەت، تاريح ينستيتۋتىنداعى موڭعول ماماندارى ەردەنەتەي مەن بۋياندالايلار ءوز كەزىندە بىرلەسىپ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەپ، كورنەكتى تابىستارعا قول جەتكىزەدى. ولار 1962-جىلدان باستاپ زەرتتەۋمەن اينالىسقان. ارادا ون جىلعا سوزىلعان «مادەنيەت زور توڭكەرىسىن» باستارىنان كەشىردى. الاساپىران جىلدار وتە سالىسىمەن ياعني 1980-جىلى قىركۇيەكتە ولار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ سالىستىرما نۇسقاسى» اتتى ەڭبەكتەرىن جۇرتشىلىققا ۇسىندى.

سول جىلدارى اقپان ايىندا اسالاتۋ ۇشەۋى بىرلەسىپ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى سوزدەرگە تۇسىنىك» اتتى ەڭبەكتەرىن جاريالاپ، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋ ىسىنە ەسەلى ۇلەس قوستى.

ولار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» فونەتيكا، مورفولوگيا جانە تۇركى تىلدەرىنىڭ جەكە سوزدەرى جاعىنان ىشكەرىلەي زەرتتەۋ جۇرگىزدى، ءسويتىپ موڭعول ءتىلى فونەتيكاسىن قالپىنا كەلتىرۋدى سىناق ەتۋ بارىسىندا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» فونەمالىق جاقتاعى ەڭ ۇلكەن ءبىر ەرەكشەلىگى ءسوز باسى داۋىستى دىبىسىندا ۇزىلمەلى «ه» دىبىسى بار ەكەندىگىن بايقايدى. وسىدان كەيىن بارىپ ولار بۇل تۇردەگى دىبىس موڭعولدىڭ ءارقايسى ديالەكتەرى مەن جەرگىلىكتى تىلىندە الدەقاشان جويىلعان (55) دەگەن كوزقاراستى العا قويدى. ءىس جۇزىندە بۇل كونە بىتىكشىلەرى قالدىرعان تاريحي بەلگى بولاتىن.

ولار جانە دە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ءتىلىن حانزۋ تىلىندە بەرىلگەن دىبىستارعا نەگىزدەي وتىرىپ قازىرگى موڭعول ءتىلى بويىنشا قالپىنا كەلتىرۋ ۇستىندە داۋىسسىز دىبىستار مەن ءسوز تۇلعالارى جانە ءسوز ماعىنالارى جاقتارىندا ءبىر قىدىرۋ ايىرماشىلىقتاردىڭ بار ەكەندىگىن بايقايدى. ولار مۇنداي ايىرماشىلىقتاردى «موڭعولدىڭ كونە تۇلعاداعى جازۋى» جازباشا ءتىل مەن اۋىز ەكى ءتىلدىڭ اراسىنداعى پارىققا اپارىپ تىرەيدى. ونىڭ ۇستىنە ەتىستىكتىڭ سوڭىنا جالعاناتىن «quna» نەمەسە «kune» (56) تاياۋ جانە وسى زامانعى موڭعولدىڭ جازبا ءتىلى مەن اۋىزەكى تىلىندە جويىلعان، مەكەن ۇستەۋ جۇرناقتارى دا قازىرگى ءتىلدىڭ مەكەن ۇستەۋ جۇرناقتارىنا ۇقسامايدى دەگەندى ايتادى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» جازبا ءتىل مەن اۋىزەكى تىلدەگى فونەتيكالىق پارقىنا تالداۋ جاساعاندا، ولار مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبىن كورسەتەدى: ءبىرى جازۋ جارىققا شىققاننان كەيىن اۋىزەكى تىلدە وزگەرىستەر تۋىلعان (57). ەندى ءبىرى جازۋ جاراتقان رۋدىڭ ديالەكتىسى وزگە رۋدىڭ ديالەكتىسىنە ۇقساماۋىنىڭ ناتيجەسى (58).

دەگەنمەن ولار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ءتۇرلى سوزدەردىڭ قادام سايىن كەزدەسەتىنىن مويىنداي وتىرىپ، ولاردى سەگىز توپقا ايىرادى (59). ارينە تۇركى سوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنىك جاساعاندا نەگىزىنەن رادلوۆتىڭ «تۇركى تىلدەرى ديالەكتىسىنىڭ قولدانبا سوزدىگىنە» نەگىزدەلەدى. كەيبىر ءسوزدىڭ تۇسىندىرمەسى زورلاپ قيىستىرىلعان. ءتىپتى قاتە وقىلعان جەرلەرى دە جوق ەمەس. ماسەلەن: «موڭعولدىڭ قۇپييا شەجىرەسىنىڭ» 159-تاراۋشاسىندا (163-تاراۋشادا تاعى دا كەزدەسەدى) كەزدەسەتىن نايمان اسكەرباسى كوكساۋ سارى بۇلاقتىڭ اتىنىڭ ءمانىن «كوكشەۋ» دەپ موڭعولشالاپ قاتە وقىپ، ونى وڭاي اشۋلانۋشى (60) دەپ تۇسىندىرگەن. ال مۇنى راشيد «كوكساۋدىڭ» ماعىناسىن جوتەل ءتيىپ كوكىرەك اۋىرعاننىڭ زاردابىنان داۋىسى قارلىعا شىعاتىن ادام دەپ ايقىن تۇسىندىرگەن (61).

«سارى بۇلاقتى» راشيد جەر اتى دەپ تۇسىندىرگەن. ونىڭ ايتۋىنشا «كىسىلەر ونى وسى جەر اتىمەن اتاعان» (62). مۇنىڭ ءوزى اتا مەكەننىڭ، ۇزاق ۋاقىت قونىستانعان جەردىڭ نەمەسە ءمانساپ اتىمەن اتاۋ سىندى وسىنداي ءبىر دىبىستىق بەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ سالتىنا ۇيلەسەتىندىگىن، ونىڭ ۇستىنە ورتا عاسىرلاردا كەڭىنەن تاراپ (ماسەلەن: ماحمۇت قاشقاريدىڭ ەسىمى) كۇنى بۇگىنگە جالعاسقاندىعىن تۇسىندىرەدى. قازاقتىڭ قازىرگى باستى تايپالارىنىڭ ءبىرى - نايماندار ءدال وسىنداي مادەنيەتتىلىك ەرەكشەلىككە يە. ايتالىق: koksao سوزى قازىرگە دەيىن قازاق تىلىندە قولدانىلىپ كەلەدى، ماعىناسى راشيدتىڭ تۇسىندىرمەسىمەن بىردەي. ال «سارى بۇلاق» تۇركى تىلىندە «الاڭعاسار، جەڭىلتەك» دەگەن ماعىنانى بەرمەيدى، قازاق تىلىندەگى جەر اتتارىندا دا «الاڭعاسار، جەڭىلتەك» دەگەن جەر اتتارى ەجەلدەن بولماعان. ءاسىلى sarburkha, sarbulakh دەگەن سوزدەردىڭ قايسىسىن الۋ كەرەكتىگى، جالعاستى ويلانۋدى قاجەت ەتەدى (ءبىراق مەنىڭشە بولعاندا «سارى بۇلاق» اتاۋى ءتىپتى لايىقتى سياقتى).

ولار موڭعول جازۋى ءۇش ءتۇرلى دامۋ كەزەڭىن باستان كەشىردى دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» قۇراستىرىلىپ جازىلعان زامانى موڭعول جازۋىنىڭ دارا دامۋ ساتىسىنا (63) ياعني موڭعولدىڭ كونە تۇلعاداعى جازۋىنا وتكەن كەزەڭ دەپ قارايدى. موڭعولدىڭ كونە تۇلعاداعى جازۋى وسى جازۋدى جاراتقان رۋ-تايپالاردىڭ ءتىلىن ولشەم نەمەسە نەگىز ەتەدى. ونى بەلگىلى ءبىر جازۋعا ەلىكتەۋدەن جاسالعان دەپ تۇسپالداۋعا كەلمەيدى (64).

سونىمەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» سالىستىرا كەلىپ ەكى وقىمىستى: «مەيلى قايسى باسىلىمداعى «قۇپييا شەجىرەنى» الايىق، بارىندە دە ۇلكەن اعاتتىق كەزدەسەدى (65) دەگەن قورىتىندى شىعارادى. ولاردىڭ باستاپقى ساناقتارىنا قاراعاندا، 15 تاراۋلى كىتاپتان مولشەرمەن 3200 ارىپتەي قاتەلىك كەتكەن، گۋ گۋاڭين نۇسقاسىنان كەتكەن ارىپتىك قاتەلىك 1200 دەن ارتادى، يە دىحۋي نۇسقاسى گۋ گۋاڭين نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى بولعاندىقتان، گۋ گۋاڭين جىبەرگەن قاتەلىكتى يە دىحۋيدىڭ دا قايتالاماق تۇگىل، سونىمەن قوسا 30 عا جۋىق ارىپتىك قاتەلىك تاعى دا قوسىلعان.

سول سەبەپتى جوعارىداعى ءۇش نۇسقانىڭ ىشىندە قاتەلىك ءبىرشاما سيرەك كەزدەسەتىنى گۋ گۋاڭيندىكى دەپ قارايدى (66). مۇنى ولار تاعى دا ءتۇسىپ قالعان سوزدەر، قاتە كەتكەن ارىپتەر، قاتە قويىلعان تىنىس بەلگىلەر مەن قاتە جالعاۋ-جۇرناقتار، اسىرىپ جىبەرگەن جەرلەر مەن ورنى اۋىسقان سوزدەر دەپ التى توپقا ايىرادى. وسىلاردىڭ ىشىندە بۋىننىڭ باسىندا كەلەتىن داۋىسسىزدار (ءبىرقاتار تاڭدايلانعان داۋىسسىزدار مەن كومەسكىلەنگەن داۋىسسىزدار) جانە بۋىننىڭ سوڭىندا كەلەتىن داۋىسسىز ارىپتەر (木，惕，勒，黑，克) سياقتىلاردىڭ ءتۇسىپ قالۋى نەمەسە ورنى الماسۋى سىندى اعاتتىقتار ەڭ كوپ كەزدەسەدى.

ال ءتاۋىر دەگەن گۋ گۋاڭين نۇسقاسىنىڭ وزىنەن 850 دەن ارتىق ءارىپ ءتۇسىپ قالعان. جوعارىداعى باياندالعان داۋىسسىز دىبىستارداعى قاتەلىكتەردەن تىس جالپى بۋىنداعى قاتەلىك، تۇلعاسى جاعىنان جاقىن كەلەتىن ارىپتەردىڭ قاتەلىگى بارىنشا مول. گۋ گۋاڭين نۇسقاسىنان 380 نەشە قاتە ءارىپ پەن 80 نەن ارتىق اسىرىلعان مازمۇندار كەزدەسەدى. وندا قاتە الىنىپ تاستالعان، اعات جالعانعان جۇرناقتار دا بارشىلىق. استى-ءۇستى الماسقان ارىپتەردىڭ سانى بارىنشا سيرەك. يە دىحۋي مەن چيان داشين نۇسقاسىنان دا قاتە ىقشامداۋلار شىققان، ءبىراق مۇنداي جايت گۋ گۋاڭين نۇسقاسىندا كەزدەسپەيدى (67).

سونىمەن جوعارىداعى ءۇش ءتۇرلى نۇسقانىڭ ىشىندە قاتەلىگى ازداۋ بولعان «ءتورت ءبولىمدى الماناقتى» گۋ گۋاڭيننىڭ نۇسقاسىن ءتۇپنۇسقا رەتىندە، ال چيان داشيننىڭ نۇسقاسى مەن يە دىحۋيدىڭ نۇسقاسى قوسىمشا ماتەريال رەتىندە سالىستىرىلۋعا پايدالانىلادى (68). ءبىراق سالىستىرما نۇسقا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» كونە ۇيعىرشا جازىلعان جەرلەردى موڭعولشالاۋعا بەيىمىرەك بولعان. ەگەر توتە جانە سالىستىرىپ تۇزەتۋدە شەشىلمەگەن جەرلەر بولسا ەجەلگى قاتىستى قۇجاتتار مەن قوعامدىق تەكسەرۋ ماتەريالدارىنان كەڭىنەن پايدالانىپ جانە موڭعول ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلە وتىرىپ تۇزەتۋلەر جاساعان (69). كەيبىر تۇزەتۋلەر قايتادان ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتەدى.

3. ХХ عاسىردان بەرگى بىرنەشە ءتۇرلى حانزۋشا اۋدارما نۇسقاسى

جاچيسىچين اۋدارعان تۇسىندىرمە نۇسقا. جاچيسىچيننىڭ ۇستازى ياۋ سۇڭۋ - جۇڭگونىڭ قازىرگى زامانعى لياۋ، سۇڭ، جين، يۋان تاريحى عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. ول جاچيسىچينمەن بىرلىكتە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» موڭعولشاسىن حانزۋ ارىبىمەن بەرىلگەن جاڭاشا اۋدارما تۇسىندىرمەنى جاسادى. ونىڭ ۇستىنە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» تۇڭعىش رەتكى حانزۋ تىلىندەگى تولىق اۋدارما نۇسقاسىن ءبىتىردى. ىلە-شالا، جاچيسىچيننىڭ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جاڭاشا اۋدارماسى مەن تۇسىندىرمەسى دەگەن كىتابى 1979-جىلى تايۆاندا حانزۋ تىلىندە جارىق كوردى («تايبي ليانجيڭ» باسپا كاسىپورىن سەرىكتىگى). مۇنى قازىرگە دەيىنگى ءبىرشاما ساتتى اۋدارىلعان اۋدارما نۇسقا دەۋگە بولادى.

جاڭادان اۋدارعان داۋرۋنتيبۋدىڭ قىسقاشا تۇسىندىرمە كىتابى.

بۇل كىتاپ 12 تومدىق اۋدارما نۇسقا، تاراۋ-تاراۋشالارعا بولىنبەگەن. 1979-جىلى ىشكى موڭعول حالىق باسپاسى جاعىنان جارىق كورگەن ناعىز ەسكىشە ادەبي تىلدەگى اۋدارما نۇسقا دەۋگە بولادى. ءار تومى ابزاستارعا ءبولىنىپ، تۇسىندىرمەلەر بەرىلگەن، داۋرۋنتيبۋ مۇنى دا سوزدەردىڭ ماعىناسىن قازىرگى موڭعول ءتىلىنىڭ سەماسيالوگياسى تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرىپ، كۇماندى ارىلتۋعا كوبىرەك كوڭىل بولگەن.

بايىرعى اۋدارماسى مەن يەليڭجىننىڭ اۋدارماسى. بايىردىڭ اۋدارماسى 1980 - جىلى ىشكى موڭعول حالىق باسپاسىنان جارىق كوردى. بۇل كىتاپ «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» حانزۋشا ءتۇپنۇسقاسىنىڭ ترانسكريپسياسى، بوگدە اۋدارما، جالپى اۋدارما، حالىقارالىق دىبىس بەلگىلەرى، موڭعولدىڭ ءداستۇرلى ترانسكريپسياسى، موڭعولدىڭ ءداستۇرلى ماعىنالىق كوشىرمەسى. سونداي-اق «دىبىس بەلگىلەرىنىڭ سوزدىگى» دەپ بولىنەدى. اتالمىش سوزدىكتە قازىرگى دىبىستار، كونە دىبىستار، موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ دىبىستارى بەلگىلەنگەن. مۇنىڭ ىشىندە كونە دىبىستار بولىگى گۋاڭيۇن، جييۇن، پيڭيۋان يىنيۇن، موڭعول ءارىبىنىڭ دىبىستىق ۇيقاسىنان ايىرىم-ايىرىم كوشىرىلگەن. يەليڭجىننىڭ نۇسقاسى 1987-جىلى ىشكى موڭعول ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى جاعىنان باسىلىم كوردى. بۇل كونە ۇيعىر جازۋىنداعى موڭعولدىڭ ەسكى جازۋىن تۇڭعىش قالپىنا كەلتىرگەن نۇسقا، ءسويتىپ مۇنىڭ بەتىن ەلىمىزدە تۇڭعىش اشتى.

