تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا پاتريوتتىق مازمۇنداعى تۋىندىلاردىڭ 90 پايىزىن الىستان كەلگەن اعايىندار جازىپتى - الماس احمەتبەك ۇلى، اقىن
- كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى،
جانىما قۋات بەرەدى.
تالاسقا تۇسسە جان مەن تۋ،
جان ەمەس ماعان كەرەگى،
كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى!
وسىلاي جوعارى پافوستاعى جىر شۋماقتارىن توگىلتكەن اقىن جۇرەگىن تەربەگەن قانداي قۇدىرەتتى كۇش؟
- 1993 - جىلدىڭ 22 - اقپانى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا نەبارى 14 اي عانا بولعان- دى. ازات قازاق توپىراعىنا تابانىم ەندى تيگەن. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ شەكاراسىنا ەڭ العاش كىرىپ كەلە جاتقان بەتىم. جەلبىرەپ كوك تۋ قارسى الدى. 2-3-اق شارشى مەتر شاعىن تۋ. كوك تۋ لاپىلداپ، دۇرىلدەپ تۇر. اسقاق. ايبىندى. كوزگە ەرىكسىز جاس ءۇيىرىلدى. كوك تۋعا قاراپ قالىپپىن. تۋ سويلەپ تۇرعان سەكىلدى. سويلەسە، قازاققا، وتانىم دەپ اڭساپ كەلە جاتقان اعايىنعا نە ايتۋى مۇمكىن دەگەن وي ورالدى كوكەيگە. ونى اقىندىق شابىت دەگەن دۇرىس بولار. تەبىرەنىستە تۇرعان ساتتەرى ەڭ العاش تىلگە ورالعان شۋماق:
- كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى،
باقىتتىڭ ەلجىرەگەنى.
قيىردا قالعان قازاقتىڭ،
اتا جۇرتقا جەتە الماي،
كوزىنىڭ مولدىرەگەنى.
ارى قاراي 7 شۋماق بولىپ شىقتى. كەيىن انگە ىقشامداپ، قايىرماسىمەن 4 شۋماققا توقتادىق.
- اقىن كوزقاراسىنا ونىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرعان ورتانىڭ ىقپالى بولعانى انىق قوي؟
- ءيا، ونداي سەزىم ءبىر كۇندە كەلمەيدى. ول تىكەلەي ۇرپاق بويىنا وتباسىنداعى تاربيەسىمەن سىڭەتىن قاسيەت.
اكەم كىتاپتى كوپ وقىعان وتە ساۋاتتى، رۋحى مىقتى جان ەدى. ءاردايىم اينالاسىنا شەجىرەدەن سىر شەرتىپ، تاريحىمىزعا قاتىستى ماعىنالى اڭگىمە ايتىپ وتىراتىن. مىنا ءبىر شۋماق بالا كۇنىمنەن جادىمدا ۇمىتىلماستاي جاتتالىپ قالىپتى.
- مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاشا اعاش،
باسىندا جەمىسى مول تاماشا اعاش.
قالعانشا جارتى جاڭقا مەن سەنىكى،
الا بەر كەرەگىڭدى جاراسا، الاش، - دەگەن ولەڭدى ءجيى ايتاتىن. قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن بۇل ولەڭ ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىكى ەكەنىن ءبىلدىم.
اكەم ەكىنشى جولىن ادەيىلەپ وزگەرتىپ ايتقان سەكىلدى كەزىندە. ول كىسىنىڭ دارىپتەيتىن رۋحى - الاش، اڭگىمەسىنىڭ ءتۇپ قازىعى - ەلىم، حالقىم ەدى.
شاماسى ماعان پاتريوتتىق رۋحتاعى ولەڭدەر اكەمنىڭ اڭگىمەسى ارقىلى دارىعان بولۋ كەرەك. اكەم ءوزى وتىرعان اۋماقتى، بالالارىنىڭ بارلىعىن قازاقتىڭ ازاتتىققا دەگەن اڭسارىمەن سۋسىنداتىپ كەتتى.
- اكەڭىز تاۋەلسىزدىكتى كورە الدى ما؟
- ول كىسى 1977 - جىلى ومىردەن وزدى. ءۇش ايماق ۇلت- ازاتتىق ارمياسىنىڭ وفيسەرى بولعان. سوعىس كەزىنەن كۇندەلىگىندە كەرەمەت ەستەلىكتەر قالدىرعان كىسى. ... باسىندا شىعىس تۇركىستان، كەيىن ءۇش ايماق ۋاقىتشا وكىمەتى اتالعان ۇكىمەت جويىلىپ، اسكەري قۇرالىن تاپسىرىپ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى بولىپ قۇرىلدى... (سويلەم قىسقارتىلدى).
