ءبىزدىڭ 70-80 جىل عۇمىرىمىز عارىش ولشەمى بويىنشا ءتىپتى ءبىر سەكۋندقا دا جەتپەيدى
ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ەڭ قىمبات نارسە - ول ۋاقىت. ادام بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا جاراتىلدى، ۋاقىتشا جاراتىلدى. ۋاقىت بىزگە ەمەس، ءبىز ۋاقىتقا تاۋەلدىمىز. ۋاقىتتى قالاعان كەزىمىزدە ۇزارتىپ، قالاعان كەزىمىزدە قىسقارتا المايمىز. ۋاقىتتىڭ ادامعا باعىنبايتىن ءوز زاڭدىلىعى بار. قازاقتا ۋاقىتقا قاتىستى «قاس قاعىم ءسات»، «كوزدى اشىپ-جۇمعانشا»، «قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر» ءتارىزدى ءسوز تىركەستەرى باعزى زاماننان قالىپتاسقان. «ۋاقىت - ەمشى»، «ۋاقىت - تورەشى» دەگەن دە بار. وسىلايشا، اتا-بابامىز ۋاقىتتىڭ باعاسىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇرپاقتارىنا جەتكىزۋدى قالاعان.
ۋاقىتتى زايا كەتىرۋ - ەڭ اۋىر وكىنىش. ۋاقىتىن قادىرلەمەگەن جان كوپتەگەن مۇمكىندىكتەن ايىرىلىپ قالادى. ادام بالاسى ۋاقىتىن ۇتىمدى پايدالانا بىلگەندە عانا كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الماق. «بەس نارسەدەن بۇرىن بەس نارسەنىڭ قادىرىن ءبىل: قارتايماي تۇرىپ جاستىق شاقتىڭ قادىرىن ءبىل، اۋىرماي تۇرىپ دەنساۋلىقتىڭ قادىرىن ءبىل، كەدەيلىكتەن بۇرىن بايلىقتىڭ قادىرىن ءبىل، قىسىلتاياڭنان بۇرىن بوس ۋاقىتتى قادىرلە جانە ولمەي تۇرىپ، تىرىلىگىڭدى عانيبەت ءبىل» دەگەن ءسوز سودان قالسا كەرەك.
ۋاقىتقا قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، شامامەن 800 ميلليون جىل بۇرىن، ەرتە زامانداعى تىرشىلىك پايدا بولعانعا دەيىن جەر بەتىن قالىڭ مۇزداق باسىپ تۇرعان داۋىردە ءبىر جىلدا 486 كۇن بولىپتى. ال ءجۇز ميلليونداعان جىلدار وتكەن سوڭ - دينوزاۆرلار داۋىرىندە ءبىر جىل 370 تاۋلىككە دەيىن قىسقارعان. ءدال قازىر ونىڭ نەبارى 365 كۇننەن عانا تۇراتىنى بەلگىلى. نەلىكتەن بۇلاي؟ ويتكەنى، عاسىرلار وتكەن سايىن اي گراۆيتاتسياسىنىڭ اسەرىنەن جەر عالامشارىنىڭ اينالۋ جىلدامدىعى ازايىپ كەلە جاتىر. سونىڭ سالدارىنان كۇندەر ۇزارىپ (شامامەن ءبىر مىڭجىلدىقتا 1,7 ميلليسەكۋندقا)، ال جىلدار قىسقارۋدا.
ياعني، ۋاقىت گراۆيتاتسيا اسەرىنەن وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. مىسالى، گراۆيتاتسيا كوزى بولىپ تابىلاتىن جەر ورتاسىنا وبەكت نەعۇرلىم جاقىن بولعان سايىن، ۋاقىت سوعۇرلىم باياۋ جىلجيدى. ماسەلەن، الەمنىڭ ەڭ بيىك شىڭى ەۆەرەستە ءبىر جىل تەڭىز دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا 15 ميكروسەكۋندقا از.
سونداي-اق ۋاقىت وبەكتىنىڭ كەڭىستىكتەگى قوزعالىسىنا بايلانىستى. مۇندايدا كوبىنە «ەگىزدەر پارادوكسىن» مىسالعا كەلتىرەدى. مىسالى، ەكى ەگىزدىڭ ءبىرىن عارىشقا اتتاندىرساق، ۇشىپ كەتكەن ەگىز ۇيدە قالعان سىڭارىنا قاراعاندا باياۋ قارتايادى، ياعني ول ءۇشىن ۋاقىت باياۋ وتەدى.