يۇي داجۇننىڭ اۋدارماسى مەن تۇسىندىرمەسى 12 تومدىق اۋدارما نۇسقا، 282 تاراۋعا بولىنگەن. بۇل حانزۋدىڭ جاڭاشا ادەبي تىلىمەن اۋدارىلعان نۇسقا، 2001-جىلى حىبي حالىق باسپاسى جاعىنان باسىلىم كورگەن. يۇي داجۇننىڭ نۇسقاسى تاياۋ جىلداردان بەرگى عىلىم سالاسىنداعىلاردىڭ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋدەگى ءارقايسى جاقتاعى تابىستارىن جيناقتاعان، تۇسىندىرمەسى ايقىن ءارى نانىمدى، ءار تۇرعىعا نازار اۋدارعان ءارى تالاي ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاپقان نۇسقا. ايتسە دە، يۇي داجۇن مىرزا تىلدىك شەكتەمەلىككە ۇشىراعاندىقتان كەيبىر تۇسىندىرمەلەردە قاتەلىك كەتكەن.

ماسەلەن: اتالعان كىتاپتىڭ 239-تاراۋ 11-تۇسىندىرمەسىندە، «الدى يار» دەگەندى «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋ ەستەلىگى»، «يۋان تاريحى. تايزۋ بايانىنداعى» التى يار دەپ ايتادى. تۇركى تىلىندە سەگىز جەر دەپ تۇسىندىرگەن. بۇل تۇسىندىرۋ قاتە. الديار نەمەسە التياردىڭ تۇركى تىلىندەگى ماعىناسى التى جەر. بۇل ءسوز تىركەسىن سان ەسىم «الدى» نەمەسە «التى» ، ماعىناسى -«التى»، سىلتەۋ ەسىمدىگى «يار» نە «ەرگە» بولۋگە بولادى. قوسىپ ايتقاندا، «التى جەر» دەلىنەدى. جۋىق جىلداردان بەرى باسپاءسوز سالاسىنداعىلاردىڭ كورەكتورلىققا باسا ءمان بەرمەۋىنەن كىتاپتاردا ەمىلەلىك قاتەلىك كوپ.

ارينە يۇي مىرزانىڭ دا كىتابى بۇدان قاعىس قالماسا كەرەك. وقۋ بارىسىندا جىڭىشكەلىكپەن سارالاۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىراق بۇل اۋدارما نۇسقانىڭ ساپاسىنا اسەرىن تيگىزبەيدى. دەگەنمەن، كەيبىر اۋدارمالارىنىڭ ءسوز الىسى تىم «وسى زاماندانىپ» كەتكەن. ماسەلەن: 208-تاراۋدا، شىڭعىسحاننىڭ باعا بيكەنى جورشىدايعا سىيلاعان كەزىندەگى، شىڭعىسحاننىڭ سوزىنەن ءۇزىندى الار بولساق: «سەنى اقىلدان كەنجە، اجاردان كەم دەمەدىم، قۇشاعىمداعى وزىڭدەي حانشايىمدى جورشىدايعا سىيلاۋىم ۇلكەن جوسىقتى ويلاعاندىعىمنان»

وسىنداعى ۇلكەن جوسىقتى ويلاعاندىعىمنان دەگەن ءسوز «وسى زامان» تىلىمەن بەرىلىپ، ءتۇپنۇسقانىڭ اۋەلگى ماعىناسىنا ىقپالىن تيگىزىپ وتىر.

4. شەتەلدەگى اۋدارما نۇسقالارى

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» شەتەلدەگى زەرتتەلۋى ХІХ-عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستالعان. جاپونشا، ورىسشا، نەمىسشە، ماجارشا، اعىلشىنشا، فرانسۋزشا، موڭعولشا، تۇرىكشە، چەح جانە قازاقشا اۋدارمالارى بۇرىننان بار. جاپونيا، فرانسيا، گەرمانيا، بۇرىنعى كەڭەس وداعى، ۆەنگريا سياقتى ەلدەر تاعى لاتىنشا دىبىستالۋى بويىنشا ترانسكريپسيالاپ جازىپ، باسپادان شىعاردى. ءبىرتالاي ەلدە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەيتىن وقىمىستىلار بار. ءار ەلدىڭ وقىمىستىلارى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» تاريح، ءتىل، ادەبيەتتانۋ، اسكەري ىستەر، ەتنوگرافيا تۇرعىسىنان زەرتتەۋلەر جاساپ، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر جاريالادى.

«اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋ ەستەلىگى» دە وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلدى. جاپونيا وقىمىستىسى ناكىتۋڭشى دا قوسىمشا تۇسىندىرمە نۇسقاسىن جاسادى. فرانسيالىق پەللىت فرانسۋز تىلىنە جالپى كىتاپتىڭ 3/1 ءىن اۋدارعانىمەن، ونىڭ عىلىمي ورەسى توتەنشە جوعارى دەپ سانالادى، پەللىت قايتىس بولعاننان كەيىن بۇل كىتاپ ونىڭ وقۋشىسى حانبايشىنىڭ زەرتتەۋىمەن باسپادان شىقتى.

ەل ءىشى-سىرتىنداعى تاريح سالاسىنداعىلار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» كوز تىككەندەرىمەن، اقاۋلارى مەن داتتاۋلارى ءبىر جەردەن شىعا بەرمەيدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» كەيبىر مەزگىلدەر مەن ۋاقيعالار وزگە تاريحي ماتەريالدارعا ەنگىزىلگەن جازبالاردان پارىقتى بولىپ شىققان. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر تاريحي ۋاقيعالاردىڭ كوبىنەسە ادەبي بايانداۋ تاسىلىمەن باياندالۋى، پوەتيكالىق ءتىل قولدانىستارى، ونىڭ تاريحي ماتەريالدىق ماڭىزىن تومەندەتىپ، ادامداردى كۇدىككە قالدىرعان. جاپونيانىڭ كەيبىر وقىمىستىلارى ونى ءتىپتى «تاريحتى جالعاننان جاساعان پروزا» دەگەنگە دەيىن بارعان (71). ارينە بۇل تىم ۇشقارى ايتىلعان ءسوز.

ەگەردە ءدال وسىنداي بولادى ەكەن، كەمشىلىگىنەن ارتىقشىلىعى مول «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» تۋرالى زەرتتەۋ دامي كەلە بۇل كۇندەرى حالىقارالىق سيپاتقا يە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن تانۋ عىلىمىنا» اينالىپ وتىر. جاپونيا وقىمىستىسى حاراياما اۋەلى دەسەڭىز ارناۋلى تۇردە «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» قاتىستى قۇجاتتاردىڭ تىزىمدىگىن قۇراستىرىپ، وعان جۇڭگوداعى جانە دۇنيەجۇزىندەگى ءارقايسى ەلدىڭ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋدەگى قاتىستى ەڭبەكتەرىنىڭ مازمۇنىن بەرىپ، كىتاپ شىعاردى. ەل ءىشى-سىرتىنداعى زەرتتەۋلەردىڭ بۇرىنعىداي تەرەڭدەي تۇسۋىنە بايلانىستى موڭعول ۇلتىنىڭ تاريحى، ءتىل-جازۋى، مادەنيەتى، ءدىنى، سالت-ساناسى، وندىرىستىك تۇرمىسى، اسكەري ىستەرى، سوعىستارى سياقتى جاقتارىنىڭ جۇيەلى تۇردە زەرتتەلۋى مەن موڭعول يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە سولتۇستىكتە تىرشىلىك ەتكەن كوشپەندى ۇلتتاردىڭ زامانا تاريحىن زەرتتەۋگە كومەگىن تيگىزىپ، تىڭ تابىستارعا قول جەتكىزەتىندىگى ءسوزسىز.