8 ۇلى بارمىز، بارىمىزدە ول كىسىنىڭ پاتريوتتىق رۋحىنا مۇراگەر بولدىق. ازاتتىقپەن بىرگە ەلگە ورالدىق.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە شەكسىز قۋاندىق. ءالى ەسىمدە، جەكە جۇمىستارىممەن ءوزىم تۇراتىن شاۋەشەك قالاسىنان اۋلىما كەلگەن بولاتىنمىن. شارۋالارىمىزدى تىندىرىپ، ەندى كەتەمىز دەپ وتىرعاندا، قىتايدىڭ تۇنگى اقپارات حابارلارى «بۇگىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ تاعى ءبىرى - قازاقستان پارلامەنتى زاڭ قابىلداپ، تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى» دەگەندى ەستىگەندە ورنىمىزدان قالاي ۇشىپ تۇرعانىمىزدى ءوزىمىز دە اڭعارماي قالدىق. ءبىر- بىرىمىزبەن حابارلاسىپ، تاڭ اتقانشا قۇتتىقتاۋمەن بولدىق. ابدەن تويلادىق. انام قاراپايىم كىسى، بالالارىمەن بىرگە قۋانىپ ءجۇر. ەرتەسىنە كەزىككەندە ايقايلاپ امانداسىپ، ەرەكشە كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدى باستان وتكەردىك. شاۋەشەكتە يكىم دەگەن ۇيعىر جولداس جىگىت بار ەدى، سول «الماس، ەندى ءبىر قازاقتىڭ مۇرنى قاناسا، ب ۇ ۇ- دان ءسوز ەتەتىن بولدى» دەپ قۋانىشىمىزعا ورتاقتاستى. تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز سونداي ءبىر كەرەمەت اسەردەن بويىمىزدى اتامەكەنگە دەگەن ماقتانىش كەرنەپ، اسقاق رۋح قانىمىزدا تاسىپ تۇردى.
قول جەتىپ كوكتەي ارمانعا،
ەسەيگەن شاعى ەڭسەمنىڭ.
جۇرەكتە جانىم بولعاندا،
وتانىم، مەنسىڭ، مەن - سەنمىن!
سەنىڭ، قازاقستانىم!
مەنىڭ قازاقستانىم!
- الگىندە «اكەمنىڭ اڭگىمەسىنىڭ ءتۇپ قازىعى الاش بولدى» دەپ قالدىڭىز. بىزدە اتىن اتاۋعا ۇركەكتەگەن زاماندا شەت جۇرتتاعى قانداستارىمىز الاش يدەياسىمەن ەمىن- ەركىن سۋسىنداعان ءتارىزدى.. .
- الاش كوسەمدەرىنىڭ ولەڭدەرىن ۇيدەگى بالاعا جاتتاتىپ وتىرۋ - ول جاقتاعى ءبىراز كىسىدە بار ادەت. الاش قوزعالىسى جەڭىلدى، ءبىراق الاش رۋحى جوعالعان جوق. ۋاقىتشا شەگىندى، سول كەزدەگى الاش يدەياسىنىڭ باس كوتەرگەن ورتاسى - ك س ر و- داعى ساياسي احۋالعا بايلانىستى قازاقستاننان ءتۇرلى جاعدايدا سىرتقا اۋعان قازاقتاردىڭ تۇراقتاعان مەكەنىندە سول رۋح ءومىر ءسۇردى. ءۇمىت شىراعى سونگەن جوق. ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن باۋراعان الاش رۋحى كەشەگى ءۇش ايماق ۇلت ازاتتىق ارمياسىنا قاتىسۋعا دا سەبەپشى بولدى. سونىمەن قاتار الاش يدەياسى ۇلكەن اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقاردى. الاش كوسەمدەرى زيالى ەدى. ولار شەتەلگە بارىپ، سول رۋحتى ونداعى قازاققا قايتا ءسىڭىردى. ولاردىڭ قاتارىندا رايىمجان مارسەك، زيات شاكارىم، مىرزاسادىق قۇرمانعازى، نۇرساپا امانجولداردى اتاۋعا بولادى.
كەڭەس وداعى تاراپ، ەلىمىز ازاتتىعىن العاندا، اتامەكەنگە تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋىندا ورالعان ازاماتتاردىڭ كوبىندە پاتريوتتىق كوڭىل كۇي وتە باسىم بولدى. مەن عانا ەمەس اقىنداردىڭ بارلىعى دا وسى سارىنداس جىرلار جازدى. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىعى قارساڭىندا تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىنا بايلانىستى ادەبي شىعارمالاردى جيناقتاعان ەكەن. سوندا پاتريوتتىق مازمۇنداعى تۋىندىلاردىڭ 90 پايىزى الىستان كەلگەن اعايىنداردىڭ ەڭبەكتەرى بولىپتى.
- سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- ونى - كەشەگى الاش يدەياسىنىڭ شەكارا سىرتىنا بارىپ دامىلداپ، ءوسىپ، كوكتەپ، قايتادان ەلگە ورالۋى دەپ قابىلداعان ابزال. شەتەلدەردە جۇرگەن قازاقتار «قازاقستان ايتەۋىر ءبىر كۇنى بوستاندىققا جەتەدى، تاۋەلسىز ەل اتانادى، دەربەس مەملەكەت بولادى» دەگەن ۇمىتپەن ءومىر ءسۇردى. سول ءۇمىتتى ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا عىپ قالدىردى.
- تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە ەلىمىز اسا اۋىر، قيىن كەزدەردى باستان وتكەرگەنى بەلگىلى، سول قيىن كەزدىڭ وزىندە ەلباسى الىستاعى اعايىنعا قايىرىلدى ەمەس پە؟ ونىڭ ءوزى ەرلىك قوي؟
- تاۋەلسىز مەملەكەت، ۇلتتىق مەملەكەت، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولۋ ءۇشىن سول ۇلتتىڭ ءار سالاداعى كەمەلدىلىگى ەڭ قاجەت دۇنيە. مەن ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن، «ءبىز قازاقتار - وسى قازاقستاننىڭ مەملەكەت بولۋىنا، ونىڭ گۇلدەنىپ كوركەيۋىنە ءوزىمىزدىڭ عۇمىرىمىزبەن مۇددەلىمىز. ءبىز قازاقتار - وسى مەملەكەتتىڭ وركەندەپ ەل بولۋىنا بالالارىمىزدىڭ، نەمەرەلەرىمىزدىڭ عۇمىرىمەن مۇددەلىمىز. ءبىز - كەلە جاتقان 77 ۇرپاعىمىزدىڭ عۇمىرىمەن قازاق دەگەن مەملەكەتتىڭ نىعايىپ، ەل بولعانىنا مۇددەلى بولۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىز مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولامىز، مەملەكەت قۇرا الامىز.
جولداستارىم تۋرالى دا ايتا كەتەيىن. قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، قونىستانىپ العاننان كەيىن 1994 - جىلدىڭ جازىندا، شاۋەشەكتەگى راديو تورابىنىڭ رەداكتورى، ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار وتباسىلى سەرىك ءنۇسىپ دەگەن جولداس جىگىتكە كوشى- قون شاقىرۋىن اپارىپ، ەكەۋمىز وڭاشادا اڭگىمەلەستىك.
«قازاقستاندا جاعداي قيىن. بارعاندا كىشكەنە ويلانىپ بارۋ كەرەك، بىردەن بالا- شاعاڭدى الىپ، مىنا جاقتى مۇلدەم قايىرىپ تاستاپ بار ما. اۋەلى ءوزىڭ بارىپ، قايدا تۇراتىنىڭدى، قايدا قوياتىنىڭدى ويلانىپ، ءبارىن ىڭعايلاپ العاسىن عانا كوش. قينالاسىڭ. بارىنە دايىن بول دەسەم» ، سەرىك ايتادى: «قازاقستانعا ءبىر بارىپ، كورگەننەن كەيىن اينىپ قالادى دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىلىپ وتىرمىن جاعدايدىڭ ءبارىن. وڭاي ەمەس ەكەنىن دە بىلەمىن. ەڭ باستىسى، قازاقستان ەل بولدى. سوندىقتان دا سەنىپ كوشەمىن. وسىدان ەل بولماسا، مەن دە ادام بولماي كەتەيىن. ەكى كوشپەيمىن! ءبىر- اق رەت كوشەمىن. سەن ماعان ونداي اڭگىمە ايتپا» دەدى. بىزبەن قاتار العاشقى تولقىندا كوشىپ كەلگەن ازاماتتاردىڭ بارىندە سونداي بيىك رۋح بولدى.
كەيىن قىتايعا بارعانىمدا ءبىر ازاماتتار «بالالارىمىزدى قازاقستانعا جىبەرەيىك دەپ ەدىك. وتە جاقسى وقىدى. ەلەكترونيكا، ينفورماتيكادان حابارى مول، جاقسى مەڭگەرگەن. وسى بالا قازاقستانعا كەرەك پە؟» دەپ سۇرايدى.
