ابىلاي حان كۇيلەرى: اڭىز بەن اقيقاتتىڭ اراسى

استانا. قازاقپارات - ابىلاي حاننىڭ ەل الدىنداعى بەدەلى مەن تاريحتاعى ورنى كۇي شىعاردى ما، جوق پا، سوعان قاراي كەمىمەيدى دە، ارتا قويمايدى.

ابىلاي حان - XVIII عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى اسا ءىرى تاريحي تۇلعا. ونىڭ بيلىك قۇرعان كەزەڭى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تۇراقتىلىقتى ىزدەگەن، بىرلىككە ۇمتىلعان ءداۋىرى بولدى. ابىلاي حان تەك قولباسشى جانە ساياساتكەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالىقتىڭ رۋحاني جادىندا كۇيشىلىك ونەرمەن بايلانىستى بەينەدە ساقتالدى. جالپى قارايتىن بولساق، قازاق حاندىعى داۋىرىندە كۇي ونەرى حالىقتىڭ وي-ساناسىن، ارمان-مۇراتىن جەتكىزەتىن قۋاتتى رۋحاني قۇرال بولدى. ءان مەن جىر اۋىزشا تاريحتىڭ سوزدىك جاعىن بەينەلەسە، كۇي بولسا سول ءداۋىردىڭ ۇندىك بەينەسى، حالىقتىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى ەدى. كۇي تەك كوڭىل كوتەرەتىن اۋەن ەمەس، ەلدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى رەتىندە قىزمەت اتقاردى دەسەك قاتەلەسپەسپىز.

وسى تۇرعىدان العاندا، ابىلاي داۋىرىندەگى كۇيلەردىڭ ءمانى ايرىقشا. XVIII عاسىر - قازاق قوعامى ءۇشىن سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەس پەن ىشكى بىرلىكتى ساقتاۋدىڭ شەشۋشى ۋاقىتى بولدى. سول ۋاقىتتا ونەرپاز قايعىنى دا، قۋانىشتى دا دومبىرا تىلىمەن سويلەتتى. وسى تۇرعىدان قاراساق، كۇي ارقىلى حالىق ءوز تاريحىن ساقتاپ قانا قويماي، ۇرپاققا ساياسي ويدى، بىرلىككە ۇندەگەن ءۇندى امانات ەتتى.

كۇيشىلەر ول داۋىردە تەك ورىنداۋشى عانا ەمەس، حالىق اتىنان سويلەيتىن رۋحاني تۇلعا بولدى. دومبىرا ءۇنى ارقىلى ولار ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزىپ، كۇردەلى ماسەلەلەرگە ءۇن قوستى. كەيدە كۇيدىڭ ءوزى سوزدەن دە ارتىق ماعىناعا يە بولاتىن. بۇعان جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەننىڭ ابىلايعا جىبەرگەن ەلشىسى تۋرالى اڭىز ايقىن مىسال. ەلشىنىڭ الدىنا كەلگەندە ابىلاي حان ەشبىر ءسوز قاتپاي، تەك كۇي ورىنداتقان ەكەن. بۇل ۇلكەن ديپلوماتيالىق قادام ەدى. حان ەلشىگە ناقتى ءسوز ايتپاي، ءبىراق ايتارىن دومبىرا ۇنىمەن جەتكىزدى. ەلشى ورالىپ كەلگەندە: «حان ەشتەڭە دەمەدى، تەك دومبىراشىعا «بوزايعىر» كۇيىن تارتقىزدى، سونىمەن ويىن جەتكىزدى» دەيدى. سوندا قالدان: «باسقانى باعىندىرساڭ دا، بوزايعىرداي اساۋ قازاقتى باعىندىرا المايسىڭ» دەپ تۇيىندەگەن ەكەن.

ابىلاي حاننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى كۇيلەر قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا ەرەكشە ورىن العان. بۇل كۇيلەردىڭ اڭىزدىق سيپاتى عانا ەمەس، ناقتى وقيعالارمەن ساباقتاسىپ جاتاتىنى دا بايقالادى. ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ابىلاي حان كۇيلەرى كوبىنە جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندەگى ساياسي جاعدايلارمەن، حالىقتىڭ ەركىندىككە ۇمتىلىسى مەن حاننىڭ ەلدىك مۇددەنى قورعاۋ جولىنداعى كۇرەسىمەن بايلانىستى تۋىنداعان.

