ادام قۇپياسىن اشپاعان الەم

استانا. قازاقپارات - ادامزاتتىڭ وي-ءورىسى كەڭەيىپ، ساناسى تولىعىپ، ءبىلىمى كەمەلدەنىپ، عاجاپ مۇمكىندىكتەرگە يە بولا تۇرسا دا، جالپاق دۇنيەدە ادامنىڭ ورەسى جەتە بەرمەيتىن جۇمباق قۇبىلىستار جەتەدى.

ءالى كۇنگە ولاردىڭ قۇپياسىن اشۋعا شامامىز كەلەر ەمەس. ءبىراق ادامزات امان تۇرسا، ءتۇبى ءبىر اشىلادى-اۋ دەگەن وي دا بار. ەندى ءوزىمىز شەشە الماعان جۇمباق الەمنىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك.

ءبىرىنشىسى - اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىك باتىسىندا ورنالاسقان بەرمۋد ءۇشتاعانى. بۇل جايىندا بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. نەبىر كوركەم شىعارمالار مەن فيلمدەر دۇنيەگە كەلدى. عىلىمي دەرەكتى دۇنيەلەر قانشا ما؟ ءۇشتاعاننىڭ ءبىر قۇدىرەتى سول ەندىكتەن ۇشقان ۇشاقپەن، ءۇشتاعاندى كولبەي وتكەن كەمە بىتكەندى جۇتىپ قوياتىندىعى. ءۇشتاعاننىڭ قۇربانى - مىڭداعان كەمە مەن ۇشاقتار... ءبىراق ادام بالاسى ول جەردە نە قۇپيا بارىن ءالى شەشە العان جوق.

ەكىنشىسى - بوگدە عالامشار ادامدارى. بۇل جونىندە دە اڭىزعا بەرگىسىز الىپقاشپا اڭگىمە كوپ. ءبىراق ناقتى دەرەك جوق. ولاردى ەشكىم جوققا دا شىعارا المايدى، نە بولماسا «بار» دەپ تە ايتا المايدى. تەك حالىق اراسىندا «وزگە عالامشار ادامدارى بار. ولار بىزگە قاراعاندا كەرەمەت دامىپ كەتكەن» دەگەن قاۋەسەت قانا كەزدەسەدى. عىلىم دا ول جايىندا كۇمىلجىپ قالادى. تەك بولجامدارمەن عانا شەكتەلەدى.

ءۇشىنشىسى - ۇشاتىن بەلگىسىز نىساندار. تاباقشا ءتارىزدى نە بولماسا سيگاراعا ۇقساعان بوگدە عارىش كەمەلەرىن كوردىك دەيتىندەر كوپ. ءبىراق بۇل دا ءالى سىرىن اشپاعان قۇبىلىس. عارىشكەرلەر اراسىندا دا كوكتە كەزدەسىپ قالدىق دەپ اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىراتىندار جەتكىلىكتى. ءبىراق عىلىم ءالى ول جونىندە ناقتى دەرەك كەلتىرىپ، ادام بالاسىن يلاندىراتىنداي ەشتەڭە تاپقان جوق.

ءتورتىنشى - ەلەس. ءسىز ەلەس كوردىڭىز بە، الدە ەل اراسىنداعى اڭگىمەدەن كەيىن «سونداي بولۋى مۇمكىن» دەگەن قاۋەسەتتىڭ جەتەگىندە ءجۇرسىز بە؟ ەلەستەر جونىندە الەمدە ءسوز كوپ. بۇل جونىندە دە عىلىم جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المايدى.

بەسىنشى - قار ادامى. وسى قار ادامىنا بايلانىستى الەمنىڭ ءار تۇكىپىرىندە ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمە جەتكىلىكتى. قار ادامىن ءارجەردە ءارتۇرلى اتپەن اتايدى. ءبىراق ءالى كۇنگە عىلىم ونىڭ بار-جوعىن دالەلدەي الۋدا.