«بالالارىڭا قازاقستان كەرەك پە؟ » دەيمىن مەن. «وتان كەرەك پە؟ سونى ناقتىلاپ الدى ما؟ ەگەر كەمەلدەنۋ كەرەك بولسا، تاۋەلسىزدىك كەرەك بولسا، وندا ول قازاقستانعا بارۋى كەرەك. ال قازاقستانعا بارمايمىن دەسەڭىز، قىتاي كەۋدەڭىزدەن يتەرمەيدى، كەرەك ەتەدى. «بالام قازاقستانعا كەرەك پە؟ » دەپ ەمەس، ەڭ اۋەلى «بالاما قازاقستان كەرەك پە؟ » دەگەن وي باستى ماقساتقا اينالۋى ءتيىس» دەيمىن. ەندى ءبىرى ايتادى، «قازاقستانعا ارا- تۇرا مىنا جاقتاعى شامالى تەنتەكتەۋ بالالاردى جىبەرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ يميدجىمىزدى تۇسىرەتىن بولدى. وسىلار قازاقستانعا كەرەك پە؟ » دەگەندەرگە ايتارىم: «قازاقستانعا وقىعانى دا، وقىماعانى دا، دەنى ساۋى دا، مۇگەدەگى دە، جاسى دا، كارىسى دە كەرەك. قازاقستانعا قازاقتىڭ كەرەكسىزى جوق».
- كەيىنگى كەزدە شەتتەن كەلگەن قانداستار اراسىندا دا «ماعان بەرۋ كەرەك» دەگەن پيعىل پايدا بولا باستاعانداي. جاعدايلارى تەز ارادا تۇزەلە قويماعاندار قايتادان كوشىپ كەتىپ تە جاتقان جوق پا؟
- ادام بولعاسىن مىنەزى، سەزىمى بولادى. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا بالا- شاعاسىن تاستاپ، وتباسىنان دا كەتىپ قالاتىندار بار. مۇنداي كەمشىلىك ادامزات بالاسىنىڭ بارىنە ءتان. ونى جالپىعا ورتاق ءمىن رەتىندە قاراستىرماۋىمىز كەرەك. سەنساتسيا ءۇشىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ «ورالمانداردىڭ جاعدايى وڭالماي جاتىر» دەپ جاريالاعاندارىنا دا، «ورالمانداردى بىرەۋلەر ۇرىپ كەتتى» دەگەن سىبىستارعا دا، «قايتادان كوشىپ كەتتى» دەگەن اڭگىمەلەرگە دە، جالپى ورالماندارعا قاتىستى جاعىمسىز پىكىر بىلدىرگەندەرىنە تولىقتاي قارسىمىن.
...
- قازاقتىڭ ءوز جەرىندە كوبەيۋىنەن سەسكەنەتىندەر دە بار عوي؟
- «قازاق ۇلتى عانا قالسا انانداي بولادى، مىنانداي بولادى» دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز. اينالىپ كەلگەندە ونىڭ ءبارى حالىقتى ۇرەيلەندىرۋ. ءبىزدىڭ ۇلتتاي بەرەكەلى، ىنتىماقشىل، مەيىرىمدى، سابىرلى، ءبىر عانا تىلدە سويلەيتىن، ءبىر عانا سالت- ءداستۇرى بار ۇلتتى الەمنىڭ ەشبىر نۇكتەسىنەن كەزدەستىرە المايسىز. الماتىدان قۇدا بولىپ اقتاۋعا ۇشىپ بارىپ، اقتاۋدان الماتىعا كەلىپ ءبىر حالىق، ءبىر ەل، ءبىر باتاعا الاقان جاياتىن، ءبىر عانا سوزگە توقتايتىن ۇلت - ءبىزدىڭ عانا حالىق. جەر بەتىندە 40 گرادۋس بويلىق، 15 گرادۋس ەندىكتى قامتيتىن، الىپ اۋماقتا تۇرىپ ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ءبىر داستۇردە جۇرەتىن حالىق بىرەۋ، ول - قازاق!
ءبىزدىڭ قازاق مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولۋعا ابدەن لايىق. وعان اقىل- پاراساتى، حالىقتىق فيلوسوفياسى، ۇلتتىق ءداستۇرى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى، قاۋىمشىلدىعى، بەرەكەلىلىگى، مەيىرباندىعى، قاناعاتشىلدىعى، سابىرلىلىعى - وسىنىڭ ءبارى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولۋعا كەرەمەت ساي كەلىپ تۇرعان دارحان حالىقپىز.
كوك تۋدىڭ جەلبىرەي بەرۋى ءۇشىن جان بەرۋ - باقىت. جان بەرۋ دەگەندى تەك قانا سوعىستا قۇربان بولۋ دەپ قابىلداماۋ كەرەك (ونداي ءسات تۋماي- اق قويسىن) . ول - كوك تۋدىڭ ماڭگىلىك جەلبىرەۋى ءۇشىن اركىم ءوز ءىس- ارەكەتىن سوعان ساي قۇرىپ، ەشقانداي قيىندىقتان قايمىقپاي، سول جولدا - ماڭگىلىك تاۋەلسىزدىك جولىندا، ماڭگىلىك ەل بولۋ جولىندا، جانىڭدى دا ءتانىڭدى دە بەرۋ دەگەن ءسوز!
سۇحباتتاسقان ۇلبوسىن ايتولەن
«ايقىن»