سماعۇل ەلۋبايەۆ: 60 سەريالىق قازاق حاندىعى تۋرالى تاريحي سەريال الداعى ءۇش جىلدا جاسالىپ ءبىتۋى كەرەك
قاراقۇمنىڭ ورتاسىنان قاراقۇم كانالى وتەدى. قۇمنىڭ شەكارا جاعى ءشولدى ايماق بولاتىن. سول شولدەگى قۇدىقتاردىڭ باسىندا ۇجىمشاردىڭ مالىن باققان كوشپەلى قازاق اۋىلى وتىرعان. كەيىپكەرىمىزدىڭ بالالىق شاعى كورپە دەگەن قۇدىقتىڭ باسىنداعى شاعىن اۋىلدا وتكەن.
قۇمدى اۋىلدىڭ بالاسى
- بۇل - وتكەن عاسىردىڭ 20- جىلدارىنىڭ اياعىنا تامان قازاقستانداعى اشارشىلىقتان قاشىپ، وسىندا قونىستانعان اۋىل. نەگىزى، اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانى اتامەكەنىمىز ەكەن. ءۇستىرت اسىپ، اشارشىلىققا ۇرىنىپ، جىلى جاق بولعاننان كەيىن «ايتەۋىر ولمەيمىز عوي» دەگەن بولۋى كەرەك، وسى اۋىلعا كەلىپ جايعاسىپتى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن سماعۇل اعا.
- 1947 - جىلى ناۋرىزدىڭ 9 ىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. اكە- شەشەمىز «ايەلدەر مەرەكەسىنەن ءبىر كۇن كەيىن تۋعانسىڭ» دەپ وتىراتىن. مەن تۋعاننان كەيىن اراعا ازعانتاي كۇن سالىپ ءبىزدىڭ اۋىل كوشىپتى. كوشپەندىلەر سالتىن ۇستانعان اۋىل بولعان عوي، ءۇيىمىزدى تۇيەگە ارتىپ، جاڭا قونىسقا قاراي بەتتەيدى. قۇمدى جەردە كوشىپ بارا جاتقان كەزدە تۇيەنىڭ ۇستىندە بەسىكتە جاتقان مەنىڭ جورگەكباۋىم شەشىلىپ كەتىپ، سىرعىپ ءتۇسىپ قالىپپىن. باسىممەن تۋرا قۇمعا تۇسكەن بولۋىم كەرەك، ابىروي بولعاندا، ارتتا كەلە جاتقان ايەلدەر بايقاپ قالىپ، قۇمنىڭ اراسىنان سۋىرىپ الىپ، شەشەمىزگە اكەلىپ بەرىپتى. ومىرگە جاڭا كەلگەندە وسىنداي جاعدايدى باسىمىزدان وتكىزىپپىز.
كەڭەس زامانىنىڭ زوبالاڭىنان ابدەن زارەزاپ بولعان اۋىل 20- جىلدارى ۇكىمەتتەن قاشقان، سودان ۇزاق ۋاقىت كەڭەستىك ءتولقۇجاتتى الماعان. «ءتولقۇجات الساق، اياعىمىزدان بايلاپ، اسكەرگە ايدايدى» دەپ قورىققان. بۇل اۋىلدىڭ ادامدارى قۇجاتسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىن بولعان سوڭ، اقىرى 1954 - جىلى ءتولقۇجات الىپ، ۇجىمشارعا كىرەدى. اكە- شەشەسى، اعالارى ۇجىمشاردىڭ قويىن باعاتىن. ول ەس بىلگەننەن ۇلكەندەرگە كومەكشى بولىپ، ىلعي مالدىڭ ءبىر شەتىندە دىردەكتەپ جۇگىرىپ ءجۇرىپتى. اكەسى ابات قاراپايىم شارۋا ادامى بولىپتى. اناسى حانبيبى ءۇي تىرلىگىمەن اينالىسقان. ولاردىڭ ونەرگە، ادەبيەتكە ەشقانداي قاتىسى بولماپتى.
