اڭشىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك فورۋمىنا شاقىرىلعان قۇسبەگى تۋرالى نە بىلەسىز
پاۆلودار. KAZINFORM - ەرتىس- بايان وڭىرىندەگى كاسىبي قۇسبەگىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى ءماۋيا ابىكەي ۇلىنىڭ ەسىمى بۇگىندە اڭىزعا اينالعان. اتاقتى ساياتشى زامانىندا ماسكەۋدە وتكەن حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسىندە التىن مەدالمەن ماراپاتتالىپ، چەحوسلوۆاكياداعى اڭشىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك فورۋمىنا شاقىرىلعان.
قارت اڭشى سونداي-اق شاكەن ايمانوۆتىڭ «نايزاتاس» فيلمىنە تۇسكەن.
ءماۋيا ابىكەي ۇلى 1900 -جىلى قازىرگى باياناۋىل اۋدانى جارىلعاپ اۋىلىنداعى بالتەش قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعان ءجاسوسپىرىم شاعىنان الىس- جاقىنعا قۇسبەگىلىك ونەرىمەن تانىمال بولا باستايدى.
جالپى باياناۋىل اۋماعىندا كەزىندە نەبىر ءدۇلدۇل قۇسبەگى- ساياتشىلار، تازى وسىرۋشىلەر بولعان. اۋماقتا اڭشىلىق ونەرگە ايرىقشا ماڭىز بەرىپ، ونى دامىتۋعا اتسالىسقان - اتاقتى مۇسا شورمان ۇلى. بۇل تۋرالى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «بوزداعىم» دەپ، مۇسا مىرزانى جوقتاۋ ولەڭىندە ايتىلادى. وسى توڭىرەكتىڭ ارعى- بەرگى تاريحىن جازىپ كەتكەن ولكەتانۋشى وكپەنىڭ كارىمتايى ءوز كىتابىندا ايماقتا ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭى - ⅩⅩعاسىردىڭ باسىندا وننان اسا مىقتى اڭشى بولعانىن باياندايدى.
ولار - وكپە دۇيسەنباي ۇلى (1864-1954)، قاسەن ابەن ۇلى (1886-1971)، ءجۇمادىل جاقىپ ۇلى، ءماۋيا ابىكەيەۆ (1900-1985)، بۇعىباي كوبە ۇلى (1875-1934)، تىلەۋباي قۇسبەگى، سقاق ۋفان ۇلى (1891-1982)، ماعاز ساتبايەۆ، شايمان وماروۆ، نۇرجان كەمەشوۆ، مۇقان قۇلمانوۆ (1907-1967)، كارىمتاي وكپە ۇلى (1930-2011).
اتاقتى قۇسبەگى شايمان وماروۆ جونىندە دە ەل اۋزىندا اڭىزدار كوپ. اۋليەلى قىزىلتاۋ وڭىرىندەگى ايىرتاستا (ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ تۋعان جەرى) «شايماننىڭ اسۋى» دەگەن تىك جارتاستان تۇراتىن بيىك تاۋ بار. مىنا ءبىر اڭىز اڭگىمەنى ولكەتانۋشى رامازان نۇرعاليەۆتىڭ اۋزىنان ەستىپ ەدىم.
«بىردە قاراكەسەك ەلىنىڭ سەرى جىگىتتەرى شايمانعا كەلىپ: «مىناۋ بيىك تاۋدىڭ ار جاعىندا قارا تۇلكى بار دەيدى، مىنە قارشىعامىز، جول باستاڭىز» دەپتى. قۇسبەگى سەندەر جەر جاعدايىن بىلمەيسىڭدەر، مەن ءوز بۇركىتىمدى ۇشىرايىن دەگەن شەشىمىن ايتادى. شايماننىڭ ەلگە ءمالىم سارى بۇركىتى بولعان كورىنەدى. قايىڭتوعايعا جەتكەندە قارا تۇلكى قاشىپ، قىرانىنىڭ توماعاسىن سىپىرىپ قويا بەرەدى. تۇلكىدەن ايلا ارتىلعان با، جىلعالارمەن قاشىپ، الگى بيىك تاۋدان ءارى اسىپ كەتىپتى. جوعارىدان سورعالاعان سارى بۇركىت تە سول جاققا اعىپ تۇسەدى. قاراكەسەكتىڭ سەرى جىگىتتەرى تۇلكى دە، بۇركىت تە جوعالدى دەپ كۇلىپ تۇرعاندا شايمان «بۇل بيىكتەن استىمداعى بايتالىممەن اسىپ ءتۇسىپ، تۇلكىنى بوكتەرىپ كەلمەسەم ماعان سەرت» دەيدى. الگىلەر سەنبەسە كەرەك، 40 جىلقىعا سەرتتەسىپتى. سويتسە، قۇسبەگى مىنگەن بايتال تاۋتەكەلەرشە ورعيتىن ەرەكشە جانۋار ەكەن. الگى بيىكتەن اسىپ، تۇلكىنى باسىپ وتىرعان قىرانىنا امان جەتەدى. قارا تۇلكىنى سەرى جىگىتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاعان ەكەن. سول ۋاقىتتان الگى ادام باسپاس بيىك تاۋ «شايماننىڭ اسۋى» اتالىپ كەتكەن».