ءتورتىنشى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» قازاقتىڭ ارعى تەگى مەن تايپالارىنا قاتىستى دەرەكتەر

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى، ءتىپتى ونان دا بۇرىنعى قازاققا قاتىستى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ماسەلەن: كەرەي (كەرەيت)، نايمان، مەركىت، جالايىر، قىپشاق، قوڭىرات، قاڭلى، قارلىق، ت.ب. بۇرىنعىلاردىڭ تانىمى بويىنشا بۇل تايپالار موڭعولدارعا جاتقىزىلاتىن بولعاندىقتان بەرتىنگىلەر ولاردى موڭعول ۇلتى دەپ ساناپ كەلگەن، مۇنىڭ تاريحي تانىمداعى ايقىن اعاتتىق ەكەندىگىن ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

سولتۇستىكتەگى ساحارا ۇلتتارىنىڭ دامۋ تاريحىنا جالپىلاي كوز جۇگىرتەر بولساق عۇنداردىڭ كۇشەيگەن تۇسىندا تالاي ەل وزدەرىن عۇن دەپ اتاعان، كەيىن تۇركىلەر كۇشەيگەن كەزدە تاعى ءبىرسىپىرا ەل وزدەرىن تۇرىكپىز دەپ اتاعان. ونان تاتارلار كۇشەيگەن تۇستا دا وزدەرىن تاتار دەپ ەسەپتەگەن. قازىرگە دەيىن كەيبىر جازبالار موڭعولداردى موڭعول تاتارلارىمەن شاتاستىرىپ ءجۇر. كەيىن كەلە شىڭعىسحاننىڭ شاڭىراق كوتەرىپ، موڭعول ۇلتى ءبىر مەزگىل داۋرەندەي باستاعاننان كەيىنگى جەردە جانە ءبىرتالاي ۇلتتار وزدەرىن موڭعولمىز دەپ اتاسا، تاريحشىلار ولاردى موڭعول رەتىندە الىپ شەجىرەلەگەن.

شىنىن قۋعاندا، يۋان داۋىرىندەگى «موڭعول» ۇعىمى ۇلت ەمەس، ەل دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. قازىرگى كەزدەگى جۇڭگولىقتار، امەريكاندىقتار، فرانسۋزدار، رەسەيلىكتەردىڭ باسقا-باسقا ۇلتتان، ۇقساماعان ناسىلدەن قۇرالعانى سياقتى. ال، بۇگىنگى موڭعول ۇلتى «جالاڭ» ۇلت ماعىناسىن بەرەدى. سول سەكىلدى، يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى موڭعولدار كوپتەگەن ۇلتتى ءوز ىشىنە قامتىعان. الايدا، قازىر كوپ ەل وسىنىڭ ءوزىن شاتاستىرىپ ءجۇر. بۇل - ءبىر تۇرلى جاڭساق باستاما، مۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتپەي بولمايدى.

«جاميح-ات-تاۋاريحتىڭ» بىرنەشە جەرىندە بىلاي دەپ باياندالعان: «قازىرگى كەزدە «موڭعول» دەپ اتالىپ جۇرگەن تۇركى تايپالارىنىڭ ەجەلدە ءوز تايپالارىنىڭ ەرەكشە اتتارى، تايپا باسشىلارى مەن امىرلەرى بولعان. ءاربىر تايپالار ءوز ىشىنەن تەكتەر (宗支) مەن رۋلارعا بولىنگەن. ماسەلەن: وسى شىعارمادا ەگجەي-تەگجەيلى باياندالماقشى بولعان جالايىر، ويرات، تاتار سياقتى تايپالار.

ولاردىڭ بەلگىلى كولەمدە جۇرتى مەن مەكەنى بولعان. ولاردىڭ ءوڭ-تۇرقى مەن ءتىلى موڭعولدارعا جاقىن، ويتكەنى ول كەزدە موڭعولدار تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىر قاناتىنا جاتاتىن. قازىر ولاردىڭ باسىنا باق قونىپ، كۇشەيىپ ۇلاعاتتى ەلگە اينالدى دا وزگە بارلىق ەلدىڭ ءبارى دە سولاردىڭ وسى ءبىر ارنايى اتىمەن اتالاتىن بولدى (72).

ولار ەجەلدەن ەسكى زاماننىڭ وزىندە-اق كوپ زامان بويى مۇقىم (موڭعۇل) تايپالار مەن ايماقتاردىڭ باعىندىرۋشىسى جانە سونىڭ قوجاسى بولىپ كەلدى، وزدەرىنىڭ ۇلىلىعىنىڭ، قۇدىرەتتىلىگىنىڭ جانە مارتەبەلىلىگىنىڭ ارقاسىندا شوقتىعى بيىكتەپ، توپتان وزدى.

ولار ايرىقشا ۇلى ءارى بارىنشا مارتەبەلى بولعاندىقتان تەكتەرى مەن اتتارى بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن وزگە تۇركى تايپالارى ءبارى دە بىرتىندەپ سولاردىڭ اتىمەن تانىلىپ «تاتار» اتالىپ كەتتى. ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بۇل تايپالار وزدەرىنىڭ ۇلى دا ارداقتى بولعاندىعى -سولاردىڭ قاتارىنا ەنگەندىگىنەن، اتاعى سولاردىڭ اتىمەن تانىلعاندىقتان دەپ قاراپ كەلگەن. قازىرگىدەي شىڭعىسحان جانە ونىڭ تۇقىمىنىڭ شاڭىراعىنىڭ بيىك بولۋى - ولاردىڭ موڭعول بولعاندىقتارىنان دەپ قارايدى. سونىڭ سالدارىنان تۇركى تايپالارىنىڭ اراسىنان الۋان ءتۇرلى ەسىمدەر مەن ارناۋلى اتتار كەلدى.

ماسەلەن: جالايىر، تاتار، ويرات، ۇنعىت، كەرەيت، نايمان، تاڭعىت سياقتى تايپالار وزدەرىن كوتەرمەلەۋ ءۇشىن موڭعولمىز دەپ اتاعان. ەجەلگى زاماندا ولار وسى ەسىمدەرىن مويىندامايتىنىن بىلاي قويعاندا، ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى وزدەرىن «تاريحتان بەرگى موڭعولدارمەن بايلانىستى بولعاندىعىمىزدان موڭعول اتالىپ كەلگەنبىز» دەپ قاراۋلارى مۇمكىن. ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس، سەبەبى ەجەلدەن ەسكى كۇننىڭ وزىندە موڭعولدار بۇكىل تۇركى ساحاراسىنداعى تايپالاردىڭ تەك بىرەۋى عانا بولاتىن (73).

قازىرگى قىتاي، كيدان، نۇيجىن، نانگياس (وڭتۇستىكتەر)، ۇيعىر، قىپشاق، تۇرىكپەن، قارلىق، قاراشى سياقتى بودان ۇلتتار مەن موڭعولداردىڭ اراسىندا جاساعان تازىكتەر دە وزدەرىن موڭعولمىز دەپ اتاعان. ولاردىڭ موڭعول اتانۋى وزدەرىنىڭ ابىرويى مەن اتاعىنا جاقسى، مۇنىڭ الدىندا تاتارلار كۇشەيگەن كەزدە وسىنداي جاعدايلار بولعان. سونىڭ سەبەبىنەن قازىرگى قىتايداعى، يندياداعى، سيناداعى، ماحاسيانداعى، قىرعىز، حازارلار، باشقۇرتتار، قىپشاق ساحاراسىنداعى جانە ونىڭ سولتۇستىگىندەگى وڭىرلەردە اراب تايپالارىنىڭ اراسىندا سيريا، ەگيپەت پەن ماروككوداعى بارلىق تۇركى تايپالارى تاتار اتىمەن اتالىپ ءجۇر (74).

ماسەلەن: قازىرگى كەزدە موڭعول اتىمەن اتالىپ جۇرگەن ۇلتتار ياعني جالايىر، تاتار، ويرات، مەركىت، ت.ب. موڭعولعا قارايلاس كەلەتىن، ءوز كەزىندە ەل قۇرعان ۇلتتار. سونىمەن كەرەي، نايمان، ۇنعىت، ەرتەدەن قازىرگە دەيىن قوڭىرات، كورولوس، ىكىرىس، الشىكين (الشىن)، ۇراڭعىت، كىلكىنوت اتالىپ جۇرگەندەر جيناقتالىپ دەرلىك موڭعولداردىڭ ۇلتتارى اتالعان (75).

