اعىلشىن عالىمدارىنىڭ جوشى ۇلىسىنا كوزقاراسى - وكسفورد پروفەسسورىمەن سۇحبات

استانا. KAZINFORM – ۇلى بريتانيادا جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحى ادەتتە موڭعول يمپەرياسىنىڭ جانە ودان كەيىنگى كەزەڭنىڭ كەڭىرەك تاريحىنىڭ بولىگى رەتىندە وقىتىلادى، ول كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە ورتاعاسىرلىق تاريح ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىندا ەرەكشە ورىن الادى.

وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى، زەرتتەۋشى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇرىنعى پروفەسسورى، دوكتور الەكساندر مورريسون Kazinform اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا بريتان عالىمدارىنىڭ جوشى ۇلىسى تۋرالى پىكىرلەرىنە شولۋ جاسادى.

- دوكتور مورريسون، نەگىزگى عىلىمي قىزىعۋشىلىعىڭىز جانە ءسىزدى وسى سالادا نە قىزىقتىرعانى تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز؟

- زەرتتەۋلەرىمنىڭ باسىم بولىگى ⅩⅨ جانە ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتالىق ازيادا قالاي قىزمەت ەتكەنىن (نەمەسە ولاي ىستەي الماعانىن) - ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ساياسي جانە اكىمشىلىك تاريحىن تۇسىنۋگە باعىتتالعان. مەنى سونداي-اق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاڭا بيلىك قۇرىلىمدارىمەن قالاي ءوزارا ارەكەتتەسكەنى، ورىس يمپەريالىق يدەولوگياسىنان قاناۋشىلىقتا بولعانى جانە زارداپ شەككەنى قىزىقتىرادى.

2019-جىلى مەن ورتالىق ازيادا رەسەي بيلىگىنە قارسى 1916-جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى بىرلەسكەن رەداكسيالانعان كىتاپ شىعاردىم جانە مەنى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ رەسەي مەن وزگە دە ەۋروپالىق وتارلارعا اسەرى ءالى دە قىزىقتىرادى.

مەن جاقىندا رەسەيدىڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ تاريحىنا ارنالعان ۇلكەن جۇمىستى اياقتادىم. وندا مەن «ۇلى ويىن» تۋرالى ۇلكەن بايانداۋدان اۋلاق بولۋعا تىرىستىم. كىتاپتا سونداي- اق رەسەيدىڭ ىلگەرىلەۋىنە سەبەپ بولعان شەشىم قابىلداۋ پروتسەستەرىنە، ولاردىڭ دالالىق جانە ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ ساياساتىمەن قارىم-قاتىناسىنا، ىشكى ازياداعى سوعىستاردىڭ لوگيستيكالىق ماسەلەلەرىنە جانە كەم دەگەندە پارسى جىلنامالارىندا انىقتالعانداي جەرگىلىكتى رەاكتسيالارعا نازار اۋدارىلادى. بريتان جانە اعىلشىن-ءۇندى دەرەككوزدەر مەن كوزقاراستار ماڭىزدى نەمەسە جاقسى حاباردار بولعان سيرەك جاعدايدا عانا كەلتىرىلەدى. ىلگەرىلەۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرى تۋرالى ميكروتاريحي زەرتتەۋلەر سەرياسى بولعان مەنىڭ جۇمىسىمدا ورتالىق ازيا - بايانداۋ ورتاسى.

- بريتان عالىمدارىنىڭ جوشى ۇلىسى تۋرالى جالپى پىكىرى قانداي؟

- ونىڭ تاريحى ادەتتە بريتان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە ورتاعاسىرلىق تاريح ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىندا ماڭىزدى ورىن الاتىن موڭعول يمپەرياسى جانە ودان كەيىنگى كەزەڭ تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە وقىتىلادى. بىرىككەن كورولدىكتەگى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرامداس كوللەدجدەرىنىڭ ءبىرى، مەن جۇمىس ىستەيتىن ۆ New College-دە ءبىز «ەۋرازيا يمپەريالارى» كۋرسى اياسىندا جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىن وقىتامىز. مەنىڭ جۇبايىم بەاتريس پەناتي دە ليۆەرپۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە ەرتە زاماننان كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىنگى ورتالىق ازيا كۋرسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ساباق بەرەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل كۋرس سونىمەن بىرگە شوتلاندياداعى سەنت- ەندريۋس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلۋى مۇمكىن، وندا ونى پروفەسسور ەندريۋ پيكوك وقىتادى، سونىمەن قاتار كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە لوندونداعى شىعىس جانە افريكا تانۋ مەكتەبىندە دە وقىتىلادى.