ءماۋيانىڭ اتاسى قۇجان دا اتاقتى ساياتشى بولعان. بۇل ونەر ۇرپاقتان- ۇرپاققا بەرىلىپ، بالالارى ابىكەي مەن داستەر دە قىران باپتاپ، تازى ءيت جۇگىرتكەن. تاعى ءبىر ۇلى بەك زامانىندا ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ۇستا، ەتىكشى بولىپتى. ءماشھۇر جۇسىپپەن بىرگە ءجۇرىپ، ونىمەن ايتىس جاساعان. ول تۋرالى عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرىنەن وقۋعا بولادى.
م. ابىكەيەۆتىڭ كاسىپتىك اڭشىلىقپەن كەڭەس وكىمەتى العاش قۇرىلعان ۋاقىتتاردان-اق اينالىسقانى بايقالادى. ساياتشىلىققا اتتىڭ اتى عانا شىداس بەرەتىنى تۇسىنىكتى. ونىڭ جىلقى جانۋارىن ەرەكشە تاني بىلەتىندىگىن بايقاعان اسكەريلەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى جىلقى زاۋىتىنا جۇمىسقا الادى. ول جەردە ۇرىس اتتارىن باپتاپ، جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان.
ال 1957 -جىلى ساياتشىلىق ونەردەگى جوعارى جەتىستىكتەرى ءۇشىن ك س ر و تۇتىنۋشىلار قوعامى ورتالىق وداعىنىڭ قاۋلىسىمەن «اڭشىلىق ءىسىنىڭ ۇزدىگى» اتاعى بەرىلىپ، قىسقا ۇڭعىلى بەساتار كارابين سىيعا تارتىلادى. ءماۋيا ابىكەيەۆ 85 جىل عۇمىر كەشكەن. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلعان وتىز ەكىنىڭ اشتىعىندا ءوزى سياقتى اڭشىلارمەن تىزە قوسىپ، التايدان تاۋتەكە، بۇلان، ەلىك اتىپ اكەلىپ، تۇتاس اۋىلداردىڭ اشتىقتان امان قالۋىنا سەپ بولعان. ءتۇز جانۋارلارىنىڭ ەتى ءبىر شەتى قاراعاندى، ءبىر شەتى قازىرگى ەكىباستۇزدىڭ اۋماعىنداعى اشىققان ەلگە تاراتىلعان.
ول ەندى بىرەۋلەر ءۇشىن اڭىز ادام. ەل الدىنداعى ابىرويىنىڭ ارقاسىندا تالاي ازاماتتى اجال سوتىنان امان الىپ قالىپ، جۇزدەگەن ادامعا شاراپاتى تيگەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇپكىر- تۇپكىرىنەن حات جازۋشىلار اڭشىدان قاسقىردىڭ ءوتى مەن باۋىرىن جىبەرۋدى وتىنگەن. ول ۋاقىتتا قىزىل جەگى، شوشىنۋ، ءسىبىر جاراسى، الاپەس، وزگە دە قاۋىپتى اۋرۋلاردىڭ ەمىنە قاسقىردىڭ اعزا مۇشەلەرى پايدالانىلعان ەكەن.