ءبىرىنشى بۇتاعى - بۇرىن موڭعول اتىمەن اتالماعان، قازىر موڭعول اتىمەن اتالىپ جۇرگەن ۇلتتار. موڭعول اتى وسى ۇلتتاردان تالاي زاماننان سوڭ پايدا بولعان. ويتكەنى وسى ۇلتتاردىڭ ءاربىر بۇتاقتارى ءوز ىشىنەن تاعى دا (تولىپ جاتقان بۇتاقتارعا) بولىنەدى ءارى ولاردىڭ بەلگىلى اتتارى بولادى: جالايىر، سۇنىت، تاتار، مەركىت، كۇرلەۋىت، تۇلاس، تۇمات، بۇلاحشىن، كارمۋچىن، ۇراسۇت، تامعالىق، تارعۇت، ويرات، بارعۇت، قورى، تالانعۇت، كاستۇم، ۋراڭحاي، قۇرحان مەن ساحايتتار.

ەكىنشى بۇتاعى - جوعارىدا باياندالعانداي تاياۋدا «موڭعول» دەپ اتالعان ۇلتتار سياقتى جاپان تۇزدە تىرشىلىك ەتكەن ۇلتتار. بۇلاردىڭ حالىق سانى مول، تايپالارى دا سان-ساناقسىز. ولاردىڭ بىزگە بەلگىلى تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ اتىن اتاپ كورەتىن بولساق، ولار: كەرەيتتەر، نايماندار، ۇنعىتتار، تاڭعىتتار، بىكىرىندار، كىرعىزدار بولىپ كەلەدى (76).

جوعارىدا بايىمداۋلاردان موڭعولدىڭ ءار تايپاسى ىرگۇنە ءدال ورتاسىنا بەلگى كىرگىزىلەدى. كۇن وزەنى بويىن مەكەندەگەن ەكى ادامنان تارالاتىندىعىن بايقادىق. ولاردىڭ وركەنىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى رۋلارىنىڭ حالىق سانى بىرتىندەپ ارتا تۇسەدى. موڭعول اتاۋى سولاردىڭ رۋلارىنىڭ اتىنا اينالعان، وسى ەسىم (بۇل كۇندەرى) موڭعولداردان تىس، وزگەدە ۇلتتارعا دا قولدانىلادى. ولاي بولاتىنى موڭعول زامانىنان تارتىپ، موڭعولدار تۇركىلەردىڭ ءبىر بۇتاعى ەسەپتەلەتىن دە، بۇل ەسىم وزگە ۇلتتارعا قالاي بولسا سولاي قويىلا بەرگەن. ولاردى ءتاڭىر جەبەپ-جەلپىگەندىكتەن، 400 جىلدىڭ ار جاق-بەر جاعىندا تالاي-تالاي رۋلاردى ءوربىتىپ، حالىق سانى جاعىنان وزگە ۇلتتاردان اسىپ كەتكەن. ولار كۇشتى بولعاندىقتان وسى ايماقتارداعى باسقا تايپاداعىلار ولاردىڭ اتىن يەلەنگەن. سودان تارتىپ تۇركىلەردىڭ (قازىرگى) باسىم كوپ بولىگى موڭعولداردىڭ اتىمەن اتالعان.

مۇنىڭ ءوزى كەزىندە تاتارلاردىڭ ۇستەم ورىنعا شىققاننان كەيىنگى جەردە وزگە ۇلتتاردىڭ تاتار اتىمەن اتالعانىنا سايما-ساي كەلەدى. تاتارلار اراب، ءۇندىستان، قىتاي (جۇڭگو) ەلدەرىندە، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەدەلدى. ەجەلگى موڭعولدار بىرتە-بىرتە ەكى ۇيەككە (بۇتاققا جىكتەلگەن) (77).

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» قازاق تايپالارىنا قاتىستى 96-تاراۋدا، شىڭعىسحان بورتە حانىمنىڭ شەشەسى شوتاننىڭ جاساۋ رەتىندە اكەلگەن قارا بۇلعىن ىشىگىن كەرەيت ۋاڭحانعا سىيلاپ، ونى وكىل اكە دەۋىنەن باستالادى دا، كەرەيت تايپاسى مەن ونىڭ رۋلار جايلى بىرشاما ەگجەي-تەگجەيلى بايانداۋلار جاسالادى. كەرەيتتىڭ ХІІ -عاسىردا جىرجىن، تونعايت، ساحيات، توپارت، البات سياقتى رۋ-تايپالارى بولعان (78). سونداي-اق 104-تاراۋدان 115-تاراۋعا دەيىن، شىڭعىسحاننىڭ ءۇش تايپالى مەركىتكە قارسى سوعىسۋ ءۇشىن ۋاڭ حاننان كومەك سۇراۋىنان 189-تاراۋدا، ۋاڭ حاننىڭ باسىن نايمان تايان حاننىڭ قول استىنداعىلاردىڭ الۋىمەن اياقتالادى.

102-تاراۋدا، ءۇش تايپالى مەركىتتەردەن باستاپ، 199-تاراۋدا، توقتاعاننىڭ ۇلدارىنىڭ قولعا تۇسۋىنە دەيىن باياندالعان. 120-تاراۋدا، جالايىرلاردان باستاپ باياندالىپ، مۇحاليعا گوۋاڭ دەگەن اتاقتى سىيلاپ، سول قول جاراعۇن جىدۇننىڭ ماڭىنداعى تۇمەن ءتۇتىندى باسقارتۋدان، 274-تاراۋداعى، جالايىر چورماحان حورچىننىڭ باعدات ەلىن قاراتىپ الۋىنا دەيىن باياندالعان. 141-تاراۋ، نايمانداردان باستالىپ، 196-تاراۋداعى، تايان حاننىڭ قولعا تۇسكەنىنە دەيىن باياندالعان. 198-تاراۋدا، كۇشلىك حاننىڭ قارا قىتايدىڭ گورحانىن پانالاۋى، نايمانداردىڭ جويىلۋى جانە قاڭلى، قىپشاق تايپالارى جونىندە ءبىرشاما تولىق باياندالعان. بۇلاردىڭ موڭعول يۋان داۋىرىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ زامان تاريحىن، ۇلتتىق تەگىن زەرتتەۋگە تيگىزەر پايداسى زور.

ەستە بولار ءارى جالتارۋعا كەلمەيتىن ءبىر ءجايت، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ايقىن قاتەلىكتەر مەن ايىرماشىلىقتار ساقتالعان. اسىرەسە شي شياعا، جين حاندىعىنا، كورەيگە جورىق جاساعانداعى مازمۇندار مەن مۇقالي، جەبە، جين ەلىنىڭ ساردارى يلا پۋا، حىداعا (ۋانيان حىداعا) قاتىستى جازبالار تاريحي شىندىققا ساي كەلە بەرمەيدى (79). ارينە مۇنىڭ وزگە تۇستارىندا دا قاتەلىكتەر مەن پارىقتار كەزدەسەدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» تاريحي ۋاقيعالاردىڭ تۋىلعان جىلىن كوپ جاعدايدا بىزگە انىعىن كورسەتىپ بەرە المايدى، كەيبىر ۋاقيعالاردىڭ شىندىعىن جالعاستى تۇردە دۇرىستاۋعا تۋرا كەلەدى.

بەسىنشى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» قازاق تىلىندەگى سوزدىك قورى جايلى

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» ادامداردىڭ اتتارىنىڭ كوبى تۇركى-قازاق تىلىندەگى حايۋاناتتارعا قاتىستى زات ەسىمدەر بولىپ كەلەدى. ماسەلەن: ءبورى، بۇعى، بۇقا، توقتى، مارال، ت.ب. ال، موڭعول تىلىندە قاسقىردى «چونو» دەيدى. مىسالى: بورتە شىنا - كوك ءبورى. بۇدان باسقا «شەشەن»، «بىلگى»، «باتىر»، «قۇت»، «مەرگەن» سياقتىلار. بۇلار دا تۇركى-قازاق ءتىلى. قازاق تىلىندە بۇل جەكە سوزدەردىڭ ماعىناسى ايقىن بولىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلۋدا.