ابىلايدىڭ كۇيلەرى جايلى العاش جازعانداردىڭ قاتارىندا شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەسىمدەرىن ايتۋعا بولادى. ال ا. زاتايەۆيچ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ابىلاي حان كۇيلەرىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن. ول «قارا جورعا» كۇيىن 1926 -جىلى جازىپ الىپ، بۇل شىعارمانى ابىلاي ءداۋىرىنىڭ ايشىقتى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالاعان. «قارا جورعا» ارقىلى حان كۇيلەرىندە ناقتى وقيعالارعا ارنالعان، ادام سەزىمىن، سول وقيعانىڭ رۋحىن بەينەلەيتىن سارىنداردىڭ بار ەكەنى انىق بايقالادى. بۇل كۇيدىڭ ىرعاقتىق جۇيەسىندە جورىق الدىنداعى سەرپىن، قوزعالىستىڭ بەينەسى ايقىن كورىنىس تابادى.

ابىلاي حانعا تەلىنگەن كۇيلەر قاتارىندا «ساداق قاقپاي»، «مايدا جال»، «الابايراق»، «بۇلان جىگىت» سياقتى ونداعان كۇيى جايلى دەرەكتەر بار. ماسەلەن، 1934-جىلى بۇكىل قازاقتىق ايتىستا ارقانىڭ بەلگىلى دومبىراشىسى ءىلياس اۋباكىروۆ ابىلايدىڭ «ساداق قاقپايدى» كۇيى دەپ شەرتكەن ەكەن.

تاعى ءبىر كۇيدى زاتايەۆيچكە ساكەن سەيفۋللين ورىنداپ، ونى «تەرىسقاقپاي» دەپ جازدىرادى. ا. زاتايەۆيچ تۇسىندىرمەسىندە بىلاي دەيدى: «قازاقتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل مارشتى ورتا ءجۇز حانى ابىلاي ورداسىنان سالتاناتتى ساپارلاتىپ شىعىپ بارا جاتقان كەزدە دومبىراشىلار تارتاتىن. «تەرىسقاقپاي» دەپ اتالۋدىڭ سەبەبى، وڭ قولدىڭ قاعىسىن تومەننەن جوعارى «تەرىس قاعىپ» الۋدان شىققان».

كەيىن زاتايەۆيچتىڭ نوتاسىنا قاراپ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك كۇيشى بەگىمسالعا شەرتىپ بەرگەندە: «بۇل ساداق قاقپايدىڭ ءبىر قايىرىمى عوي» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. اقسەلەۋدىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» ەڭبەگىنە ۇڭىلەيىك.

…بۇل كۇيلەرىندە ءومىردىڭ ءمان- ماعىناسى تۋرالى ويلاعان، ەل قامى مەن حالىق تاعدىرى جونىندە تولعانعان ويلى سەزىم بەل الىپ جاتادى. وعان «دۇنيە قالدى»، «قايران ەلىم» سياقتى كۇيلەرى جارقىن ايعاق. ماياسار اقىننىڭ بالاسى تۇراباي اقساقالدىڭ ايتۋىندا، «دۇنيە قالدى» كۇيىن ابىلاي حان 1781-جىلى تۇركىستان ساپارىندا كورگەن جايسىز ءتۇسىن بۇقار جىراۋعا جورىتقان سوڭ شىعارىپ ەدى دەيدى. بۇل كۇيلەردى جەزقازعان وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىندا ءابدۋوۆ ءىلياس (1910- 1990) تارتقان. ول كىسى كەزىندە ايگىلى قىزداربەك كۇيشىدەن ۇيرەنىپتى.

احاڭ سول ەڭبەگىندە ابىلايدىڭ كۇيلەرى دەپ مىنا تۋىندىلاردى ءتىزىپ شىعادى: «اق تولقىن»، «الابايراق»، «بۇلان جىگىت»، «دۇنيە قالدى»، «دۇنيە سارساڭ»، «جەتىم تورى»، «قايران ەلىم»، «قارا جورعا» (ەكى ءتۇرى بار)، «قورجىنقاقپاي»، «مايدا جال»، «مايداقوڭىر» (ەكى ءتۇرى بار)، «ساداققاقپاي»، «سارى بۋرا»، «شاندى جورىق».

