«ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» جوعالعان بەتتەرى تابىلدى
استانا. قازاقپارات – «ادەبيەت تانىتقىش». بۇل - كۇللى الاش بالاسىنا تانىس اتاۋ. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كەسەك ەڭبەگى. عالىمنىڭ سۇبەلى دۇنيەسى 1926 -جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن. قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى ىرگەلى دە ءىزاشار وسى عىلىمي تۋىندى تۋرالى الاشتانۋشى، احمەتتانۋشى عالىمدار ءجيى جازعان. اسىرەسە ا. بايتۇرسىن ۇلى اقتالعاننان بەرگى 36 جىلدا ۇلت ۇستازىنىڭ ۇشان-تەڭىز مۇراسىنا دەن قويۋشىلار لەگى كوبەيگەنى بەلگىلى.
كوشباسشى عالىمنىڭ جيىرماعا جۋىق كىتابىنىڭ شوقتىعى بيىگى - وسى «ادەبيەت تانىتقىش» ەكەنى داۋسىز. ادەبيەت تەورياسى اتالاتىن عىلىمنىڭ ءىرى سالاسىنا قازاقتىڭ قايماقتى تىلىمەن قازىنالى دۇنيەتانىمىنا بەيىمدەپ، جارىق عۇمىرىنداعى جەتكەن پاراساتىنىڭ بيىگىندە وتىرىپ جازعان، وقىرماندى ويعا جەتەلەپ، الەم عالىمىن تاڭ-تاماشا ەتكەن بالاماسى جوق جادىگەر.
«ادەبيەت تانىتقىش» تۋرالى اعا بۋىن عالىمداردان ارتىق ايتا الماسپىز. اكادەميكتەر ز. قابدولوۆ، ر. سىزدىق، ر. نۇرعالي، پروفەسسور ت. كاكىشەۆ سىندى ابىزدار «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» قازاق عىلىمىندا تىڭنان تۇرەن سالعان سۇبەلى ەڭبەك ەكەنىن باسا جازعان. بۇگىنگى تاڭدا پروفەسسورلار ع. انەس، د. قامزابەك ۇلى، ا. ءىسماقوۆا، و. جۇباي سەكىلدى عالىمدار دا اتالعان قۇندى مۇرانىڭ ۇلت ادەبيەتتانۋى مەن ءتىل عىلىمىنداعى ورتايماس ورنىنا جوعارى باعا بەرەدى.
الاشتىڭ عىلىم ىسىندە وزگەشە مانگە يە «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» سوڭعى بەتتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تابىلماي كەلگەن ەدى. بۇل تۋرالى جوعارىدا اتى اتالعان عالىمدار ا. بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى جازعان ماقالا، بەرگەن سۇحباتتارىندا ءجيى ايتىپ ءجۇر.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، احمەتتانۋشى، ا. بايتۇرسىن ۇلى مۋزەي-ءۇيىنىڭ جەتەكشىسى ر. يماحانبەت ءوزىنىڭ «عاسىر ساڭلاعى» اتتى ەڭبەگىندە عالىم مۇراسىنىڭ تۇگەندەلۋ بارىسىن زەردەلەي كەلە، 1988 -جىلدان بەرى قازاق عىلىمى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» سوڭعى بىرنەشە بەتىن ىزدەپ كەلە جاتسا دا، ۇشتى-كۇيلى عايىپ بولعان سوڭعى بەتتەر تۋرالى دەرەكتەردىڭ ءجىپۇشى تابىلماي تۇرعانىن باسا جازادى.
د. قامزابەك ۇلى «ادەبيەت تانىتقىش» - الەمدىك قۇندىلىق» اتتى ماقالاسىندا دا بۇل جادىگەر جازبانىڭ تەڭدەسى جوق مۇرا ەكەنىن سارالاي كەلە، تاعى دا قولعا تۇسپەي جۇرگەن «سوڭعى بەتتەر» تۋرالى عالىمدارعا ساۋال قويىپ، اقاڭنىڭ كىتابى ساقتالۋى مۇمكىن دەگەن ورىنداردى نۇسقادى.
ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى عالىم اقتالعاننان بەرى ءار الۋان ۇلگىدە ەلۋ شاقتى رەت قايتا باسىلدى. سونىڭ ىشىندە 1988 -جىلدان بۇگىنگە دەيىنگى تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىندا جانە كوپتومدىقتارىندا «ادەبيەت تانىتقىش» ون شاقتى رەت ەنگىزىلدى.
وتىز التى جىلدا سان قايتارا باسىلعان جيناقتارىندا وزگە ەڭبەكتەرىمەن قاتار، عالىمنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» دا تۇپنۇسقامەن سالىستىرىلىپ، قاتە باسىلعان تۇستارى تۇزەتىلىپ، جىل سايىن كەمەلىنە كەلىپ وتىردى. دەگەنمەن قايسى جيناقتى الىپ قاراساق تا، ءىزىم-قايىم جوعالدىعا بالانىپ جۇرگەن «سوڭعى بەتتەرى» تابىلماي كەلدى.