تاعى دا ءبىر نارسە، 122-تاراۋ (وسى تاراۋدىڭ سەگىزىنشى، توعىزىنشى تۇسىندىرمەسىنە قاراڭىز) مەن 89-تاراۋدا (وسى تاراۋدىڭ ەكىنشى تۇسىندىرمەسىندە بەرىلگەن) كەزدەسەتىن ۇقساس ءبىر تاۋدىڭ اتى حانزۋشا ۇقساماعان ارىپتەرمەن ترانسكريپسيالانعان. وسىنىڭ ءوزى كونە ۇيعىر ارىبىمەن موڭعولشا بايانداۋدى ترانسكريپسيالاعاندا موڭعول تىلىندەگى دىبىستاۋلاردا وزگەرىس تۋىلاتىندىعىن تۇسىندىرەدى. ماسەلەن: كۇرەلگۇ تاۋى ياعني شەجىرەنىڭ الدىڭعى بولىمىندە كۇرەلگۇ تاۋى، «قارا جۇرەك تاۋى» ياعني ول 89-تاراۋداعى قارا جۇرەك تاۋى، امالياتتا بۇلار كونە ۇيعىر بىتىكشىلەرىنىڭ (حاتشىلارىنىڭ) موڭعولشانى ەستەلىككە العاندا ۇيعىرشالاپ جازعاندىعىن ايعاقتايدى.

كونە ۇيعىر بىتىكشىلەرىنىڭ قالدىرعان وسىنداي دەرەكتەرىنە باسا ءمان بەرۋدى قاجەت ەتەدى. كەيىن كەلە كوپتەگەن مۇڭعول وقىمىستىسى قاتەلىكتى تۇزەتۋدى جەلەۋ ەتىپ، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» ادەيى موڭعولشالاپ كورەدى، قازىر قاراعاندا، مۇنىڭ ءوزى تىم اقىلدىلىقتان تۋعان ءىس ەمەستىگىن بايقايمىز. ال قازاق تىلىنە اۋدارعان اۋدارماشىلار بۇل جاعىنا نازار اۋداردى ما جوق پا، ول جاعى اۋدارما نۇسقاسىن وقىعان سوڭ بەلگىلى بولادى.

التىنشى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن «التىن شەجىرەنى» قازاق تىلىندەگى اۋدارما نۇسقالارىمەن سالىستىرۋ جايلى

الدىمەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» قازاقشا اۋدارما نۇسقاسىندا جالپى بەتتىك قولدانىلىپ جۇرگەن «عىلىمي بۇتارلاۋ» ۇلگىسى قولدانىلماي، باسپا-باس اۋدارما ءتاسىلى قولدانىلعان. سوندىقتان دا تالاي مازمۇن قالىپ قالعان، ءتىپتى رەداكتورلاردىڭ بەتالدى وڭدەۋلەرى مەن وزگەرتۋلەرىن قوسقاندا، تالاي تاراۋدىڭ مازمۇنى نەگىزىنەن قالىپ قالعان. ءتۇرى وزگەرگەندىكتەن قازاقشا اۋدارما نۇسقاسىنىڭ عىلىمي قۇنى بارىنشا تومەندەپ، جاي عانا قاراپايىم ادەبيەت وقۋلىعىنا اينالىپ قالعان.

قازاق تىلىندەگى بىرلەسىپ اۋدارىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» اۋدارماشىلار بەرگەن العى سوزىندە: «جالقى ەسىمدەردى ءوز كەزىندەگى موڭعولشا اتالۋى بويىنشا الدىق» دەگەن. وسىنىڭ وزىنەن ولاردىڭ ورىنسىز داۋعا ۇرىنىپ، جاڭىلعاندىقتارىن اڭعارۋعا بولادى ياعني ولار نەگىزدەلگەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اۋەلى ۇيعىر حاتشى-بىتىكشىلەرى كونە ۇيعىر جازۋىمەن ەستەلىككە العان. ال، بۇل نۇسقا تەك «يۋان تاريحى»، «جاميح-ات-تاۋاريح» جانە «قىزىل شەجىرەنىڭ» دالەلدەۋىنەن عانا وتكەن بولاتىن. ونىڭ كونە ۇيعىر جازۋىنداعى نۇسقاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تابىلماعان.

قازىر موڭعول جازۋىنداعى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» ءوز ىشىندە العان نۇسقالار تۇگەلىمەن ميڭ پاتشالىعىنىڭ حۇڭۋ جىلدارىندا، 563 حانزۋشا دىبىستار بويىنشا قۇراستىرىلىپ جازىلعان موڭعولشا نۇسقادان تارايدى. بىلايشا ايتقاندا، حانزۋ جازۋىمەن بەينەلەنگەن موڭعول تىلىندەگى نۇسقا دەگەن ءسوز. جالپى كىتاپ حانزۋ ارىبىمەن تاڭبالانعان موڭعولشا نۇسقادان، حانزۋ ارىبىمەن توتە اۋدارعان سوزدەردىڭ جاناما اۋدارۋىنان جانە ابزاستاردىڭ سوڭىندا كەلەتىن قورىتىندى اۋدارمانىڭ جالپى اۋدارماسى سىندى ءۇش بولىمنەن قۇرام تابادى (81). قازىرگى كەزدەگى موڭعول تىلىندەگى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ـــ حانزۋ تىلىندەگى اۋدارمادان قايتا اۋدارىلعان نۇسقا.

موڭعول وقىمىستىسى، ماماندارى زەرتتەۋ ۇستىندە، شەشىمى كۇردەلى ماسەلەلەرگە كەزدەسىپ وتىرعان: تۇسىندىرۋگە قيىن سوزدەردىڭ جۇزدەپ-مىڭداپ كەزدەسىپ وتىراتىندىعىن ولار اشىق مويىنداعان. كىتاپتا بەينەلەگەن سالت-ساناعا، زاڭ-تۇزىمگە، ىرىم-جىرىمدار مەن تىيىمعا، ت.ب. قاتىستى تۇسىنىكسىز جايلار تاعى دا قانشالىق (82). مۇنىڭ ءوزى كونە ۇيعىر حاتشى-بىتىكشىلەرى موڭعولداردىڭ اۋىزشا بايانداۋىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» ەستەلىككە تۇسىرگەن شاقتارىندا تۇركى سوزدەرىن مولىنان قولدانعانىن تۇسىندىرەدى.

ەندى ءبىر قىرىنان العاندا، ول كەزدە موڭعولدىڭ ادەبي ءتىلى ءالى تولىعىمەن پىسىپ-جەتىلە قويماعاندىقتان تۇركى تىلدەرىنىڭ اسەرىنە بارىنشا ۇشىراعان. ۇيعىر جازۋىن قولدانۋى دا سونىڭ ىشىندە جاتىر. الدىمەن باعىنعان تاتار، كەرەي (كەرەيت)، نايماندار وتىرىقتانعان جەرلەر ءبارى دە تۇركى ءتىلى قولدانىلاتىن وڭىرلەر بولاتىن. ولار وسى تۇركى تايپاسىنداعىلارمەن نەكەلەنگەن. الۋان تۇرلى شەن-شەكپەن، زاڭ-تۇزىم، سالت-سانا، ىرىم-جىرىم، تىيىمدار تابيعي تۇردە ەڭ الدىمەن جوعارىداعى باياندالعان وڭىرلەردەن موڭعول حالقىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ءسىڭىسىپ، وشپەس تاريحي ىزدەر قالدىرعان.

