ابايدىڭ اندەرى: اقىننىڭ ءوزى شىعارعانى قايسى، تەلىنگەنى قايسى؟
قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمىندە اباي قۇنانباي ۇلى - ۇلت ويىنىڭ، ءسوزىنىڭ عانا ەمەس، ساز الەمىنىڭ دە ۇلى رەفورماتورى. ونىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى عاسىردان استام ۋاقىت بويى زەرتتەلىپ، تالدانىپ كەلەدى. ال ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، ءالى كۇنگە دەيىن عالىمداردىڭ ساناسىندا ساۋال كوپ. ءبىر قاراعاندا اباي اندەرى دەپ ايتىلىپ جۇرگەن تۋىندىلار ەل اراسىنا كەڭ تاراعان، جاتتاندى بولىپ كەتكەن. دەگەنمەن سول اندەردىڭ بارلىعى بىردەي ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى ما؟ جوق الدە ۋاقىتتىڭ، اۋىزدان-اۋىزعا جەتكەن مۇرانىڭ، ءتىپتى ماقساتتى بۇرمالاۋدىڭ ناتيجەسىندە ۇلى اقىنعا تەلىنىپ كەتكەن اندەر دە بار ما؟
بۇگىندە بۇل سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى. سەبەبى سوڭعى جىلدارى ابايدىڭ ءان مۇراسىن جان- جاقتى زەرتتەپ، تەرەڭ زەردەلەگەن ارنايى ەڭبەك جارىق كوردى. بۇل - ءانشى، زەرتتەۋشى ەركىن شۇكىماننىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى. ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» اتتى كولەمدى ەڭبەگى (الماتى، 2022). كىتاپتا ابايدىڭ ءوز اندەرىن دەرەك پەن دايەك ارقىلى جىكتەلىپ بەرىلگەن. اۆتور تاريحي-مۋزىكالىق، ماتىندىك، ورىنداۋشىلىق جانە ارحيۆتىك سالىستىرۋلار ارقىلى ابايدىڭ اندەرىن جاڭا قىرىنان اشادى.
ءبىزدىڭ بۇل ماقالامىزدا ماقسات - ابايعا تيەسىلى شىنايى اندەردى انىقتاپ، ءارقايسىسىنا قىسقا عانا شولۋ جاساۋ. بۇل باعىتتاعى عىلىمي- زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىن ءقازاقتىلدى ينتەرنەت كەڭىستىگىندە العاش رەت ناقتى ءارى جۇيەلى تۇردە ۇسىنۋ.
جەلسىز تۇندە جارىق اي (1). ابايدىڭ العاشقى تۋىندىسى. 1888 -جىلى بولسا كەرەك. ەركىن شۇكىمان ءان جايلى: «تىنىق ءتۇن سۋرەتى مەن تۇنىق سەزىم قۇدىرەتى قالاي ءساتتى بايلانىسسا سۋرەتتەلسە، انگە اينالعان ءسوز بەن سازى دا سولاي تۇتاسىپ، ءبىر بۇتىنگە اينالعان» دەيدى.
ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ. حالىق اراسىندا از تانىمال اندەردىڭ ءبىرى. ءان ءماتىنى 1909 -جىلعى جيناققا العاش رەت باسىلسا، 1935 -جىلى ل. حاميدي ءارحام ىسقاقوۆتىڭ ورىنداۋىنشا نوتاعا تۇسىرگەن ەكەن. «ءان اباي وپەراسىنىڭ 4- اكتىسىندە كوكباي مەن قارلىعاشتىڭ دۋەتىنە پايدالانىلعان»، - دەيدى ە. شۇكىمان.
بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا (2). بۇل دا سيرەك ورىندالىپ جۇرگەن ءان. اسەت اقىنعا ارنالعان دەگەن دەرەك بار. قولىمىزداعى جيناقتا «ە. برۋسيلوۆسكي، ل. حاميدي جانە ق. ءجۇزباسوۆتاردىڭ نوتاعا تۇسىرۋىمەن ءاننىڭ ءۇش نۇسقاسى جەتكەن… بارلىق نۇسقالاردىڭ نەگىزى ءبىر» دەپ جازىلعان.
سەگىز اياق (3). قازاقتىڭ ءان ونەرىندە شوقتىعى بيىك، ەرەكشە پىشىندە جازىلعان ولەڭ. بۇگىنگە دەيىن سەگىز اياق ءانىنىڭ وننان اسا ءتۇر- نۇسقالارى جەتكەن ەكەن.
ەركىن شۇكىمان: «سەگىز اياق - اباي ولەڭدەرى ىشىندەگى قۇرىلىسى جاعىنان قانشالىقتى وزگەشە، ورنەكتى، وقشاۋ بولسا، اندەرىنىڭ ىشىندە دە سونشالىقتى كۇردەلى، دارا جانە ەل ىشىنە كەڭ تارالعانى بولىپ ەسەپتەلەدى».
