اباي مەكتەبى جانە ماعاز رازدان ۇلىنىڭ شاكىرتتىك ونەگەسى

اباي مەكتەبىنەن ءتالىم الماعان قازاق از. اقىنى تۇگىلى قارا سوزگە جاقىننىڭ ءبارىن ءتانتى ەتكەن اباي ولەڭىنىڭ استارىندا جاتقان حالىقتىڭ جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى مەن جاراتقانمەن ۇندەستىك تاباتىن «سىرتى كۇمىس، ءىشى التىن» ءسوز قۇدىرەتى ولمەستىگىن تالاي ۇقتىردى.

ماعاز رازدان ۇلى - اقىن. كۇللى قازاق تانىماسا دا قارا ولەڭمەن قاناتتانىپ، ابايدىڭ اق ۋىزىنان ءنار العان قارىمدى قالامگەر. شىنجاڭداعى قازاقتار جانە ولاردىڭ اقىندىق ءداستۇرى ءسوز بولعاندا ماعازدىڭ اباي سارقىتىن قالاي تاتقانىن ايتا كەتۋدىڭ ءمانى زور.

ارعى بەت اتالعان قازاقتار ابايدان قالاي سۋسىندادى؟ بۇل تەرەڭ تاقىرىپ. ءبىز سول تەرەڭگە تۇگەلدەي بويلاي الماساق تا، التاي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى ماعازدىڭ وسى بۇلاققا قالاي قانعانىنا از-كەم ايالدايمىز.

ماعاز رازدان ۇلى 1924 -جىلى التايدىڭ بۋىرشىن دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بالالىق ءداۋىرى اباي ولەڭدەرىنىڭ كۇللى قازاق بالاسىنا كەڭ تاراعان تۇسىنا تۋرا كەلەدى.

ماعازدىڭ وزىنە ءسوز بەرسەك:

ابايدى مەن جاسىمنان ءوستىم تىڭداپ،

دەگەن ول ەكى نارسە سىر مەن سىمبات.

سىر - ءىشى، سىمبات - سىرتى، سول سەبەپتى،

جاقسىنىڭ ءوزى - تۇلعا، ءسوزى - قىمبات!...

كوپ كوردىم مەن الىستى جاقىندى دا،

زالىمدى، جاۋىزدى دا، باتىردى دا.

قايناعان مىس قازانداي بۇل دۇنيە،

اقىرى توقتايدى ەكەن اقىلدىعا... - دەپ جىرلاعان ەكەن. 1909 -جىلى كاكىتاي ىسقاق ۇلى جاعىنان پەتربۋرگتا باسىلعان ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى 1920 -جىلداردىڭ الدى-ارتىندا شىنجاڭعا، سونىڭ ىشىندە التايعا تارالا باستايدى. ول كەزدە كوبىندە كىتاپ تۇرىندە ەمەس، سول كىتاپتىڭ كوشىرمەسىن جاساپ تاراتۋ ءۇردىسى بار ەدى.

1933-1934 -جىلعى شينجاڭ بيلەۋشىسى شىڭ شىساي مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى دوستىق بايلانىس جانە وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، ونەر بايلانىستارى ەكى ەل قازاعىنىڭ رۋحاني قارىم- قاتىناسىنا وڭتايلى جاعداي جاسادى. ماعازدىڭ اكەسى رازدان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جان بولدى. ماعازعا جاستايىنان اراب الىپپەسىن تانىتىپ قانا قالماستان، سول تۇستاعى ەسكى شاعاتاي، تاتار جازۋلارىنداعى كوپتەگەن ادەبيەتتەرمەن دە سۋسىنداتا ءبىلدى.

قازىرگى شىعىس قازاقستاننىڭ زايسان وڭىرىمەن بولعان ءتۇرلى ساۋدا-ساتتىق جانە باسقا دا بايلانىستار ارقىلى قازاقستان جاعىنىڭ رۋحاني جەتىستىكتەرىنىڭ التايدىڭ كۇن بەتىنە تارالۋىنا يگى ىقپال ەتتى. ءوز كەزىندە كوكشەتاۋ وڭىرىنەن التايعا قاشىپ بارىپ، سوندا ءمامي بەيسى اۋىلىندا ۇلاعاتتى ۇستازدىقپەن اينالىسقان سەيىتقازى نۇرتايەۆ جانە 1931 -جىلى اباي اۋىلىنان قاشىپ بارعان زيات شاكەرىم ۇلى، ت. ب. ادامدارمەن جاقىن بايلانىستا بولىپ، ونەگەلى تاربيەلەر قابىلدادى. تاتار زيالىسى ءبىلال حازىرەتتى اۋىلىنا اكەلىپ، باسىنا ءۇي كوتەرىپ بەرىپ، بالالارىن ارنايى وقىتتى. كورەگەندى اكەنىڭ وسىنداي تاربيەسى ماعاز بويىنا مول ءبىلىم بولىپ دارىدى.

