70 جىل بۇرىن بايقوڭىردىڭ ورنىندا نە بولىپ ەدى
بايقوڭىر. قازاقپارات - 2025 -جىلدىڭ 2 -ماۋسىمىندا «بايقوڭىر» عارىش كەشەنى وزىمەن اتتاس قالا جانە عارىش ايلاعىمەن بىرگە قۇرىلعانىنا 70 جىل مەرەيتويىن اتاپ وتەدى. نەگىزىندە عارىش ايلاعى قازاقستاندا ورنالاساتىنى جونىندەگى شەشىم ودان ەرتەرەك شىققان ەدى.
ك س ر و- نىڭ يادرولىق قالقانى
تۋرا 70 جىل بۇرىن، 1955 -جىلدىڭ 12-اقپانىندا ك س ر و- نىڭ كوكپ ورتالىق كوميتەتى مەن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ العاشقى وتاندىق قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىران (م ب ر) ر-7 ۇشۋىن پىسىقتاۋ ءۇشىن جاڭا اسكەري پوليگون قۇرۋ تۋرالى بىرلەسكەن قاۋلىسى شىقتى.
بۇل ماقساتتا ارنايى كوميسسيا ماري ا س س ر، داعىستان، استاراحان جانە قازاق س س ر- ءنىڭ قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اۋماعىن تارازىلاپ كوردى. قازاقستاننىڭ ءشولدى دالاسى وعان قولايلى ورىن رەتىندە تاڭدالدى. بىرىنشىدەن، بۇل اۋماقتا حالىق ءجيى قونىستانا قويماعان ەدى، ەكىنشىدەن، تەمىرجول جەلىسى مەن سىرداريانىڭ اعىندى سۋى قاسىنان ءوتىپ جاتىر. ۇشىنشىدەن، ۇشىرۋ الاڭىنان جۇزدەگەن شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان راديو باسقارۋ جۇيەسى قولايلى نۇكتەگە ءتۇستى. قىزىلقۇم شولىندەگى پوليگون قۇرىلىسىندا عارىشتىق زىمىرانداردىڭ باس ديزاينەرى سەرگەي كوروليەۆ وعان قاتىستى ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىردى. ول ۇشىرۋ الاڭى ەكۆاتورعا نەعۇرلىم جاقىن ورنالاسسا، زىمىراننىڭ قوزعالىس جىلدامدىعىن پايدالانۋ سوعۇرلىم ىڭعايلى بولاتىنىن اتاپ ءوتتى.
1955 -جىلدىڭ اقپان ايىندا № 5 عىلىمي- زەرتتەۋ پوليگونى (№ 5 ن ي ي پ) قازالى قالاسى مەن جوسالى پوسەلكەسى اراسىنداعى تورەتام ستانتسياسىنا جاقىن جەردە ورنالاستى. اسكەري قۇرىلىسشىلاردىڭ العاشقى توبى تورەتام ستانتسياسىنا 1955 -جىلدىڭ 12-قاڭتارىندا كەلدى. پوليگونداعى قۇرىلىس جۇمىستارى 1955 -جىلعى قىستىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالدى. وعان جەتەكشى رەتىندە گەنەرال- مايور گ. م. شۋبنيكوۆ بەكىتىلدى.
پوليگوندى قالىپتاستىرۋ اۋدانىندا «تايگا» شارتتى اتاۋى قويىلدى. وعان دەيىن ورىس تىلىندە «عارىش ايلاعى» دەگەن ءسوز بولعان جوق.
العاشقىدا قازىرگى بايقوڭىردىڭ ورنىندا ورنالاسقان پوليگون № 5 نييپ دەپ اتالسا، پوسەلوككە «№ 10 الاڭ» دەگەن اتاۋ بەرىلدى.
بايقوڭىردىڭ العاشقى قۇرىلىسشىلارى سول ۋاقىتتاعى كورىنىستى بىلايشا ەسكە الادى. قۇم ءبىر جارىم مەترگە دەيىن قاتىپ قالعان. سوندىقتان ونى جارۋعا تۋرا كەلگەن. العاشقى ورىندار كوكتەمدە عانا پايدا بولدى. ال مامىردىڭ باسىندا تۇرعىن ءۇي قالاشىعى بويىنشا العاشقى اعاش عيماراتى سالىندى.
قۇرىلىس اشىق دالاداعى تاقىر جەردەن باستالدى. سول كەزدەگى ينفراقۇرىلىمنىڭ نەگىزگى تەتىگى - تەمىرجول بولاتىن. تەمىرجول بويىنداعى تورەتام قونىسىنىڭ تۇرعىندارى اسكەري قۇرىلىسشىلاردىڭ العاشقى لەگىنە قوناقجايلىق كورسەتتى. ول كەزەڭدە جەرگىلىكتى تۇرعىندار قازاقى كيىز ۇيلەر تۇراتىن ەدى.
تورەتام - بوراندى شاعىن بەكەت
تورەتام تەمىرجول ستانتسياسىن عارىش قاقپاسى دەپ تەكتەن- تەككە ايتپايدى. ول عارىش ايلاعىنىڭ قۇرىلىسى باستالعان نەگىزگى كولىك تورابىنا اينالدى.
كوپشىلىك تورەتام ستانتسياسىنىڭ اتاۋىنا قىزىعۋشىلىق بىلدىرەدى. اڭىز بويىنشا سىرداريا وزەنىنە باتىپ، كوز جۇمعان تورە تۇقىمىنىڭ بەلگىلى وكىلىن داريا بويىنداعى اشىق دالاعا جەرلەيدى. جول بويىنداعى كەرۋەندەر، پويىزدار ارقىلى وتكەن جولاۋشىلار، كەلۋشىلەر، عارىش ايلاعىنىڭ العاشقى دەسانتتارى جەرگىلىكتى حالىقتان دالادا جالعىز تۇرعان مازار جايلى «بۇل نە؟» سۇرايدى. سوندا ولار «تورەنىڭ تامى» دەگەن جاۋاپ الادى. بۇل «تورەگە ارنالعان تام» دەگەندى بىلدىرەدى. اتالعان اتاۋ قازىرگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان.
1957 -جىلى مامىردا ر-7 ۇشۋ سىناعىنىڭ باستالۋىنا قاراي ۇشىرۋ كەشەنى، مونتاجداۋ- سىناۋ جانە مونتاجداۋ- قۇراستىرۋ كورپۋسى بوي كوتەردى. سونداي-اق ۇشىرۋ الاڭىنا بەتون جانە تەمىرجول كىرمە جولدارى سالىندى. وعان قوسا تورەتام تەمىرجول ستانتسياسىنىڭ جانىندا پوليگون سالۋمەن قاتار سىناۋشىلارعا ارنالعان تۇرعىن ءۇي كەنتىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلدى. پوليگون مەن ەلدى مەكەن بەيرەسمي «زاريا» اتاۋعا يە بولدى. كەيىننەن قالا لەنينسك بولىپ وزگەرتىلدى. تەك 1995 -جىلى عانا قالا بايقوڭىر (بايقوڭىر) اتاۋى بەرىلدى.
ەسكە سالساق، بۇدان بۇرىن بايقوڭىر عارىش ايلاعىندا اسكەري بورىشىن وتەپ جۇرگەن ساربازدىڭ قالاي يۋري گاگارين ەسكەرتكىشى اۆتورى اتانعانىن جازدىق.
ءادىلجان ۇمبەت