ءار جىلدارى عالىم ەڭبەكتەرىن قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبارى «اتتەگەن-ايمەن» عالىم مۇراسىنا نۇكتە قويۋمەن كەلدى. تىپتەن، 2022 -جىلى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعىندا دا بۇل جوق تابىلمادى.
بۇگىن ءبىز الاش بالاسىنا وسى جوقتىڭ تابىلعانىن ايتىپ، اقجارما جازبامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنىڭ» سوڭعى بەتتەرى تابىلدى. جادىگەر مۇرانىڭ سوڭعى بەتتەرى جىرتىلماعان نۇسقاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا بولىپ شىقتى.
بۇعان دەيىن الاشتانۋشى عالىمدار، ولاردىڭ ءىزىن باسقان جاستار سان رەت شيىرلاعان قازىنالى قوردان ارنايى ىزدەگەندە تابىلماي، كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالعانىنا ءوزىمىز دە تاڭبىز. سەبەبى ۇلتتىق كىتاپحانا قورىنداعى ءبىر نۇسقانى بۇعان دەيىن تالاي رەت پاراقتاپ كورگەنبىز. ول - وتىز بەس جىل بويى احمەت ەڭبەكتەرىن جيناقتاۋدا قولدانىلىپ كەلگەن سوڭعى بەتتەرى جوق نۇسقا ەدى.
بايىپتاپ قاراۋىمىز ارقىلى، قازىرگە دەيىن «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» 1926 -جىلى باسىلعان (ءوزى ءبىر-اق رەت باسپا كورگەن) نۇسقانىڭ ءۇش داناسى عانا بەلگىلى. ونىڭ ءبىرى - ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىنداعى 280-بەتتەن اياقتالاتىن نۇسقا، ەكىنشىسى - ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىنداعى 282-بەتتەن اياقتالاتىن نۇسقا.
ءۇشىنشىسى - عالىم ءادي ءشارىپوۆتىڭ جەكە قورىندا ساقتاعان نۇسقا. بۇل ءۇشىنشى نۇسقانى ءبىز كوزىمىزبەن كورمەدىك. سوندىقتان ول نۇسقا تۋرالى ايتا المايمىز. ال 1926 -جىلعى تاشكەنت باسىلىمىندا «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» نەگىزگى ءماتىن بولەگى (مازمۇن بەتىن قوسپاعاندا) 284-بەتكە دەيىن باراتىنىن ول كىتاپتىڭ مازمۇنىندا (اقاڭدا «باستارى») انىق كورسەتىلگەن. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جوعالىپ تابىلعان سوڭعى بەتتەردى كىتاپتىڭ تۇلعاسى (قۇرىلىمى) ارقىلى تۇسىندىرەلىك:
عالىمنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» ۇلكەن ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمىندە «ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى» ەكشەلە زەردەلەنەدى. ەكىنشى بولىمىندە كۇللى ادەبيەت جانرلارىن قارا ءسوز جانە دارىندى ءسوز دەپ ەكى ۇلكەن توپقا ءبولىپ، ولاردى بۇتارلاپ انىقتاما بەرەدى.
مۇنداعى دارىندى ءسوز اتالاتىن تاراۋدى ءوز ىشىنەن اۋىز ادەبيەت جانە جازۋ ادەبيەت دەپ ۇلكەن ەكى توپقا جىكتەيدى. مۇنداعى جازۋ ادەبيەتتى الدىمەن ءدىندار ءداۋىر جانە سىندار ءداۋىر دەپ ەكى داۋىرگە جىكتەپ الادى دا، ەندى سىندار ءداۋىر ادەبيەتىن ۇلكەن جانرلارعا ءبولىپ كورسەتەدى. مۇندا ا. بايتۇرسىن ۇلى ۇلكەن ءۇش جانردى: اۋەزە تۇرلىلەرى، تولعاۋ تۇرلىلەرى جانە ايتىس-تارتىس تۇرلىلەرى دەپ بولەدى.
عالىم «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» ءبىرىنشى بولىمدەرىندە ادەبيەتتىڭ الىپ مۇحيتىن الدىمەن ەۋروپالىق ادەبيەت عىلىمىنىڭ توپتاستىرۋى بويىنشا، ءوزى قازاقشا بالاما ارقىلى وسىلاي بولگەن بولاتىن. بۇل دەگەنىمىز قازىرگى جازبا ادەبيەتتىڭ ءۇش جانرى: پروزا (اۋەزە)، پوەزيا (تولعاۋ)، درامما (ايتىس-تارتىس) ەدى. (وسىنداعى تۇرلىلەرى دەگەن ءسوز ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوپتەگەن جيناقتارىندا تۇرلەرى بولىپ قاتە بەرىلىپ كەلدى. - ءا. ا).