التىنشى - مىسىر پيراميدالارى. سالىنۋىنىڭ ءوزى بولەك بۇل عيماراتتار نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل دا جۇمباق. اقيقاتىنا كەلەر بولساق، پيراميدا تەك پەرعاۋىنداردى جەرلەيتىن قابىرستان عانا بولماسا كەرەك-تى. عارىشپەن كىندىگى بايلانعان، سول جەتى قات كوكتەن كەلەر حاباردى قابىلدايتىن مەكەنجاي بولۋى دا مۇمكىن.

سانالى تىرشىلىك يەسى قۇپياسىن اشا الماعان تاعى ءبىر نارسە، ول «ادام ولگەن سوڭ تاعى ءبىر ءومىر بار ما؟» دەگەن بولجام. ەشكىم «بار دەپ تە، جوق دەپ تە» ايتا المايدى. ءتۇرلى بولجام كوپ. و دۇنيەدەن قايتىپ كەلىپ، ول جاقتىڭ حابارىن ايتقان ەشكىم جوق. بۇل قۇپيانى اشۋ دا بولاشاقتىڭ ءىسى بولىپ قالعانى بەلگىلى...

باسى اشىلماعان تاعى ءبىر جۇمباق قۇبىلىس كونە عيماراتتاردىڭ جەر شارىنىڭ تەك بەلگىلى ءبىر سىزىعىنىڭ بويىنا عانا ورنالاسۋى. ماسەلەن، ناسكا شولىندەگى الىپ سىزىق-سۋرەتتەر، قۇپياسى مول پاسحا ارالى، مىسىرداعى ۇلى پيراميدالار، پارسىلاردىڭ ەجەلگى استاناسى پەترا شاهارى، تىزە بەرسەك كوپ. بۇلاردىڭ ءبارى جەر بەتىن جاعالاي ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا ورنالاسۋى كەزدەيسوقتىق پا، الدە...

قازاق «پەرىشتە قاقتى» دەپ جاتادى. وسى پەرىشتەلەر شىن ومىردە بار ما، الدە قاڭقۋ ءسوز بە؟ مۇنى دا عىلىم «نە بار، نە جوق» دەپ كەسىپ ايتا الماي وتىر. بۇل دا ادام بالاسى ءۇشىن باسى اشىلماعان كوپ قۇپيانىڭ ءبىرى. ەندى وسىلاردىڭ بىرنەشەۋىنە كەڭىرەك توقتالايىق. ولاردىڭ اراسىندا ادام بالاسىن كوبىرەك قىزىقتىراتىن اجداها ارانى - بەرمۋد ءۇشتاعانى.

بەرمۋد ءۇشبۇرىشى اۋماعىندا كەمەلەردىڭ جوعالۋىن ءبىر كەزدەرى قۇيىندارعا، كەزدەيسوق اپاتتارعا، تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ شابۋىلىنا اكەپ تىرەيتىن. ءبىراق قاراقشىلىق تابىس كوزى بولۋدان قالعاننان كەيىنگى جىلداردا دا، ءتىپتى اشىق كۇننىڭ وزىندە كەمەلەردىڭ جوعالۋى ۇزىلمەدى. سوڭعى جىلدارى زەرتتەۋشىلەر باتىس اتلانتيكانىڭ نە ارالدارىندا، نە جاعالاۋىندا كەمە قاڭقالارى دا، ءولى ادامداردىڭ دەنەسى دە تابىلمايتىنىنا ءجيى نازار اۋدارا باستادى.

جوعالعان كەمەلەردىڭ كوپشىلىگى ا ق ش-تىڭ جانە باسقا ەلدەردىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنە قارايتىن. ءىز-تۇزسىز كەتۋدىڭ تۇتاس سەرياسى 1800 - جىلى باستالدى. سول كەزدە بورتىندا 340 جولاۋشىسى بار امەريكالىق «ينسۋراگەنت» كەمەسى جوعالعان ەدى. سوڭعى ۋاقىتتا اسا بەلگىلىسى قۇرامىندا 99 ادامى بار امەريكالىق «سكورپيون» سۇڭگۋىر قايىعىنىڭ جوعالۋى بولدى.