ەگەر عارىش كەمەلەرىنىڭ جارىقتىڭ جىلدامدىعىمەن ۇشاتىنداي مۇمكىندىكتەرى بولسا، سيريۋسقا ۇشىپ بارىپ كەرى قايتۋعا ءسىز نەبارى 2,5 جىل ۋاقىت جۇمسار ەدىڭىز، ءبىراق جەرگە ورالعاندا تۋىستارىڭىزدىڭ بىردەن 17 جاسقا قارتايعانىن كورىپ تاڭدانار ەدىڭىز. سەبەبى، ادامنىڭ عۇمىرى نەبارى 0,16 «عارىشتىق سەكۋندتارعا» سوزىلادى، ياعني ءبىزدىڭ 70-80 جىل عۇمىرىمىز عارىش ولشەمى بويىنشا ءتىپتى ءبىر سەكۋندقا دا جەتپەيدى، ول عارىشتىق سەكۋندتىڭ جۇزدەگەن بولشەكتەرىنىڭ ءبىرىن عانا قۇرايدى. ال ادامزاتتىڭ بار تاريحىن وسى ولشەمگە سالار بولساق، ول نەبارى 1,5 ساعاتقا سوزىلادى ەكەن.
ءبىز وسى ۋاقىتتى، ونىڭ قادىرىن قالاي تۇسىنەمىز؟ ونى باعالاي بىلەمىز بە؟ ۋاقىت وتكەن سايىن كۇندەر ۇزارعانىمەن، جىلدار قىسقارىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ونى ءتيىمدى ءارى ءوز يگىلىگىمىزگە پايدالانا الىپ ءجۇرمىز بە؟
ادامنىڭ ءومىرى ونىڭ جۇزەگە اسىرعان ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەلەرىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. ناق وسى ۋاقىت بىزگە ءوز ءومىرىمىزدى قانداي دا ءبىر تۇرعىدان باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ادامنىڭ ءوز ۋاقىتىنا دەگەن قارىم-قاتىناسى ارقىلى ونىڭ ءوز ومىرىنە، وزىنە دەگەن كوزقاراسىن تۇسىنۋگە بولادى.
سونىمەن، ۋاقىت ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرسەك، ءوز ۋاقىتىمىزدى باعالاي ءبىلۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن «ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز - ءبىزدىڭ ءومىرىمىز» دەگەن قاراپايىم نارسەنى ۇعىنۋعا ءتيىسپىز. ءوز ءومىرىڭىزدى جاقسارتاتىن، ءسىزدى تۇلعا رەتىندە دامىتاتىن، وڭ ناتيجەلەر اكەلەتىن ىستەرمەن اينالىسىڭىز، دەيدى ولار. ۋاقىتىنىڭ باعا جەتپەس بايلىق ەكەنىن تۇسىنگەن جان جەر بەتىندە وتكىزگەن ءار ساتىنە زەر سالىپ وتىرۋدى ۇيرەنسە، ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە قول جەتكىزەرى حاق.
ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - ۋاقىتىڭىزدى بوسقا الاتىن تەلەديدار كورۋ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرۋ، تەلەفون ارقىلى ۇزاق سويلەسۋ ت. س. س. نارسەلەردەن باس تارتۋ. سونىمەن قاتار ءار كۇنى ويعا العان ىستەرىڭىزدىڭ ءتىزىمىن جاساپ وتىرساڭىز، مۇنداي جوسپارلانعان ارەكەتتەر كوبىنە وڭ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىراق بۇل جەردە ەسكەرەتىن جايت - ۋاقىتتىق جوسپارىڭىز ءسىزدىڭ كۇشىڭىز بەن مۇمكىندىكتەرىڭىزگە ساي بولۋى كەرەك. ءارى، اتقارىلاتىن ىستەردى كۇردەلىلىگى مەن قاراپايىمدىلىعىنا وراي سارالاي بىلگەن ءجون.
تاعى ءبىر ۇسىنىس - ءبىر ۋاقىتتا تەك ءبىر نارسەنى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىڭىز، سەبەبى ادامنىڭ سانا-سەزىمى ءبىر نارسەگە عانا شوعىرلاندىرىلعان جاعدايدا ونىڭ ميى ونىمدىرەك جۇمىس جاسايدى. ءىرى ىستەردى ۇساق ىستەرگە ءبولىپ ورىنداڭىز ءارى ولاردى كەيىنگە قالدىرۋ ادەتىنەن ارىلىڭىز.