سول كەزدە موڭعولدار دەرلىك قايتادان ساحاراعا شەگىنگەننەن سوڭ، بىرتىندەپ جالاڭ تىلدىك ورتا قالا بەردى. اسىرەسە موڭعولدار لاما دىنىنە سەنگەننەن كەيىن، سانسكريت جازۋى مەن تيبەت ءتىلىنىڭ موڭعول تىلىنە جاساعان ىقپالى كۇن سايىن كۇشەيە تۇستى. سونىمەن يۋان پاتشالىعىنىڭ العاشقى كەزىندە موڭعول تىلىنە سىڭگەن تۇركى سوزدەرى مەن كۇندەلىكتى تۇرمىستارىنا ءسىڭىپ كەتكەن سالت-سانا، زاڭ-تۇزىم، ىرىم-جىرىم، تىيىم، ت.ب. جاقتارداعى ماسەلەلەردىڭ كوبى كۇڭگىرتتەنىپ، جاڭاعى زەرتتەۋشىلەر كەزدەسىپ وتىرعان كۇرمەۋى كۇردەلى، شەشىمى قيىن ماسەلەلەرگە اينالعان.

ال، قازاق تىلىنە اۋدارعاندار وپ-وڭاي عانا كەزىندەگى موڭعولشا اتاۋلاردى قولدانامىز دەپ اياق الىپ جۇرگىسىز قاتەلىكتەر مەن جاڭىلىستارعا قالعان. ماسەلەن: ادام اتتارىن دىبىستىق اۋدارما بويىنشا اۋدارعان شاقتارىندا «موڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جازىلۋ، تارالۋىنىڭ ءمان-جايى جونىندەگى تۇسىنىكتەرى تاياز، جالپىلىق ءتىل عىلىمى، لەكسەلوگيا جاقتارىنداعى ىزدەنىستەر كەمشىن بولعاندىقتان، كەيبىر ولقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى جىبەرگەن. بىرلەسىپ اۋدارعان قازاقشا نۇسقادا «دۇبەن مەرگەن» دەپ العان. «التىن شەجىرەنىڭ» قازاقشا اۋدارماسىندا دا «دۇبى مەرگەن» دەپ العان ءسوزىن، يۇي داجۇن اۋدارعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 3-تاراۋ 4-تۇسىندىرمەسىندە، «ادىر»، «توبە» دەپ تۇسىندىرگەن. قازاق تىلىندە سايكەس ءسوز - توبە، دۇرىستاپ اۋدارعاندا «توبە مەرگەن» جانە يۇي داجۇن اۋدارعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 1-تاراۋ 3-تۇسىندىرمەسىندە تۇسىندىرىلگەن. اسىلى «قوڭىر مارال» بولىپ اۋدارىلۋى كەرەك.

قاتە اۋدارىلعان مازمۇندار بۇلارمەن تىنبايدى، ەڭ تيپتىك مىسال، «التىن شەجىرەنىڭ» قازاقشا اۋدارما نۇسقاسىنىڭ 50-بەتى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 129-تاراۋىنا، 56-بەتى شەجىرەنىڭ 141-تاراۋىنا سايكەس كەلىپ، ونداعى «جاداران رۋى» «جالايىر رۋى» دەپ قاتە اۋدارىلىپ، جاداران رۋىنىڭ تايپا باسى جامۋقانى، جالايىر رۋىنىڭ تايپا باسى دەپ العان. ءتىپتى ەل ىشىندەگى قازاق تىلىندەگى تاريحي شىعارمالاردا وسىنى تاريحي دەرەك رەتىندە قاتە پايدالانىپ ءجۇر.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 129-تاراۋىندا، جامۋقانىڭ قول استىنداعى تايسارىنىڭ ءولتىرىلۋى، جامۋقا جاداران سەكىلدى 13 تايپادان 30 مىڭ قول قۇراپ، 13 قانات سوعىسىن قوزعاعان. سوعىستىڭ ناقتىلى تۋىلۋ سەبەبى - جامۋقانىڭ قول استىنداعى تايسارى، سارى جايلاۋداعى شىڭعىسحانعا قاراستى جولچى تارمالدىڭ جىلقىسىن شاپقاندا جولچى تارمال جالعىز ءوزى قۋعىنعا ءتۇسىپ، تايسارىنىڭ جانىن الىپ، جىلقىسىن ايداپ قايتادى. ال، وسى جولچى تارمال جالايىر رۋىنداعى جولچى جاۋىرقاننىڭ ءىنىسى بولاتىن (83).

«موڭعولدىڭ التىن شەجىرەسىنىڭ» 6-تاراۋىنداعى 13 قانات سوعىس كۇيتۇندەگى قيان-كەسكى سوعىس پەن 3-تاراۋىنداعى 13 قانات سوعىستى سالىستىراتىن بولساڭىز جامۋقا باستاعان جارداران رۋى انىق جازىلعان، مۇنىڭ ەشقانداي جەرىنىڭ ونىڭ جالايىر رۋىنان ەكەندىگى ايتىلماعان (84).

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 38، 40-تاراۋلارىنا بارلاي قاراساق، جارداران رۋىنىڭ ارعى اتاسى جارشىداي شىڭعىسحاننىڭ 10-ۇلى اتاسى، بۋدۋنچاردىڭ جارچىعود رۋىنان تارتىپ اكەلگەن جۇكتى ايەلىنەن تۋعان، ول جات ناسىلدەن بولعان بالا بولعاندىقتان جارشىداي دەپ ات قويىلعان.

وسى قازاقشا اۋدارما نۇسقانىڭ 18-بەتى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 38-40-تاراۋلارىنا سايكەس كەلىپ، وندا جارچىعۇتتى(zharshidailekh) دەپ جادىران رۋىن (zhadiran) دەپ اۋدارعان. جامۋقا مىنە وسى جات ناسىلدەن تۋىلعان ۇرپاق. جامۋقامەن شىڭعىسحان ءبىر اتادان تارالماعانىمەن توركىندەس (اتالاس) دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. قازاقشا اۋدارما نۇسقاسىنىڭ الدىڭعى بولىمىندە جامۋقانى تاعى جالايىر رۋىنان دەپ بايانداعان. اۋدارماشىلاردى اقتاۋعا بولاتىن تاعى ءبىر سەبەپ لۋۆساندانزاننىڭ «التىن شەجىرەسىندە»، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 38-39-تاراۋىنداعى جامۋقاعا قاتىستى مازمۇندار جازىلماعاندىقتان، اۋدارماشىلار قاتە اۋدارعان. ءبىراق اۋدارماشىلار ءسال نازار اۋدارىپ پارىقتاسا وسىنداي قاتەلىكتەردەن ساقتانۋعا بولار ەدى. بۇدان مۇنداي قاتە اۋدارمالار كەم دەگەندە قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە قاتە تۇسىنىكتەر قالىپتاستىرىپ، قاتە جولعا باستايتىندىعىن، كەزىندە تۇزەتۋ بەرىپ، انىق-قانىعىنا جەتىپ وتىرماسا عىلىميلىققا سالقىنىن تيگىزەتىندىگىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

جەتىنشى، تاريحتىڭ شەكتەمەلىگى جانە تۇجىرىم كۇتكەن تىڭ كەڭىستىك

تاريحتا كونە ۇيعىر جازۋىمەن جازىلعان موڭعول تىلىندەگى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەرەكسىز كەتتى، ونىڭ ءتۇپنۇسقاسىن كورۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. حانزۋ جازۋىمەن ترانسكريپسيالانعان «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ وتىر، اسىرەسە ميڭ داۋىرىندەگى جالپى اۋدارما نۇسقاسىنان پايدالانۋعا دا كەلەدى. وقىمىستىلاردىڭ كوبى ونى موڭعولشالاپ، قالپىنا كەلتىرىپ جازباقشى بولعان كەزدە ۇيعىر ءتىلى مەن قازاق تىلىنەن پايدالانا وتىرىپ، زەرتتەۋدى ەلەپ-ەسكەرمەگەن، سول ءۇشىن دە ءوز ورىستەرىنەن اسا المادى.

كونە ۇيعىر بىتىكشىلەرىنىڭ موڭعولداردىڭ اۋىزشا بايانداۋىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، ەستەلىككە تۇسىرگەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» قويۋ ءتۇس العان ۇيعىرشا دىبىستاۋ تاسىلىمەن، ءتىپتى سوزدەرمەن حاتقا تۇسىرىلگەن اتاۋلار. تۇركى ءتىل جۇيەسىندەگى قازاق سەكىلدى كەيبىر ساحارا ۇلتتارىنىڭ دىبىستاۋ فورماسىمەن كەتكەن. اسىرەسە كەيبىر ساحاراداعى كوشپەندى ۇلتتاردىڭ ءوندىرىسى مەن تۇرمىسىنداعى ارناۋلى اتاۋلار جانە سوزدەردىڭ ارالاسۋى موڭعول تىلىندەگى دىبىس تۇلعالارىن دا وزگەرتكەن.