جازبا ادەبيەتتىڭ ءۇش جانرىن پروزا (اۋەزە)، پوەزيا (تولعاۋ)، درامما (ايتىس-تارتىس) دەپ بولگەن عالىمنىڭ اسا قۇندى بۇل ەڭبەگىنىڭ بۇگىنگە دەيىن جوعالىپ كەتكەن بەتتەرى سوڭعى ءبولىمنىڭ سوڭعى تاراۋىنىڭ سوڭعى تاراۋشاسىنداعى «ايتىس-تارتىس» (درامما) جانرىنىڭ تۇرلەرىن اشىپ كورسەتەتىن تۇسى ەدى.
سىندار ءداۋىر ادەبيەتىندەگى جازۋ ادەبيەتىنىڭ ءۇشىنشى ءبىر جانرى اتالعان «ايتىس-تارتىس تۇرلىلەرىن» عالىم ەڭبەگىندە مىناداي بىرنەشە كىشى توپتارعا بولەدى.
1) الەكتەنىس
2) اۋرەلەنىس
3) ازاپتانىس
4) زاۋىقتى ايتىس-تارتىس
5) قۋلىقتى ايتىس-تارتىس
6) كۇلدىرگى ايتىس-تارتىس
7) سيقىرسىماق
1926 -جىلعى باسىلىمدا مازمۇن بەتىندە «ايتىس-تارتىس» تۇرىندەگى شىعارمالاردىڭ بۇل ءبولىنىسى مازمۇن بەتتەن كورىنىپ تۇرعانىمەن، جالپى ماتىندە الەكتەنىس پەن اۋرەلەنىس قىسشا تۇسىندىرىلگەننەن كەيىنگى بەتتەرى جوعالىپ كەتكەن. قىسقاسى، مازمۇن بەتتە ايتىس-تارتىستىڭ جەتى ءتۇرلى كورسەتىلگەن، ماتىندە تەك ەكەۋى بار، سوڭعىلارى جىرتىلعان بەتپەن بىرگە كەتكەن. ەندى بۇگىن سول جوعالىپ كەتكەن سوڭعى بەتتەر تابىلىپ وتىر.
قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەلەكتروندى كىتاپحانا سايتىنا (https://kazneb.kz ) ۇلتتىق كىتاپحانا قورىنان جۇكتەلگەن «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» نۇسقاسىندا ۇزاق جىل بويى ىزدەگەن جوعىمىز تۇر. ءسىرا، «س. ح. »-دا (سپەتس. حرانەنيە) ساقتالعان بۇل نۇسقانى كىتاپحانا ەندى سيفرلىق جۇيەگە ءتۇسىرىپ، وقىرمانعا ۇسىنعان. زەرتتەۋشىلەر بۇرىنعى «پۋشكين كىتاپحاناسىندا» اقاڭنىڭ اتالعان كىتابى تىركەلمەگەنىن (ياعني كارتوتەكادا) ايتادى.
دەمەك ۇلتتىق كىتاپحانا قورىندا «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» بۇرىننان بەلگىلى سوڭعى بەتتەرى جىرتىلعان نۇسقامەن قوسا، ەشبىر بەتى جىرتىلماعان، بۇگىن ءبىز ءسۇيىنشى سۇراپ وتىرعان نۇسقاسى دا بولعان. سەبەبى ۇلتتىق كىتاپحانا قورىنداعى وسى ەكى كىتاپتىڭ ءبىر نۇسقا تۇرعانىنا قاراماستان، كەيبىر جىرتىلعان، سىزىلعان، تابا باسىلعان، ت. ب. بەتتەرىندە دە ايىرماشىلىق كەزدەسەدى.
بۇعان دەيىن پايدالانىلىپ كەلگەن، سوڭعى بەتتەرى تۇگەل بولماعان نۇسقاعا قاراپ، عالىمدار كىتاپتىڭ جوعالعان بەتتەرى ءبىرشاما كوپ بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاساعان. ولاي بولۋى زاڭدى. سەبەبى مازمۇن بەتكە قاراعان كىسى «ايتىس-تارتىستىڭ» جەتى ءتۇرىنىڭ ەكەۋىن عانا (الەكتەنىس پەن اۋرەلەنىستى) وقىپ تانىسقان سوڭ: «سوڭعى بەس اتاۋ بىرنەشە بەتتەن تۇرادى، ونان كەيىن دە اۆتور ءبىراز دۇنيەنى قاۋزاپ بارىپ، كىتابىنا نۇكتە قويعان بولار»، - دەپ شامالاۋى ورىندى.