دەگەنمەن بەرمۋد ءۇشبۇرىشىنىڭ اۋدانىندا حابارسىز كەتكەن كەمەلەردىڭ ءتىزمى كادىمگىدەي قوماقتى-اق. ونىڭ ىشىندە 1906 - جىلى گايتي ارالىنىڭ سولتۇستىگىنە تامان تۇستا جوعالعان شۆەدتىك «لوتتا»، يسپاندىق «ۆيگو» ساۋدا كەمەسى، بورتىندا 290 كۋرسانت پەن وفيسەر بولعان بريتاندىق «اتلانتا» كەمەسى بار. 1929- جىلى باربادوس ارالىنان 20 مىڭ توننا مارگانەس كەنىن الىپ شىققان قۇرامىندا 309 ادامى بار امەريكالىق «سيكلون» كەمەسى بارار جەرىنە جەتە المادى.

جاپوندىق «رايفۋكۋمارۋ» كەمەسىنەن ەفيرگە جانۇشىرا كومەك سۇراپ جىبەرگەن حابارىنان باسقا ەشتەڭە قالمادى. بەرمۋد ءۇشتاعانىندا ءىز-ءتۇزسىز جوعالعانداردىڭ قاتارىنا ا ق ش اسكەري تەڭىز كۇشتەرىنىڭ ۇشاقتارى دا بار.

ماسەلەن، 1945- جىلدىڭ 5 -جەلتوقسان كۇنى فلوريدا جارتى ارالىنا ورنالاسقان ا ق ش اۋەبازاسى فورت-لودەردەيلدەن كوتەرىلگەن ءۇش ورىندىقتى بەس ۇشاق تورپەدا تاستاپ ۇيرەنۋ ءۇشىن وقۋ-جاتتىعۋ قيمىلدارىن وتكىزبەك بولىپ، تەڭىز ۇستىنە كوتەرىلگەن. سول كەزدە كۇن جارقىراپ شىعىپ، اۋا رايى وتە

جاقسى بولىپ تۇرعان. مۇنداي كۇندەرى تاپسىرمانى ورىنداۋ قيىنعا سوقپايتىن.

ۇشۋ 14.00-دە باستالدى. ال 15.15-تە ۇشاق كومانديرى چارلز تەيلور جاتتىعۋ ءساتتى وتكەنىن، ەندى بازاعا بەت العانىن حابارلاعان. ارادا ساناۋلى مينۋتتار وتىسىمەن بازاعا ءبولىم كومانديرىنىڭ «ءبىز باعىتىمىزدان جاڭىلدىق. وتە قيىن جاعداي ورىن الدى. جەر كورىنبەيدى، ەندى قايتتىك. تەڭىزدىڭ ءوزى ءبىرتۇرلى كورىنەدى» دەگەن ۇرەيلى داۋىسى ەستىلگەن. سودان كەيىن ۇشاقتار راداردان جوعالىپ كەتكەن. قايتىپ كوماندالىق پۋنكتپەن راديوبايلانىس بولماعان.

جوعالعان ۇشاقتاردى ىزدەۋگە بورتىندا 13 ادامى بار، «مارتين مارينەر» اتتى ەكى موتورلى قۇتقارۋشى ۇشاق اتتاندىرىلدى. بۇل ۇشاق سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا ەڭ سوڭعى ەلەكتروندى جابدىقتارمەن جاراقتانعان ەدى. الايدا ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي بۇل ۇشاق تا ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى.

ءبىر قىزىعى، امەريكالىق فانتاست-جازۋشى، فۋتۋرولوگ ارتۋر كلارك «ادامزات بەرمۋد ءۇشتاعانىنىڭ جۇمباعىن تەك 2040 - جىلدارى عانا اشادى. سول كەزدە جەر بەتىندەگى بارلىق انامولدى ايماقتاردىڭ جۇمباعى جاي انشەيىن دۇنيە بولىپ قالادى دەيدى...» كىم ءبىلسىن؟.. ال ازىرگە بەرمۋد ءۇشتاعىنى اجال اپانى بولىپ قالۋدا.