ابراام لينكولن بالا كەزىندە ءبىر شارۋانىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. جايىپ جۇرگەن مالدارىن تىنىقتىراتىن ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، كىتاپ وقىپ ءجۇرىپ، ءبىراز وقۋ ورىندارىن سىرتتاي بىتىرگەن، ءسويتىپ ءجۇرىپ ليتسەيدى، سودان كەيىن قۇقىقتانۋ فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، سىناقتان ءوتىپ، ادۆوكاتتىق قىزمەتكە كىردى. مىنە، وسىنداي ۋاقىت ۇنەمشىلدىگىنىڭ ارقاسىندا ول ا ق ش- تىڭ 16- پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى.
قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىندا ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە كومپيۋتەرگە نەمەسە ۇيالى تەلەفونعا كۇندەر ەسەبى ۆيدجەتىن ورناتۋ ۇسىنىلىپ ءجۇر. بۇل باعدارلامادا ۋاقىتتى ەسەپتەۋدىڭ ءۇش مەرزىمىن بەلگىلەۋ قاجەت: ادام ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىنەن باستاپ قازىرگى كۇنىنە دەيىن جانە ءوزى قانداي دا ءبىر ماقساتىنا قول جەتكىزۋدى مەجەلەگەن داتانى. سوندا ۋاقىتىنىڭ ءار سەكۋندى ءسات سايىن كوز الدىندا زىرلاپ ءوتىپ جاتقانىن كورگەن سوڭ ادام ويعا العان ىستەرىن كەيىنگە شەگەرۋ ادەتىنەن ارىلىپ، ونى بىردەن قولعا الىپ، ماقساتىنا جەتۋگە تىرىسادى ەكەن.
ال ەندى بىرەۋلەر 1,5 جىل بويى ەرىنبەي جالىقپاي كۇندەلىكتى ۋاقىتىنىڭ ەسەبىن قويىن كىتاپشاسىنا جازۋمەن جۇرگىزىپ وتىرعان سوڭ بىرتىندەپ ونى ءتيىمدى پايدالانۋ ادەتى ءوز-وزىنەن قالىپتاسىپ كەتكەنىن ايتادى. ءارى، ولاردىڭ ۋاقىتتى دۇرىس سەزىنۋ سەزىمى دە قالىپتاسقان. سوندىقتان ءبىر كۇنگە، اپتاعا، ايعا جوسپارلارىن ناقتى بىلەدى، بارىنە ۇلگەرەدى.
«مەنىڭ سول ۋاقىتىمنىڭ ءوتىپ جاتقانى تۋرالى ويلانۋىما دا ۋاقىت جوق. قالاي ءوتىپ جاتقانىن بىلمەيمىن. تەك جۇمىستان قول تيمەيدى»، - دەيدى تەلەارنادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ايدىن. ال جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇستازى توتى: «الدىمەن ەڭ ماڭىزدى، تىعىز، ۋاقىتىمدى از الاتىن جۇمىستاردى ورىنداپ، كەيىن قالعانىنا - كۇردەلىسىنە، ۋاقىت الاتىندارىنا ۋاقىت بولەمىن» دەسە، وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرى روزا: «ەرتە تۇرىپ، بارىنە ۇلگەرۋگە تىرىسامىن، ءسويتىپ ۋاقىت ۇتامىن»، - دەيدى.
ءسوزىمىزدى بەلگىلى اقىن الماس تەمىربايدىڭ ولەڭ جولدارىمەن تۇيىندەسەك:
ۋاقىتتان اسقان بيلىك جوق،
ۋاقىتتان وزعان جۇيرىك جوق،
ادامعا اللا بۇيىرتقان
ۋاقىتتان قىمبات سىيلىق جوق.
ءوزىڭدى-ءوزىڭ الداما،
ۋاقىتتى سالما ساۋداعا.
جيىرما ءتورت ساعات بەردى اللا
بالاعا، كەمپىر-شالعا دا.
جاس بولىپ ماڭگى جۇرمەيسىڭ،
ماڭگىلىك ءومىر سۇرمەيسىڭ.
ۇنەمدەپ جۇمسا ۋاقىتتى،
بىتەدى ول قاشان بىلمەيسىڭ.
ادەمى ساعات تاڭدايسىڭ،
كورەسىڭ ۇستاپ ءارقايسىن،
ون ساعات ساتىپ الساڭ دا،
ۋاقىتتى ساتىپ المايسىڭ.
ۋاقىتتى جيناي المايسىڭ،
بىرەۋگە سىيلاي المايسىڭ.
ۋاقىتىڭ بىتسە، سەن ونى
قارىزعا سۇراي المايسىڭ.
بۇل ءومىر دەگەن ─ قاس قاعىم،
وتەر دە كەتەر جاس شاعىڭ!
سىيلاتقىڭ كەلسە ءوزىڭدى،
ۋاقىتىن سىيلا باسقانىڭ...
گۇلنار جومارتوۆا