احمەت جۇبانوۆتىڭ جاڭا دومبىرانى سىناۋى
استانا. KAZINFORM - قازىرگى ۇستاپ جۇرگەن دومبىرالاردىڭ جالپى ءپىشىنى احمەت جۇبانوۆ زامانىندا قالىپتاسقان. وعان دەيىن دومبىرانىڭ ءتۇرى ءارتۇرلى بولىپ كەلگەن.
ۋاقىت وتە كەلە جارتى عاسىر بۇرىن جازىلعان كىتاپ-ەستەلىكتەردىڭ قۇنى ارتا بەرەدى. قايتا- قايتا پاراقتاپ، قىزىقتى جازبالاردى وقي بەرەسىڭ. سونداي ءبىر كەز كەشە بولدى. قولىمىزعا احمەت جۇبانوۆتىڭ «ءان-كۇي ساپارى» ەڭبەگىن الىپ، ءبىر تاراۋىن وقۋدى باستادىق. تاراۋ جاڭا دومبىرانى سىناۋعا ارنالعان ەكەن.
وقىرماندارىمىز بىلەر مە ەكەن؟! قازىرگى ۇستاپ جۇرگەن دومبىرالاردىڭ جالپى ءپىشىنى احمەت جۇبانوۆ زامانىندا قالىپتاسقان. وعان دەيىن دومبىرانىڭ ءتۇرى ءارتۇرلى بولىپ كەلگەن. ول دومبىرالاردى مۇراجايلاردا ساقتالعان ۇلگىلەردەن كورۋگە بولادى. ال احمەت قۋان ۇلى كۇيشىلىك ونەردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ماقساتىندا دومبىرانىڭ جاڭا ءتۇرى كەرەك دەپ ءبىلدى. وسى ماقساتپەن اسپاپ جاساۋشى شەبەرلەردى شاقىردى. ىشىندە تۋلا قالاسىنان ارنايى الدىرعان يمانۋيل رومانەنكو ەسىمدى شەبەر بار ەدى.
1933 -جىل. سول كەزدەگى الماتى مۋزىكا تەحنيكۋمىنىڭ شەبەرحاناسىندا بىرنەشە ادام جينالعان. يمانۋيل شەبەر جاڭا دومبىرانى كورسەتىپ جاتىر. اعاشى پالەنباي، ءتۇسى مىناداي دەپ. سالماعى ءتىپتى جوق. بارلىعى باس يزەپ، قاراپ تۇر. ءبىر كەزدە تەحنيكۋم ديرەكتورى ساعىر كامالوۆ: «ماحا، مىنا دومبىرا تارتىپ كورىڭىزشى، دىبىسىن ەسىتەلىك، ءتۇرىنىڭ جاقسى ەكەنى كورىنىپ تۇر عوي!»، - دەيدى. ماحا دەپ تۇرعانى - ماحامبەت بوكەيحانوۆ. ءارى قاراي احمەت جۇبانوۆ اڭگىمەنى بىلاي وربىتەدى:
«ماحاڭ ءارى-بەرى پەرنە بويلاپ، مويىن قۋالاپ دىبىس تازالىقتارىن تەكسەردى دە، تۇركەشتىڭ «قاراباسىن» باستاپ تارتىپ كەتتى. كۇيشىنىڭ ويىنىنا قۇمار بولىپ تۇرعاندار، اسپاپ تەكسەرۋ ءۇشىن توقتايتىن ۋاقىت بولسا دا، كۇيدىڭ اياعىنا شىققانشا ۇندەمەي تۇرىپ الدى. ماحاڭ ادەتتە دومبىرانىڭ بەتىن تومەن قاراي قىرىنداتا ۇستايتىن. سوندىقتان اسپاپ ءۇنىنىڭ ءبىر بولىگى كەڭ اۋادا ەركىن كەرىلىپ، جۇزە الماي قالدى-اۋ دەپ تۇرعان كەيىپكەر دە جوق ەمەس-تى. ارينە، سىرتىنا شىعارىپ، ءتىس جارىپ دەگەندەي، ەشكىم ەشنارسە ايتقان جوق. دومبىرا شەبەرلەرىنىڭ داستۇرىندە ونداي اڭگىمەلەر بولمايتىن، نە بولسا دا ىشتەرىندە ساقتايتىن».
ماحامبەت بوكەيحانوۆ وڭ جاقتا ءبىرىنشى وتىر. فوتونى جۋرناليست ەسكەندىر امانجولوۆ (1955 - 2017) الەۋمەتتىك جەلىگە 2012 -جىلى جاريالاعان. تۇسىندىرمەنى دە سول جازعان. بۇل - ماحامبەت بوكەيحانوۆتىڭ انىق تۇسكەن جالعىز فوتوسى.
ماحامبەت بوكەيحانوۆتىڭ (1890 - 1937) قازاق كۇيشىلىك داستۇرىنە سىڭگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز. ءبىر ءوزى وتىزدان ارتىق كۇيدى جەتكىزگەن. جۇبانوۆ پەن زاتايەۆيچتىڭ بۇل كۇيشى جايلى پىكىرلەرى وتە جاقسى. وكىنىشتىسى سول، وسى جازىپ وتىرعان ۋاقىتتان تۋرا ءتورت جىلدان كەيىن، ياعني 1937 -جىلى «تورە تۇقىمى» دەپ ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەن. سۇيەگى الماتى وبلىسى تالعار اۋدانى جاڭالىق اۋىلىنداعى باۋىرلاستار زيراتىندا جاتىر. 1957 -جىلى اقتالادى.