ادام بالاسىن قىزىقتىراتىن تاعى ءبىر نارسە - پەرىشتە. ماسەلەن، حالقىمىز جانى تازا ادامدى «پەرىشتە» دەپ جاتادى. سونداي-اق وقىس جاعدايدان امان قالعاندى «پەرىشتەسى قاقتى» دەپ تە اسپەتتەيدى. سوندا بۇل نە ءوزى؟ پەرىشتە بار ما؟ الدە جاي عانا تەڭەۋ مە؟ بار بولسا نەگە كوزگە كورىنبەيدى؟

ەگەر دە قۇران مەن حاديستەرگە ۇڭىلەر بولساق، «پەرىشتەلەر نۇردان جاراتىلعان، سوندىقتان كوزگە كورىنبەيدى، قولعا ۇستالمايدى» دەگەندى وقۋعا بولادى. ەندى سوعان كەلەيىك. ەلسىز مەكەن، اتموسفەرانىڭ جوعارعى قاباتىنا كوتەرىلگەن عارىشكەرلەر پەرىشتەلەرمەن ءجيى جولىعىسىپ قالاتىن كورىنەدى.

ماسەلەن، گاگارين. 1961 - جىلى يۋريي گاگاريننىڭ ۇشۋ ساپارىنىڭ ءاربىر مينۋتى تاسپاعا ءتۇسىرىلدى. نە ايتقانىن بۇگىندە تىڭداۋعا بولادى.دەگەنمەن گاگارين بىرنەشە مارتە ءمۇدىرىپ، ءۇنسىز قالعان كورىنەدى. «نە بولدى، جاۋاپ بەر» دەگەن جەردەگىلەردىڭ ءسوزى دە ەلەۋسىز قالىپتى.ءبىراق كەڭەس ەلىنىڭ بيلىگى مۇنى جۇرتتان جاسىردى. «ءبارى ءساتتى ءوتتى. ەشقانداي وقىس وقيعا تىركەلگەن جوق» دەپ حابارلادى. راس سولاي بولدى ما؟ جوق!

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ك س ر و ك گ ب مۇراعاتىندا جاتقان جابىق دۇنيەلەردىڭ بەتى بىرتىندەپ اشىلا باستاعانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى عارىشكەرلەردىڭ كوكتە پەرىشتەلەرمەن كەزدەسىپ قالعانى. گاگاريننىڭ عارىشتا پەرىشتەنى كورگەنى جايىندا. بۇل ۇزاق جىلدار بويى وتە قۇپيا ساقتالىپ كەلدى.

جەرگە قونعان سوڭ عارىشكەرلەر مىندەتتى تۇردە پسيحوتەراپيالىق زەرتتەۋدەن وتەتىنى ءمالىم. سونداي ءبىر كەزەكتى وتۋدە گاگارينگە عارىشتا وتكىزگەن كەزدى ەسىنە الاتىنداي گيپنوز جاسالعان. ماسەلە كوككە كوتەرىلگەن ول نەگە بىرنەشە مارتە جەردەگىلەردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەي ءۇنسىز قالدى دەگەن ءتۇيىننىڭ سىرىن اشۋ ەدى.

گيپنوزدىڭ اسەرىنە ەنگەن گاگارين كەنەت سويلەپ بەرگەن. سويتسە، ول ءوزى وتىرعان ۇشۋ كورابلىنىڭ ىشىنەن ادامنىڭ قاراقوشقىل بەتىن كورگەن. باسى دا ەمەس، دەنەسى دە ەمەس، بەتى. بەت-بەينە عارىشكەرگە تەلمىرە ءبىراز ۋاقىت قاراپ تۇرىپتى. كەنەت عارىشكەردىڭ قۇلاعىنا الدەنە «سەن قورىقپا، امان-ەسەن جەرگە ورالاسىڭ، ءبارى جاقسى بولادى، تەك كەيىن...» دەگەن انىق ايتىلعان ءسوز ەستىلگەن. «تەك كەيىن...» گاگارين ودان ارعىسىن ەسىنە تۇسىرە الماعان. پەرىشتە نە ايتپاق بولدى، نەدەن ساقتاندىرماق بولدى بەلگىسىز.