- اكەمىزدىڭ ومىرىندە مىقتى ءۇش اتى بولعان. سونىڭ ىشىندە ەرەكشە ەستە قالعانى الا ات ەدى. جارىقتىق جىلقى ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى، كەۋدەسى كەڭ، ءتوسى الشاق- تۇعىن. بولدىرۋ دەگەندى بىلمەيدى. اكەم كەرەكۋ مەن باياناۋىل اراسىندا ءجيى ساپارلاپ ءجۇردى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى پاۆلودار قالاسىندا ەرتىس وزەنى ۇستىنەن قازىرگىدەي ۇلكەن كوپىر جوق، ەل- جۇرت پاروممەن شۇبىرىپ وتەتىن. اكەي ەلگە قايتقاندا كەشكىلىك پاروممەن بەرى وتەدى دە، سول جەردە تۇنەپ قالادى. تاڭ الاگەۋىمدە جالعىز ات جەگىلگەن ەكىاياقتى جەڭىل ارباسىنا وتىرىپ شۋ دەيدى. سوندا كەشعۇرىم 200 شاقىرىم جەردەگى باياناۋىلعا جەتىپ كەلەتىن.
ال ەندى كۇز بەن قىستا اڭ اۋلاۋعا شىققاندا 2-3-اي ءۇيدىڭ بەتىن كورمەيدى. استىنداعى اتىنىڭ مىقتىلىعى عوي، قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اۋماعىنا، ەكىباستۇزدىڭ ار جاعىنداعى ولەڭتى مەن شىدەرتى دالاسىنا، ءتىپتى التاي تاۋلارىنا دەيىن بارىپ اڭ اۋلاپ قايتادى. ول كىسىنىڭ ەڭبەگى جانكەشتى ەڭبەك ەدى. مەنى جاستايىمنان اڭ قاعۋشى ەتىپ جانىنا ەرتتى. اكەم ءبىر مەزەتتە 2-3 بۇركىتتى باپتادى. بارلىعىن «قاندىبالاق» اتايتىن. قۇستىڭ ناعىز قىراندارىن سولتۇستىكتەگى جالقاراعاي ورماندارىنىڭ اراسىنان اكەلىپ ءجۇردى. بىردە جان- جاعى تولعان ءتۇرلى اڭنىڭ سۇيەكتەرى، قاراعايدىڭ ۇشار باسىنداعى ۇياعا كەزىگەدى. الگى اڭداردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى وتە ءىرى ەكەن، بۇركىتتىڭ ناعىز تەكتى ەكەنىن اڭعارادى. ءسويتىپ بالاپانىن ولجالاپ قايتقان. ول قىرانى قاسقىر بىتكەندى جاپىراتىن ناعىز العىر قۇس بولدى، - دەپ اڭگىمەلەيدى اتاقتى اڭشىنىڭ ۇلى، قۇسبەگى بوساعا ءماۋيا ۇلى.
ءبىر جىلدارى چەحوسلوۆاكيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ليۋدۆيگ سۆوبودانىڭ نەمەرە ءىنىسى، ارميا پولكوۆنيگى ۆاتسلاۆ سۆوبودا بۇركىتشىگە حات جازىپ، جىرتقىش قۇستاردى قولعا ۇيرەتۋ بويىنشا اقىل-كەڭەسىن سۇرايدى. سول تۇستا جەرگىلىكتى جۋرناليست ايتجان بادەلحان ءماۋيا اتانىڭ ايتۋىمەن قىران قۇستى باپتاۋدىڭ قىر-سىرى جايىندا ۆ. سۆوبوداعا بىرنەشە مارتە جاۋاپ جولداپتى. وسىلايشا ەكى جاق ءبىراز ۋاقىت حات الماسىپ تۇرادى. ۆاتسلاۆتىڭ ءوزى سۇڭقارعا قۇمار جان ەكەن. كەيىن چەحوسلوۆاكيادا اڭشىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك فورۋمى ءوتىپ، قازاق بۇركىتشىسى الگى جيىنعا ارنايى شاقىرتۋ الادى. چەحوسلوۆاك ارىپتەستەرىن سوناۋ قازاق دالاسىنداعى 73 جاستاعى قاريانىڭ بۇرتكىتشىلىكپەن ءالى دە بولسىن اينالىسىپ، قاسقىر سوعىپ جۇرگەنى ەرەكشە اسەرلەندىرسە كەرەك.