اسىرەسە ادەبيەتتەگى ۇستاز بولارلىق تۇلعالارعا قولى جەتىپ، ابايمەن ەركىن سۋسىنداۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. ابايدىڭ اتالعان جيناعىن ءوز قولتاڭباسىمەن كوشىرىپ الىپ جاتتادى. ءبىر قىزىعى م. رازدان ۇلىنىڭ سول قولجازباسى تالاي قولعا ءوتىپ، 1985 -جىلى وزىنە ورالىپتى. التايدىڭ شىڭگىل ەلىندەگى مۇحامەتبەك زاتەلباي ۇلى ۇزاق جىل سارى مايداي ساقتاعان سول قولجازبانى يەسىنە تابىستاعان ەكەن. ساناسىنداعى اباي رۋحىنىڭ تامىر تارتۋىنا ىقپال ەتكەن ەندىگى ءبىر ارقاۋ ناعاشى جاعىنان كەلگەن تەكتىلىك بولسا كەرەك.

ونىڭ ناعاشى اتاسى دا كەزىندە سارىارقا وڭىرىنەن قاشىپ بارعان مىقتى اقىن بولعانعا ۇقسايدى. كەيىنگە قالعان ۇزاق جىر-تولعاۋىندا:

سارىارقا مەكەن جايىم ەسىل، نۇرا،

بىلمەسەڭ جەر ءمانىسىن مەنەن سۇرا.

تاي قۇلىنداپ، تايلاعى بوتالايتىن،

قىزىعى كەتپەيدى ەستەن ءتىپتى ءسىرا، - دەگەن جولدار بار ەكەن.

ماعاز رازدان ۇلىنىڭ ءومىرىنىڭ التىن كەزەڭى جازا لاگەرىندە جازىقسىز جالامەن ءوتتى. 1960 -جىلى 38 جاسىندا قولعا الىنىپ، 1979 -جىلى زامانا جىلىمىعىمەن 55 جاسىندا اقتالىپ شىقتى. قيىن كۇندەرگە مويىمادى. جازادان بوساتىلعاننان كەيىن قالامىن قولعا الىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا ساياتىن قۇندى دۇنيەلەر بەردى. ولەڭمەن جازىلعان «سارىبەل» رومانى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولسا، «التايدىڭ اقيىقتارى» رومانى مەن «اتا زامان سويلەيدى» حيكايالار جيناعى ارعى بەتتە جاقسى اڭىس قوزعاپ قانا قويماي، قازاقستان جاعىنان دا باسىلىم كورىپ جاقسى اڭىس قوزعادى. اقىننىڭ اباي تۋرالى جازعان ولەڭىندەگى:

كوپ كوردىم مەن الىستى جاقىندى دا،

زالىمدى، جاۋىزدى دا، باتىردى دا.

قايناعان مىس قازانداي بۇل دۇنيە،

اقىرى توقتايدى ەكەن اقىلدىعا... - دەۋىنىڭ ۇلكەن ءمانىن ەندى اڭعارامىز. دۇنيە مىس قازانداي بولىپ قانشا قايناسا دا اقىلدىلار سونداي قياندىقتار ورتاسىنان جول تابادى، اقىل مەن قايراتتى سەرىك ەتىپ كۇرەسەدى، بولاشاق مۇراتىنا جەتەدى. ونىڭ جارقىن مىسالى - اباي ءومىرى، ابايدىڭ قايشىلىقتار ورتاسىنان بوي كوتەرىپ شىققان كەسەك تۇلعاسى. قازاقتىڭ عانا ەمەس الەمنىڭ ابايىنا اينالعان دارا دانالىق بەينەسى. ونەگەلى ءومىردىڭ ايناسى - اباي.

سول بيىككە ۇمتىلعان ماعاز ەش ۋاقىتتا، قانداي جاعدايدا بولماسىن جىعىلعىسى، قۇلاعىسى كەلمەدى. ۇستازىنىڭ ءۇنى قۇلاعىنىڭ تۇبىندە جاڭعىرىپ، ءوزىن ىلعي دا العا جەتەلەپ وتىردى. ونى جەتەلەگەن اباي رۋحى ەش الدامادى. حالقىنىڭ قالاۋلى قالامگەرىنە، اياۋلى پەرزەنتىنە اينالدى. مىنە، بۇل ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اباي مەن ماعازدىڭ رۋحاني ساباقتاستىعىنىڭ التىن جەلىسى ءارى باعالى جەمىسى ەدى.

ماعازدىڭ زامانداس اتاسى اقىت ءۇلىمجى ۇلى مەن اعاسى اسقار تاتاناي ۇلى دا ابايداي ۇلى اقىننىڭ ونەگەسىنەن قاعىس قالعان جوق. ماعاز ءومىرى مەن ونىڭ ادەبيەتتەگى ەڭبەگى - اباي رۋحىنىڭ الىستاعى اعايىننىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە، قۇرىپ جوعالماۋىنا، ادەبي قۋاتىنا قانداي رۋحاني كۇش سىيلاعاندىعىنىڭ ءبىر عانا مىسالى.

اسىل داستۇرگە اينالعان وسى ارقاۋ قازىرگە دەيىن ءوز قۇنىن جويعان جوق. اباي جاققان شىراق ءار كوكىرەككە ءالى دە بولسا سونبەس ساۋلەسىن شاشىپ كەلەدى. شاشا بەرەدى دە.

 

ءجادي شاكەن ۇلى، جازۋشى

arqau.kz