ەندى كۇيلەر جايلى بىرەر ءسوز. ابىلاي حانعا تەلىنگەن كۇيلەردىڭ ءتۇپنۇسقا اۋديوجازباسى ساقتالماعاندىقتان، ولاردى دالمە-ءدال مۋزىكالىق تۇرعىدان تالداۋ وڭاي ەمەس. بۇگىنگى قولىمىزداعى نوتاعا تۇسىرىلگەن ۇلگىلەردىڭ ءوزى سول ءداۋىردىڭ ءۇنىن تولىق جەتكىزە مە، جوق پا، بۇل دا بولەك سۇراق. سەبەبى نوتاعا تۇسكەندە كۇيلەر ءبىرشاما وڭدەۋدەن وتەدى، ال ونى جەتكىزگەن كۇيشىلەردىڭ ءوزى اۋتەنتيكالىق ۇلگىنى قانشالىقتى ساقتاپ ورىنداعانى دا كۇماندى. سوندىقتان ابىلاي كۇيلەرىن «ءدال وسىلاي بولعان» دەپ ءبىرجاقتى پىكىر ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، بىزگە جەتكەن ون شاقتى كۇيدىڭ نوتا نۇسقالارىن قاراستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ارقا كۇيشىلىك داستۇرىنە ءتان بەلگىلەرى ايقىن بايقالاتىنىن ايتۋعا بولادى. ال جەتىسۋ وڭىرىندە نوتاعا تۇسكەن كۇيلەردىڭ (مىسالى، ب. مۇپتەكەيەۆ نوتاعا تۇسىرگەن ۇلگىلەر) تابيعاتىندا ارحايكالىق سارىندار، ەسكى ءداۋىردىڭ اۋەندىك ينتوناتسيالارى ساقتالعانىن كورۋگە بولادى. مۇنىڭ ءوزى ابىلايعا قاتىستى كۇيلەردىڭ ءار وڭىردە ءارقالاي ينتەرپرەتاتسيالانعانىن اڭعارتادى. سونىمەن قاتار ءىلياس ءابدۋوۆ شەرتكەن «دۇنيە قالدى» مەن ساكەن سەيفۋللين ورىنداعان «تەرىسقاقپاي» («ابىلاي مارشى») كۇيلەرىنىڭ اۋەندىك جاقىندىعى «بۇل ەكەۋى شىنىندا ءبىر كۇي عوي» دەگەن ويعا جەتەلەيدى.

بۇگىندە تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە - ابىلاي سياقتى تاريحي تۇلعالاردى كۇيشى، كومپوزيتور رەتىندە كورسەتۋ ءۇردىسى. ءبىر قاۋىم «ول كىسى كۇي شىعارماعان» دەپ قارسىلىق بىلدىرسە، ەندى ءبىرى «نەسى بار، ابىلايدىڭ كۇيشى اتانۋى ونىڭ ابىرويىنا ابىروي قوسادى» دەپ قولپاشتاپ ءجۇر. شىن مانىندە، ماسەلە ابىلايدى كۇيشى دەپ تانۋدا نەمەسە تانباۋدا ەمەس. حاننىڭ ەل الدىنداعى بەدەلى مەن تاريحتاعى ورنى كۇي شىعاردى ما، جوق پا، سوعان قاراي كەمىمەيدى دە، ارتا قويمايدى.

باستىسى، تاريحي ادىلدىكتى ساقتاۋ. ويتكەنى، وتكەنگە كوز جۇگىرتكەن سايىن، ءبىز ءۇشىن ەڭ قۇندىسى - اقيقات. سوندىقتان ابىلاي حان كۇيلەرى تۋرالى ايتقاندا، قۇجاتتىق دەرەكتەر مەن اۋىزشا جەتكەن اڭگىمەلەردى سالىستىرىپ، تالداپ، سارالاي بىلگەن ءجون. كۇماندى تۇستارعا بايىپپەن قاراپ، تاريحي قۇجاتتىق دەرەك پەن اۋىزشا جەتكەن اڭىز- اڭگىمەلەردى وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەي الساق، حالىق جادىندا ساقتالعان كۇيلەردىڭ ءوزى بىزگە سول ءداۋىردىڭ رۋحىن جەتكىزەتىنى انىق.

رۇستەم نۇركەنوۆ

aikyn.kz