قور بولدى جانىم (4). بۇگىنگە دەيىن ءاننىڭ بىرنەشە نۇسقاسى جەتكەن. ايتۋشىلارى ە. دايراباي (نوتاعا تۇسىرگەن ا. زاتايەۆيچ)، ءا. قاشاۋبايەۆ (ن. ت. ە. برۋسيلوۆسكي)، ءا. ىسقاقوۆ (ن. ت. ل. حاميدي)، م. مۇحامەتجانوۆا (ن. ت. ق. ءجۇزباسوۆ جانە ە. شۇكىماننىڭ ءوزى دە قايتا تۇسىرگەن)، ب. كومكەبايەۆ (جازىپ العان ا. سەرىكبايەۆا) جانە ت. راحيموۆ تا ايتىپ كەتكەن.
«قور بولدى جانىم - ەل ساناسىنان ءوشىپ، ۇمىتىلۋعا جاقىن قالعان اندەردىڭ ءبىرى… كەلەشەكتە وسى اندەردىڭ ورىندالۋى باستى مۇرات بولۋى ءتيىس»، - دەيدى ەركىن شۇكىمان.
سەن مەنى نە ەتەسىڭ (5). ولەڭ ەرەكشە پىشىندە، بۋىن-بۋناقتارى اۋىسىپ تۇراتىنداي شىعارىلعان. «اقىننىڭ وسىنداي كۇردەلى ولەڭگە شىعارعان ءانى دە باسقا تۋىندىلارىنا ۇسقامايدى» دەپ جازادى كىتاپتىڭ اۆتورى.
ايتتىم سالەم، قالامقاس (6). ءسىرا، ابايدىڭ حالىق ىشىندە ەڭ تانىمال اندەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. العاش نوتاعا تۇسىرگەن ا. بيمبوەس ء(بىراق سەگىز اياق دەپ اتاپتى). سونىمەن قاتار وزگەشە نۇسقاسىن لاتيف حاميدي دە نوتاعا تۇسىرگەن ەكەن. جانە دە ب. ەرزاكوۆيچ تەمىربولات ارعىنبايەۆتىڭ ورىنداۋىندا جازىپ الىپ، اۋەنىن نوتاعا اۋدارعان.
ەركىن شۇكىمان تاتيانا حاتى (7) جانە تاتيانا جاۋابى (8) دەپ ەكى ءاندى قاتار بەرىپ، تولىق عىلىمي تۇسىنىكتەمە جازىپ شىققان. سونىمەن بىرگە ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى (9)، ونەگيننىڭ تاتياناعا جازعان حاتى (10)، ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى (11) اتتى اتاۋمەن تارالعان اندەر دە وسى توپتامادان. بۇل بەس انگە تۇسىنىكتەمە رەتىندە اۆتور 20 بەت ارناعان. ءاربىر انگە قاتىستى زەرتتەۋلەر مەن نۇسقالاردى سالىستىرما بەرگەن. اڭگىمە رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتۋ كەرەك، قالىڭ كوپشىلىككە تانىمال ء»تاڭىر قوسقان جار ەدىڭ سەن…» دەپ باستالاتىن ءاننىڭ دۇرىس اتاۋى وسى «تاتيانانىڭ جاۋابى» ەكەن.
وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ (12). بۇل دا اقىننىڭ كوپ ورىندالمايتىن اندەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. العاش رەت زاتايەۆيچ «500 ءان-كۇي» جيناعىنا جاريالاعان ەكەن. ەركىن شۇكىماننىڭ جازۋىنشا، زاتايەۆيچ جازىلعان ۋاقىتتان باستاپ (وتكەن عاسىردىڭ 20-30 -جىلدارى) 1995 -جىلعا دەيىن بۇل ءاندى ەشكىم ورىنداماعان كورىنەدى. تەك اتالعان جىلى تۇرسىنعازى راحيموۆ اباي تويىنا ارناپ تەلەديداردان ارنايى حاباردا ايتقان ەكەن. كەيىن ەرلان رىسقالي انشىلىك ينتەرپرەتاتسيامەن قازاقتىڭ مىڭ ءانى جيناعىنا دا جازدىرعان.
اتا-اناعا كوز قۋانىش (13). اقىننىڭ ۇلى اقىلبايعا ارناعانى. ءاندى العاش ب. ەرزاكوۆيچ ق. لەكەروۆتىڭ ورىنداۋىندا نوتاعا تۇسىرگەن. بىزگە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ايتقانىمەن جەتىپ وتىر.