ءدال وسىنداي جاعداي 1985 - جىلى «ساليۋت-7» عارىش كەمەسىمەن ۇشقان ءۇش عارىشكەردىڭ باسىنان وتكەن. الايدا باسشىلىق بولعان جايدى ەشكىمگە تاراتپاۋ جونىندە ارنايى بۇيرىق بەرگەن كورىنەدى. قۇپيا قاتاڭ ساقتالعان. ويتكەنى اتەيستىك باعىتتى ۇستانعان كوممۋنيستىك جۇيە كوكتە پەرىشتەلەر ءومىر سۇرەدى دەپ حالىققا جاريا ەتۋدەن ولەردەي قورىققان.

اراعا جىلدار سالىپ وسى عارىش كەمەسىنىڭ ۇشقىشتارى سولوۆەۆ، اتكوۆ جانە كيزيم ۇشۋ ساپارىنىڭ 155 - كۇنى نە بولعانىن باسپاسوزگە ايتىپ بەرگەن. وقيعا بىلاي وربىسە كەرەك. ساپاردىڭ 155 - كۇنى كەنەتتەن ۇشۋ كابيناسىنىڭ ءىشى القىزىل ساۋلەگە تولىپ جۇرە بەرگەن. باسىندا عارىشكەرلەر ءبىر جەردەن ءورت شىققان ەكەن دەپ دۇرلىگىسىپ قالعان. ءبىراق ونداي ەشتەڭە جوق. جارىقتىڭ قۋاتتى بولعانى سونشا عارىشكەرلەر بەتتەرىن كولەگەيلەپ، ءبىر ساتكە كوزدەرىن جۇمعان.

سالدەن كەيىن، ءبارى يلليۋميناتورعا ۇمتىلادى. سوندا كورگەندەرى جالقىن ساۋلەگە مالىنعان كوكتەن ولار ارقالارىندا كوزگە شالىنار-شالىنباس قاناتى بار، ادامنىڭ باسى مەن دەنەسىنە ۇقساس جەتى بەينەنى بايقاعان. ارينە، عارىشقا جۇيكەسى سىر بەرگەن، ءالسىز جانداردى جىبەرمەيدى. ولار وتە ۇزاق دايىندىقتان وتەتىنى بەلگىلى. دەمەك، ولاردىڭ اقىل-ەسى دۇرىس، ساۋ بولعان. وندا ولاردىڭ كورگەندەر دە، ايتقاندارى دا ەشقانداي سەنساسيالىق دۇنيە ەمەس، شىندىق. پەرىشتەلەر كەم دەگەندە ون مينۋتتاي عارىش كەمەسىمەن بىرگە ۇشىپ وتىرعان. ءتىپتى ولاردىڭ بەتتەرىنەن رياسىز كۇلكىنى دە كورگەن. ادام بالاسىنىڭ كۇلكىسىنە مۇلدە ۇقسامايتىن پاك، ءمولدىر جىميىس...

ءبىرازدان سوڭ ولار كەنەتتەن جوق بولعان. وزدەرىمەن بىرگە جارقىن ساۋلە دە جوعالعان. ەستەرىن جيعان سوڭ، عارىشكەرلەر جەردەگى باسقارۋ ورتالىعىنا بولعان جايدى حابارلاعان. جەر بولعان وقيعانى قاز-قالپىندا ايتىپ بەرۋدى بۇيىرعان. ارتىنشا بۇل ماسەلە جونىندە جەرگە كەلگەن سوڭ، ءتىس جارۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتكەن. ايتپەسە...

كوكتە پەرىشتەلەردى كەزىكتىرگەن تەك كەڭەس ەلىنىڭ عارىشكەرلەرى عانا ەمەس، ا ق ش-تىڭ «شاتتلمەن» ۇشقان عارىشكەرلەرى دە ءجيى كەزدەسىپ قالىپ وتىرعان. ءبىراق ك س ر و دا، ا ق ش تا مۇنىڭ ءبارىن حالىقتان جاسىرىپ، قۇپيا ۇستاۋعا تىرىسقان. نەگە؟ بەلگىسىز. ءيا، ادام بالاسى قۇپياسىن اشا الماعان الەمدە جۇمباق جايتتار وتە كوپ.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن». 2014 ج