الايدا ءبىز تابىلعان سوڭعى ەكى بەتتى وقىپ كورسەك، «ايتىس- تارتىسقا» جاتاتىن سوڭعى بەس اتاۋدى عالىم قىسقاشا عانا تانىستىرىپ، ەكى بەتكە سىيعىزعان. سەبەبى «ايتىس-تارتىس» تۋرالى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» باستاپقى بولەكتەرىندە، قاتىستى تاراۋلارىندا توقتالعاندىقتان قايتالاپ وتىرماعان. قازاق ادەبيەتىندە ايتىس-تارتىس جانرىنداعى شىعارمالاردىڭ دامۋى ول ۋاقىتتا ءالى كەنجە بولعاندىقتان، قىسقاشا قايىرعانىن ايتادى اۆتور.
ايتىس-تارتىستىڭ دراممالىق شىعارمالار جانرى ەكەنى ايتىلدى. ەندى وقىرمانعا وسى جانرعا جاتاتىن اتالعان جەتى ءتۇردىڭ ادەبيەت تەورياسى بويىنشا اتالىمىن دا ا. بايتۇرسىن ۇلى ەسكەرتۋى بويىنشا كورسەتە كەتەلىك.
الەكتەنىس (مەرت نەمەسە تراگەديا)
اۋرەلەنىس (ارام تەر ياعني كومەديا)
ازاپتانىس (سەرگەلدەڭ نەمەسە درامما)
زاۋىقتى ايتىس-تارتىس (مەلو-درامما)
قۋلىقتى ايتىس-تارتىس (ۋدداۋل)
كۇلدىرگى ايتىس-تارتىس (پارس)
سيقىرسىماق (پەيەريا)
مىنە، وسىلايشا، ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازىنىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ بىرەگەي قازىناسى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» جال-قۇيرىعى بۇتىندەلدى. عاسىر قويناۋىنان نەبىر سۇراپىل كەدەرگىلەردى باسىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ از-اق قارساڭىندا الاش بالاسىمەن قايتا قاۋىشقان عالىم مۇرالارىنىڭ ىشىندەگى اسا قۇندى ءبىر ەڭبەگىنىڭ كەش كەلىپ قايتا قوسىلعان ەكى بەتىنىڭ جايى وسىلاي. پاراساتتىڭ اسقار بيىگىندە ۇلتىنا ۇشان-تەڭىز مۇرا قالدىرعان عالىمنىڭ ءار كىتابىن قويعاندا، ءاربىر بەتتەگى ءاربىر سويلەمى قادىرلى. سوندىقتان الاش بالاسىنا ءسۇيىنشىلى جاڭالىقتى ىركىلمەي جەتكىزۋگە ىنتىقتىق.
اكادەميك ر. نۇرعالي «كۇلتەگىن» باسپاسىنان جارىق كورگەن ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى» اتتى زەرتتەۋىندە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى قاۋزاپ وتىرعان تاقىرىپ تۋرالى ايتا كەلىپ: «ۇستاسۋ شىعارمالار قايراتكەردىڭ تۇرىنە قاراي ۇشكە بولىنەدى: 1) الەكتەنىس؛ 2) ازاپتانىس؛ 3) اۋرەلەنىس. وسىلاردىڭ ءبىرىنشىسى - الەكتەنىس پەن ءۇشىنشىسى اۋرەلەنىس تالدانادى، ال، ەكىنشىسى - ازاپتانىس جوق. سوندىقتان ساقتالعان كىتاپ بويىنشا بولاشاقتا «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» تولىق تەكستىن تابۋ مىندەتى تۇر»، - دەپ جازعان ەدى.
اعا بۋىن عالىمدار اڭساپ وتكەن التىننان قىمبات ەكى پاراق ەندى تابىلدى. كەيىنگى جيناقتارىندا ۇلت ۇستازىنىڭ ۇلى ەڭبەگىنىڭ نۇكتەسى قويىلعان، بۇگىن تابىلعان بۇل بەتتەر قالىس قالمايدى دەپ سەنەمىز. جارىق كورگەنىنە عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولعان، قيىن كەزەڭنەن باسىم بولىگى ورتەنىپ، ءبىرلى-جارىم قالعان نۇسقاسىن ساقتاپ كەلگەن، زاماناۋي تالاپتارعا ساي، رەسمي سايتتاعى ەلەكتروندىق قورعا جۇكتەگەن ۇلتتىق كىتاپحانا ۇجىمىنا، نۇسقالاردى سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەۋىمىزگە قولۇشىن بەرگەن سيرەك كىتاپتار ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە، اتالعان ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۇلشات ءماسالىم قىزىنا ايىرىقشا العىس بىلدىرەمىز.
ادىلەت احمەت ۇلى،
مۇراتانۋشى
Egemen Qazaqstan