كوزىمنىڭ قاراسى (14). اقىننىڭ ەڭ تانىمال ءانى دەسەك قاتەلەسپەسپىز. «ولەڭدە عاشىق جارعا دەگەن ىڭكارلىك، ىستىق سەزىم، «جۇرەكتەن قوزعاي» ءتىل قاتقان ىشكى سىر، ىنتىق «كوڭىلى تىنار كۇندى» اڭساپ ۇزدىككەن، كۇيىپ-جانعان جىگىتتىڭ جاي-كۇيى، سۇيگەن جاردىڭ سۇلۋ بەينەسى، ەكەۋىنىڭ جۇرەك ءلۇپىلى ايقىن سۋرەتتەلەدى» دەيدى اۆتور. ءاننىڭ ەكى ءتۇرى مەن بىرنەشە نۇسقالارى جەتكەن. ە. شۇكىمان ەڭبەگىندە بارلىعىن سارالاپ شىعادى.
سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ (15). بۇل ءان جايلى ءبىراز كەرەعار پىكىرلەر بار ەكەن. ەركىن شۇكىمان «ءان ابايدىڭ جانە اقىلبايدىڭ (ابايدىڭ ۇلى) ءانى» ەكەن دەرەكتەرگە تالداۋ جاسايدى.
بويى بۇلعاڭ (16). تۇراعۇل اباي ۇلى «...كوبىنەسە ولەڭدى قىستىگۇنى جازۋشى ەدى. بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ دەگەن ولەڭدى 1892 -جىلى، وسپان وتكەن جىلى قىستاۋعا قونعاندا جازىپ ەدى. بۇل ولەڭنىڭ اياعى «كەشەگى وسپان، ءبىر بولەك جان» دەگەن ولەڭ» دەپ جازعان ەكەن.
«اباي «بويى بۇلعاڭعا» ارنايى ءان شىعارعان. بۇگىنگى كۇندە ابايدىڭ ءان مۇراسى دەگەندە الدىمەن اۋىزعا ىلىنەتىن اندەردىڭ قاتارىندا، كوپكە ءمالىم، كەڭ تاراعان. اقىن اندەرىن جيناقتاۋ بارىسىندا بۇل ءان ءۇش ادامنان جازىلىپ الىنعان»، - دەيدى ەركىن شۇكىمان.
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ (17). اباي لەرمونتوۆتان، ال ول ءوز كەزەگىندە گەتەدان اۋدارعان ولەڭ. باسقا تانىمال اندەرى سياقتى جاڭا باعىتتا شىعارعان تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. العاش جەتكىزگەن ءارحام ىسقاقوۆ.
قاراشادا ءومىر تۇر (18). بۇل ءاندى اۆتور بىرنەشە دەرەكتەرگە سۇيەنىپ تالداپ، ابايدىڭ نە شاكارىمنىڭ ءانى دەگەن دالەلدەرگە ساراپتاما جاسايدى. ءسوز سوڭىندا «...بولاشاقتا ءوزىنىڭ زەرتتەلۋىن كۇتىپ تۇرعان اندەردىڭ ءبىرى. سەبەبى، ءاننىڭ جيناقتالۋىنان باستاپ ستيلدىك ەرەكشەلىگىنە دەيىنگى كوزقاراسىمىز ءاننىڭ ناقتى اقىنعا تيەسىلى ەكەنىنە كۇماندى دە كۇدىكتى ويلار تۋعىزدى» دەپ قورىتىندىلايدى.
«كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا» (19) اتتى ءاندى اۆتور قىسقا عانا قايىرا جازىپ، «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» (20) اتتى انگە توقتالادى. ەركىن شۇكىماننىڭ جازۋىنشا، بۇل ءاننىڭ ەكى ءتۇرلى جەتكەن. اۆتور ءبىرى ابايدىكى، ەكىنشىسى ج. كارمەنوۆتىكى دەگەن توقتامعا كەلەدى.
«مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن» (21) ءانى جايلى «اقىننىڭ مۋزىكالىق مۇراسى بۇگىنگە دەيىن كەڭ تارالماعان ءان بولعانمەن، مۋزىكالىق ءتىلى باي، درامالىق سيپاتى تەرەڭ، دياپازونى كەڭ ءىرى شىعارمالاردىڭ ءبىرى دەپ تولىق ايتۋعا بولادى» دەيدى. وسىنداي اندەردىڭ قاتارىندا «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ» (22) جانە «سۇيسىنە المادىم، سۇيمەدىم» (23) دە بار.
سونىمەن قاتار ەركىن شۇكىمان ءبىرقاتار اندەردى «اباي شىعاردى» دەپ جالعان تەلىنىپ كەتكەن دەيدى. ولاردىڭ قاتارىندا «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا (سىدىق مۇحامەتجانوۆتىڭ ءانى)، «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ» ءانىنىڭ تانىمال نۇسقاسى ءابىلاحات ەسپايەۆتىڭ قولىنان تۋعان ەكەن. جانە «ءابدىراحماننىڭ ايەلى ماعىشقا اباي شىعارىپ بەرگەن جوقتاۋ» مەن «تەرەكتىڭ سىيىنىڭ» اۋەنى ابايدىكى ەمەس ەكەن.