ال ەندى احمەت جۇبانوۆتى ءارى قاراي وقيىق:
«...كۇي بىتكەن كەزدە ءاجىم تۇسكەن جۇقا بەتتى، ارىق ادام دومبىراعا قولىن سوزدى. بۇل اتاقتى ءانشى مۇحيتتىڭ دومبىراشى نەمەرەسى لۇقپان ەدى. تۇرعاندار كەنەت جىميا قالدى. ويتكەنى لۇقپان - سولاقاي، قازىر ول ەكى تيەكتىڭ ورنىن الماستىرا باستايدى. ايتقانداي، ۇلەكەڭ تيەكتىڭ ۇستىنەن ەكى ىشەكتىڭ ورىندارىن اۋىستىردى دا، دومبىرانىڭ بۇراۋىن وزگەرتپەي بوعدانىڭ «بوزتوبەسىن» تارتىپ كەتتى. مۇنىڭ قولى دا مايماڭداپ، جورعانىڭ اياق باسىسىنداي «جەر دۇبىرلەتپەي» كەتىپ بارادى. ۇلەكەڭنىڭ قولى اندا- ساندا قاقپاققا ءتيىپ كەتكەندە دومبىرانى داۋىسى تارس ەتىپ، كىشكەنە بولمەنى باسىنا كوتەرەدى. مۇنىڭ كۇيى دە، تارتىسى دا ماحاڭا ۇقسامايدى، ءوزى ءبىر توبە بولىپ تۇر. اينالاداعىلار اسپاپ داۋىسىنا ريزا بولدى ما، جوق كۇيشىنىڭ ويىنىنا ريزا بولدى ما، ءبارى بىردەن باستارىن ءيىستى، ۇندەسپەي قالدى».
لۇقپان مۇحيتوۆ (1894 - 1957) - قازاق كۇيشىلىك ونەرى ءۇشىن دارا تۇلعا. رەپرەسسيا سالقىنىنان امان قالعان ازدىڭ ءبىرى. كۇيشى جەتكىزگەن كۇيلەر بۇگىن كوپكە تانىمال. مىسالعا، بۇگىنگى رىسباي عابدييەۆتىڭ تارتۋىمەن اتاقتى «ەل ايىرىلعان» كۇيىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن لۇقپان مۇحيتوۆ الىپ كەلگەن.
«ەندىگى كەزەك ءۇشىنشى دومبىراشىعا كەلدى» دەپ جالعاستىرادى احمەت جۇبانوۆ:
«...ورتادان گورى بويى جوعارىراق، قارا مۇرتتى، قارا تورى، قاباعى قارىستاي جىگىت دومبىرانى قولىنا الىپ، ىشەكتەردى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرىپ، قۇلاقتارىن قاتتىراق بۇراپ الدى. ۇستىڭگى ىشەكتى بوساتىڭقىراپ، حالىق تۇسىنىگىندەگى «تەرىس بۇراۋعا» سالدى. كەنەت ءىرى، سالالى ساۋساقتارىمەن دومبىرانى قاعىپ- قاعىپ جىبەرگەندە، اسپاپتىڭ ءۇنى اسپانعا شاپشىعانداي ءبىرتۇرلى بولىپ كەتتى. ءبىر كەزدە ول باياۋلاتا، اندەتە «اقساق قۇلان» كۇيىن باستاپ كەتتى. ەندى دومبىرانىڭ ۇستىڭگى ىشەگىنە «ءسوز بەرىلگەندەي» بولدى. كۇيدىڭ تاقىرىبى سارناپ، دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنىڭ تار قاۋىزىنا سىيماي تۇرمىن دەگەندەي ءۇن كورسەتتى. ساعاعا بارعان جەردە كۇيشى قاعىسىن وزگەرتىپ، ا. زاتايەۆيچ ايتقانداي، دومبىرانىڭ ۇستىڭگى ساعاسىنان سىم اسپاپتاردىڭ داۋىسىن شىعاردى. بۇل اقتوبەدەن كەلگەن اتاقتى دومبىراشى قامبار مەدەتوۆ ەدى. اينالا تۇرعاندار كۇي بىتكەننەن كەيىن كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنىڭ اسپاپتى ساراپتاۋ ەكەنىن ۇمىتىپ، «اقساق قۇلاننىڭ» اسەرىن اڭگىمە ەتىپ، ءبىرقاتار ۋاقىت جىبەردى».
ورتادا تۇرعان قامبار مەدەتوۆ
قامبار مەدەتوۆ (1901 - 1938) كۇيشىلىك دارىعان اۋلەتتەن شىققان. ءبىلىم قۋىپ، ورىنبوردا زاڭ ماماندىعىندا وقيدى. وتىزىنشى جىلدارى احمەت جۇبانوۆتىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن الماتىعا كەلىپ، وركەستر مۇشەسى رەتىندە جانە اكىمشىلىك-ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىن ءوز مويىنىنا الادى. ماسكەۋدەگى العاشقى دەكادا كەزىندە «اقساق قۇلان» كۇيىن تارتىپ، ءستاليننىڭ ءوزى تۇرەگەلىپ قول شاپالاقتاعان ەكەن. رەپرەسسيا جىلدارى قيىر شىعىسقا ايدالىپ كەتەدى.
بۇل اسپاپ ءۇش دومبىراشىدان دا وڭ باعاسىن العان ەكەن. كەيىن ارناۋلى ءراسىم بويىنشا حاتتاما تولتىرىپ، دومبىرا وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا قابىلدانادى. وسى اسپاپ نەگىزىندە باسقا دا دومبىرالار جاسالىپ، وركەستر قۇرامىنا تاراتىلعان ەكەن.
رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇي زەرتتەۋشىسى