تۇركى ءتىلى قازاق ءتىلى سىندى وسى ءبىر دانەكەرگە سۇيەنە وتىرىپ، موڭعول تىلىنە تەرەڭ ىقپال جاساعان. ال، وزگە تۇركى تايپالارى، ۇلتتارى دەرلىك موڭعول ساحاراسىمەن تىكەلەي قونىستاس بولماعان. قازاقتار موڭعولدارمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندىكتەن، كەرەي (كەرەيت)، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر، قاڭلى، قىپشاق سياقتى قازاق تايپالارى موڭعولدىڭ شىڭعىسحانىمەن بىردە سايىسىپ، بىردە جاراسىپ، بىردە باعىنىپ وتىرعان. ولاردىڭ تاريحى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا، ءوندىرىس فورماسى مەن تۇرمىس ءتاسىلى ۇقساس، ەجەلگى رۋحاني تۇرمىستىق ادىستەرى دە ءبىر-بىرىنە جۋىق.

ماسەلەن: ءبارى دە توتەمگە تابىنعان، كوك بورىگە سىيىنعان، شامان ءدىنىنىڭ باقسىلارىنا شوقىنعان، قىرعىز حالقى دا مارالعا تابىنعان، ءبىر ۇلت جونىنەن العاندا، ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ ىقپالى، ەرتە داۋىرلەردە ەكىنشى ءبىر ۇلتتىڭ كۇندەلىكتى قيمىلىنا اسەر ەتۋ ارقىلى بارىپ ىسكە اسقان ياعني قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، «قۇلاققا ءسىڭىستى، كوزگە ءۇيىر» دەگەندەي، ول استە ءبىر-ەكى ەلشىنىڭ، نە ءبىر-ەكى كەرۋەننىڭ كەلۋىمەن جۇزەگە اسا بەرمەگەن. ءدىن تاراتۋ قيمىلدارىنىڭ وزىندە دە، ءدىن تاراتۋشىلار بارعان جەرلەرىندەگى جەرگىلىكتى ۇلتتىق تىلدەرگە سۇيەنىپ، ءدىن شاريعاتتارىن تاراتقانىمەن، ەكىنشى ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن تاراتا المايدى. سوندىقتان يۋان داۋىرىندەگى كونە ۇيعىر بىتىكشىلەرى موڭعولداردىڭ اۋىزشا بايانداعان تاريحىن قويۋ ءتۇس العان كونە ۇيعىر دىبىستارىنا سۇيەنە وتىرىپ ەستەلىككە العان.

قايتا اينالىپ ميڭ پاتشالىعى تۇسىندا حانزۋ ءتىلىنىڭ دىبىستالۋى بويىنشا ترانسكريپسيالانىپ جازىلعان كەزدە، تانىلماستاي بولىپ وزگەرگەن دىبىستىق شەكتەمەلەردى تۋدىرعان. وسىنىڭ سالدارىنان كورەر كوزگە وڭاي بولعانىمەن، شەشىمى كۇردەلى جۇمباقتاردى تۇركى تىلىنە پىسىق نە نەگىزى ءالسىز كەيىنگى زامان وقىمىستىلارىنىڭ الدىنا كەلىپ تارتتى.

فىڭ چىڭجۇن مىرزا «دوساڭ موڭعول تاريحىنىڭ» العى سوزىندە بىلاي دەگەن ەدى: «يۋان پاتشالىعى تاريحىنىڭ» اۋدارما اتىن زەرتتەۋ ءۇشىن مىناداي بىرنەشە شارتتى ازىرلەۋ كەرەك: بىرىنشىدەن، اتى يەسىنە جۇگنۋ كەرەك؛ ەكىنشىدەن، باتىس سولتۇستىكتىڭ بىرنەشە ءتىلىن بىلۋ؛ ۇشىنشىدەن، حانزۋ ءارىبىنىڭ ەسكىشە وقىلۋىن ءبىلۋ، اسىرەسە يۋان داۋىرىندەگىلەردىڭ وقۋ امالىنان حاباردار بولۋ كەرەك. بۇرىن يۋان پاتشالىعىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى وسى ءۇش شارتتى ازىرلەي بىلمەگەندىكتەن، وزگەرتىپ وڭدەگەن سايىن ەلدى الجاستىرا تۇسكەن. وسى ءسوزدى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» اۋدارىلۋى مەن زەرتتەلۋىنە دە ايتۋعا بولادى.

سوندىقتان بايىرعى زامانعى قازاق ءتىلىن زەرتتەۋ ساباقتارىن ورنالاستىرعاندا، قازاق ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» ۇلگى نۇسقا الىپ، وقىتۋ جوسپارىنا كىرگىزسە دەگەن ۇسىنىستى العا قويماقپىن. سونىمەن بىرگە عىلىم سالاسىنداعىلار قازاق تىلىندەگى اۋدارما جاڭا نۇسقاسىن شىعارۋ بارىسىندا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ءتۇرلى باسىلىم نۇسقاسىنا سالىستىرىپ زەرتتەۋدى كۇشەيتۋلەرى، شەشىلمەي كەلە جاتقان تۇيىندەردى شىنىمەن شەشۋلەرى قاجەت.

ەسكەرتۋ: اۆتوردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا وتكەن سانداعى ماقالاداعى مۇنداعى موڭعول اڭىزدارىندا كەزدەسەتىن ەل اناسى بورتەشينادان كەيىنگى 234 تاراۋ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» قارايلاس كەلەدى. الايدا قۇرىلىسىندا وزگەشەلىكتەر بار، ال سودان كەيىنگىلەر «كىشى التىن شەجىرەگە» ۇقساپ كەلەدى، دەگەن سويلەمنەن سوڭ تۇسىندىرمە (47) كىرگىزىلدى.

(47) «جۇڭگو ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگى، ۇلتتار ءبولىمى، موڭعولدىڭ التىن شەجىرەسى تاراۋى»، 282-بەت، جيا جيڭتان.

(71) گاڭ تيان، حۇڭ يىڭ: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى تاريحتى جالعاننان جاساعان رومان».

(72) (73) (74) (75) (76) (77) «جاميح-ات-تاۋاريح»، 1-توم، 1-كىتاپشا، 2-ءبولىم 148-بەت؛ 2-ءبولىم 166-بەت؛ 167-بەت؛ كىرىسپە 123-124-بەت؛ تۇسىندىرمە كەستە 125-127-بەت؛ 127-130-بەت.

(78) يۇن داجۇن اۋدارعان: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 102-بەت، 3-تۇسىندىرمە، حىبي حالىق باسپاسى.

(79) «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن ساۋات» 18-20-بەت.

(80) «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 1-تاراۋ 3-تۇسىندىرمە، اۋدارىپ تۇسىندىرگەن، حىبي حالىق باسپاسى، 2001-جىلى مامىر، 1-باسىلىمى. شينا: ماعىناسى قاسقىر، وسى كىتاپتىڭ 47-تاراۋ 4-تۇسىندىرمەسىنە قاراڭىز.

(81) «جياندۋ شىنا» ارلان قاسقىر ماعىناسىن، «ولەكشىن شىنا» قاسقىردىڭ قانشىعى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «جاميح-ات-تاۋاريح» 1-توم 2-كىتاپشا 28-بەت.

(82) «جاميح-ات-تاۋاريح» حانزۋشا، 1-توم 1-كىتاپشا، 150-بەت، 314-بەت، 2-كىتاپشا، 110-بەت.

(84) لۋۆساندانزان: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، اۋدارعان سىداۋىرجي، 78-بەت، موڭعولتانۋ باسپاسى، 1983-جىلى تامىز، 1-باسىلىم.

اكبار ءماجيت ۇلى
سوڭى.