- وسى تاقىرىپتا بريتان عالىمدارىنىڭ نازار اۋدارارلىق زەرتتەۋلەرى، كىتاپتارى نەمەسە زەرتتەۋ جوبالارى بار ما؟ ءسىز دارىسكەر رەتىندە تاعى قانداي نەگىزگى دەرەككوزدى پايدالاناسىز؟

- ويعا ەكى كىتاپ كەلىپ وتىر: پيتەر دجەكسوننىڭ (بۇرىن كيلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، قازىر زەينەتكەر) «موڭعولدار جانە يسلام الەمى» جانە لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ جانە افريكاتانۋ مەكتەبىنەن (SOAS) دجوردج لەيننىڭ بىرنەشە كىتابى. مەن ⅩⅨ عاسىر تاريحىنىڭ مامانىمىن جانە قازاقتار مەن ولاردىڭ حاندارىنىڭ ەرتە تاريحىن تالقىلايتىنداي ونشا بىلىكتى ەمەسپىن. دەگەنمەن، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستان تاريحىن وقىتۋ كەزىندە پايدالانعان ماتەريالدارىمدى ماقتان تۇتامىن جانە 15-16-عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىن وقىتقان نەمەسە زەرتتەگەن كەز كەلگەن ادام بىلەتىندەي، وسى كەزەڭدەگى قازاقتار مەن ولاردىڭ حاندارى تۋرالى بىلەتىنىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك نەگىز بولاتىن باستاپقى دەرەككوزدەردىڭ شاعىن توبى بار. ونىڭ ءبارى - ⅩⅤI- XVII عاسىرلاردا پارسى تىلىندە جازىلعان (تۇركى تىلىندە جازىلعان «زۋبدات ءال-اتاردان» وزگەسى) حاندىق تاريحىن باياندايتىن يسلام شەجىرەلەرى.

- التىن وردا تاريحى ۇلىبريتانيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ وقۋ جوسپارىنا ەنگىزىلگەن بە؟ بۇل ءپاندى وقىتۋدا قانداي باعدارلامالار مەن ادىستەر قولدانىلادى؟

- بۇل ادەتتە جەكە تاقىرىپ ەمەس، ءبىراق ارينە ورتاعاسىرلىق جانە ەرتە جاڭا داۋىردەگى ەۋرازيانىڭ كەڭىرەك تاريحىنىڭ بولىگى رەتىندە وقىتىلادى. ول كوبىنە وڭاي قولجەتىمدى باستاپقى دەرەككوزدەن اۋدارىلعان ۇزىندىلەردى پايدالانا وتىرىپ وقىتىلادى، كوبىنە ءدجۋۆاينيدىڭ 1950 -جىلداردان بەرى اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماسىندا قولجەتىمدى «تا’ريح- ي دجاحان گۋشا» جانە 1890 -جىلدارى اۋدارىلعان «تا’ريح- ي راشيدي».

- بريتان اكادەميالىق ورتاسىندا جوشى ۇلىسىن تۇسىنۋگە سوڭعى زەرتتەۋلەر نەمەسە جاڭا اشىلىمدار قالاي اسەر ەتتى؟

- حازانوۆتىڭ «كوشپەندىلەر جانە سىرتقى الەم»، ديۋيزدىڭ «التىن ورداداعى يسلامشىلدىق جانە جەرگىلىكتى ءدىن» سياقتى انتروپولوگيالىق كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن كىتاپتارىنىڭ ماڭىزى زور بولدى دەپ ويلايمىن. نۇربولات ماسانوۆ پەن يرينا ەروفەيەۆانىڭ شىعارماشىلىعى دا اسەرلى.