بۇگىندە پوتانين اتىنداعى وڭىرلىك تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيىندە ايگىلى ساياتشى جايىندا جازىلعان ماقالالار، فوتوسۋرەتتەر، قۇجاتتارى مەن جەكە زاتتارىنان قۇرالعان بۇرىش بار. ەرتىس-بايان ولكەسىندەگى بەلگىلى تۇلعالار جايىنداعى كىتاپتاردىڭ اۆتورى، اڭشى تۋرالى كوپتەگەن وچەركتەر جازعان د. پرييماك ءماۋيا ابىكەي ۇلىمەن دوس بولعان. د. پرييماكتىڭ «وحوتا ي وحوتنيچە حوزيايستۆا» اتتى جۋرنالدا جاريالاعان «س سوباكامي ي بەركۋتامي» وچەركىندە بىلايشا باياندالادى:
«ءماۋيا ابىكەيەۆكە اڭشىلىق ارعى اتالارىنان دارىعان. ونىڭ اكەسى، اتاسى، باباسى اڭشىلىقپەن اينالىسقان. شوبەرەسى (ءماۋيا) شاقپاقتى مىلتىق پەن ەجەلگى زامانعى اشەكەيلەرمەن كومكەرىلگەن ەرتوقىمدى ۇزاق ۋاقىت ساقتاپ، كەيىن ولكەتانۋشىلاردىڭ سۇراۋى بويىنشا ولاردى مۋزەيگە تاپسىردى. زامانعا ساي قارۋ ساتىپ الدى. دەيتۇرعانمەن اڭشىلىق كەزىندە ونىڭ نەگىزگى دوستارى - تازى يتتەرى مەن بۇركىتتەرى. ماڭايداعى كولحوزشىلاردىڭ بارلىعى ونى الىستان- اق بۇركىتىنە قاراپ تانىر ەدى. ابىكەيەۆ باعالى اڭ تەرىسىن تاپسىرۋ بويىنشا جىلدىق جوسپاردى ءۇش- ءتورت ەسەگە، كەيدە ءتىپتى بەس ەسەگە ارتىق ورىنداپ تاستايدى. ول قۇرمەت گراموتالارىن العان! ورتالىق وداق وعان كاسىپتىك اڭشىلىقتىڭ ۇزدىگى اتاعىن بەردى، ونىڭ بۇعان قوسا قانشاما قۇرمەت گراموتالارى بار. وسى جىلدىڭ العاشقى التى ايىندا ءماۋيا 57 قاسقىر تەرىسىن (جىلدىق جوسپار - 10)، 66 تۇلكى (جىلدىق جوسپار - 20)، 30 كۇزەن (جىلدىق جوسپار - 10) تەرىلەرىن تاپسىردى. ونى جەرگىلىكتى مال باعۋشىلار اسا قۇرمەتپەن قارسى الادى. اڭشى ەرتىس وڭىرىندەگى جۇزدەگەن شوپاننىڭ وتارىن قاسقىردان قۇتقارىپ وتىر».
ال سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى، اقىن شايمەردەن تورايعىروۆ 1967 -جىلى جازعان «ساياتشى ءماۋيا» پوەماسىندا قارت اڭشىنىڭ بەينەسىن شىنايى سۋرەتتەيدى.
قۇسبەگىنىڭ زامانىندا اتاعى اسپانداپ تۇرعانىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى، اتاقتى كينورەجيسسەر شاكەن ايمانوۆ 1969 -جىلى باياناۋىلعا كەلىپ «نايزاتاس باۋرايىندا» كارتيناسىن تۇسىرگەندە قارت بۇركىتشىنىڭ بەينەسىن سومداۋ ءۇشىن ءماۋيا قاريانى شاقىرادى. ءدال سول جىلى اڭشى ماسكەۋدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك بيولوگ- اڭشىلاردىڭ Ⅸ الەمدىك كونگرەسىنە قازاق ك س ر اتىنان جالعىز قاتىسىپ، قۇس باپتاۋدىڭ قىر-سىرى جايىندا بىرنەشە ساعات اڭگىمەلەيدى. ايتقاندارى سول زامات اۋدارماشى ماماندارمەن بىرنەشە تىلدە اۋدارىلىپ وتىرعان.
كەرەكۋ جەرىندەگى كاسىبي اڭشىلىقتىڭ دەگدارى، اتاقتى ساياتشى ءماۋيا ابىكەي ۇلى 1985 -جىلى دۇنيە سالدى. اقساقال ومىردەن وتەرىن ءبىلدى مە ەكەن، 1984 -جىلى تۋعان جەرىنە بارىپ، كەزىندە ءوز قولىمەن ۇيادان العان قاندىبالاقتارىنىڭ ەڭ سوڭعىسىن اقبەتتاۋدىڭ باۋىرىنا اپارىپ ۇشىرىپ قويا بەرگەن. ىزىنەن اڭىز ەرگەن قاريا تاتار ءدامى تاۋسىلىپ، سوڭعى دەمى ۇزىلگەنشە اتتان تۇسپەي ءوتىپتى.
اۆتور
مۇرات اياعان