- التىن وردانى زەرتتەپ جۇرگەن بريتان تاريحشىلارى قانداي باستاپقى دەرەككوزدەردى نەمەسە مۇراعاتتاردى ءجيى پايدالانادى؟

- جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، پارسى جانە تۇركى شەجىرەلەرىنىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى قۇپيا تاريحپەن قاتار بارلىق جەردە كەزدەسەتىندىكتەن، زەرتتەۋگە بۇرىننان نەگىز بولعان. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق ەتكەن كەزىمدە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارناپ جازعان شاعىن ماقالام دا ءبىراز تۇسىنىك بەرەدى.

- قازىرگى ولقىلىقتاردى تولتىرۋعا قانداي ناقتى تاسىلدەر نەمەسە ادىستەمەلەر كومەكتەسەدى دەپ ويلايسىز؟

- مەنىڭشە، قازاقتار مەن حاندار تۋرالى تۇسىنىگىمىزدە ءالى دە ۇلكەن ولقىلىقتار بار. قوعامدىق دەرەككوزدەر كورشىلەس وتىرىقشى قوعامداردا جاسالىپ، نە كوشپەلى قوعام مەن مادەنيەتتى، نە ساياسي ۇيىمنىڭ كوشپەلى فورمالارىن از تۇسىنەتىنىن كورسەتەدى - ولاردان قازاقتىڭ ءوز داۋىسىن ەشقاشان ەستىمەيمىز. جاقىندا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارىپتەسىم توماس ۋەلسفورد مۇنى قازاق حاندىعى تۋرالى تۇبەگەيلى تۇسىنبەۋشىلىككە اكەلدى دەگەن بولجامىن ايتتى، ويتكەنى ءبىزدىڭ دەرەككوزىمىزدىڭ اۆتورلارى قازاقتاردىڭ وزدەرى وتىرىقشى قوعامداردان تانىس ساياسي بيلىك پەن ۇيىمنىڭ نىساندارى ءدال سولاي دەپ بولجاعان. ونىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق حاندارىنىڭ دالادا جۇرگىزگەن ساياسي بيلىگى ءىس جۇزىندە مۇلدە باسقاشا - كوپ بيلىك ورتالىقتارى بار (جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قوس بيلىگىندە كورىنىس تاپقان) جانە كورشىلەس وتىرىقشى تايپالارعا ءتان اقسۇيەك قارسىلاستار توبى اراسىنداعى قانتوگىس ازىراق بولۋى مۇمكىن. وسى كەزەڭدى زەرتتەپ جۇرگەن كەيىنگى بۋىن تاريحشىلارىنىڭ مىندەتى - قازاقتاردى ۇنەمى سىرت كوزبەن باقىلاماي، ءوز كوزقاراسىمەن تۇسىنۋگە تىرىسۋ دەپ ويلايمىن.

دوكتور الەكساندر مورريسون - ورتالىق ازياداعى ورىستارعا ەرەكشە نازار اۋداراتىن يمپەريا مەن وتارشىلدىق سوعىس تاريحشىسى. ول وڭتۇستىك ازيا تاريحىمەن اينالىسادى جانە ونىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى رەسەي مەن ۇلىبريتانيانىڭ يمپەريالىق جانە اسكەري تاريحىن سالىستىرادى. دوكتور مورريسون Oriel College-دە زاماناۋي تاريحتان ءدارىس وقىدى، كەيىننەن 2000-2007-جىلدارى All Souls college ستيپەندياتى بولدى.

2007-2013-جىلدارى ول ليۆەرپۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە يمپەريالىق تاريح پانىنەن ساباق بەردى، 2012-جىلى فيليپ ليەۆەرحۋلم سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى.

دوكتور مورريسون 2014-2017-جىلدارى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريح پروفەسسورى بولدى. سودان كەيىن ول وكسفوردقا عىلىمي قىزمەتكەر جانە New College-گە تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى رەتىندە قايتا ورالدى.

ول سونىمەن قاتار قازىرگى زامانعى سوعىستار تاريحىنىڭ شتاتتان تىس وقىتۋشىسى. مورريسون ەۋروپا مەن ازيا تاريحى، جاھاندىق جانە يمپەريالىق تاريح جانە سوعىس تاريحى جايىندا ءدارىس وقيدى.

اعىلشىن تىلىندەگى ءتۇپنۇسقا ماتەريالدى مىنا سىلتەمەدەن وقۋعا بولادى.

اۆتور زارينا تۋعانبايەۆا