شاباندوز
ولار التى اعايىندى - بەس ۇل، ءبىر قىز. ۇلدىڭ كەنجەسى بولعاندىقتان، «بالالىق شاعىم باقىتتى ءوتتى» دەپ بىلەدى. ءومىردىڭ قيىندىعىن سونشالىقتى سەزىنگەن جوق. ءۇيدىڭ كىشىسى بولعاننان كەيىن كوپ نارسەگە باس قاتىرماعانى راس. ءبىراق اۋىل بالاسى بولعان سوڭ ىلعي ەڭبەكپەن ءوستى. ۇلكەندەرگە قولبالا بولدى. ۇنەمى «بارىپ كەل، باعىپ كەل، سەلەۋدى ورىپ كەل، كانالدان سۋ الىپ كەل» دەگەن سياقتى تاپسىرمالاردى ورىندايتىن. تولىپ جاتقان اۋىلدىڭ بىتپەيتىن جۇمىسىمەن اينالىسا- تىن.
- ءبىز بالالىق شاقتىڭ قىزىعىن كورە الدىق. اسىق ويناپ، دوپ قۋىپ، بايگەگە قاتىس- تىق، - دەيدى سماعۇل اعا. - مەن التى جاسىمنان اتقا شاپتىم. ءوزىمنىڭ سارى تايىممەن بايگەلەرگە قاتىساتىنمىن. اعام جاقسىعۇل اتبەگى بولاتىن. قازىر جاسى ءبىرازعا كەلدى. اعام ەكەۋىمىز ىلعي ات جاراتاتىنبىز. ونىڭ قاسيەتى - قولىنا تيگەن اتتى جاراتىپ، بايگەدەن كەلتىرەتىن. ويتكەنى اتتىڭ باپتالۋى اتبەگىگە تىكەلەي بايلانىستى. تۇلپاردىڭ بابى كەلمەسە، شابا المايدى. جاس كۇنىمىزدە سونداي ورتادا وستىك. تۋرا تۇنىپ تۇرعان ەسكى ءداستۇرلى قازاقتىڭ كوشپەلى اۋىلى بولاتىن.
ءبىر رەت بالالىق جاساپ، سارى تايىمدى بابىنا كەلتىرمەي، تەرىن الدىرماي بايگەگە ءتۇسىپ كەتكەنمىن. بالالىق قوي، شامامەن ون جاستامىن. بەيشارا تايىم بەس ايلاۋدىڭ ۇشىنشىسىنە كەلگەندە ءىسىنىپ كەتتى دە، ءبىر ورىندا تىپىرلاپ، ءولىپ قالا جازدادى. بايگە الدىندا تەرى الىنباعان ات بۋلىعىپ، تۇرىپ قالادى. كەيدە ءولىپ تە كەتەدى. وسىلايشا بالالىق شالالىعىمنان ءوزىمنىڭ سۇيىكتى تايىمدى ءولتىرىپ الا جازدادىم. تاعى بىردە باسقا اتپەن بايگەگە شاپقانىمدا، ىندىكەشكە اتىمنىڭ اياعى كىرىپ كەتىپ، ونىڭ قۇلاعانىنا جىلاپ العانىم ەسىمدە. بايگەدەن وزگەلەردى باسىپ وزىپ، جۇلدە العان كەزىم دە از بولعان جوق.
ون ءبىر- ون ەكى جاسىمدا 40 شاقىرىمدىق الامان بايگەگە ءتۇستىم. ءسادۋ اعامىزدىڭ اق بوز اتى بولدى. ول - اياعى ۇزىن، بەلى قىسقا، موينى بيىك ارابي ات ەدى. شەكاراشىلاردان ساتىپ العان. وڭايلىقپەن شارشامايتىن، الامان بايگەدەن ويناپ كەلەتىن. ءسادۋ اعامىز تۇرىكمەنستاننان 1961 - جىلى الماتى وبلىسىنىڭ ىلە اۋدانىنداعى اقشي اۋىلىنا كوشكەندە سول اتتى الىپ كەلدى. 1963 - جىلى الماتىداعى №12 مەكتەپتىڭ 9- سىنىبىندا وقىپ جۇرگەنىمدە ءسادۋ اعامىز، «ءاي، سماعۇل، سەن باياعىدا وسى اتپەن شاۋىپ، بايگە الىپ ەدىڭ عوي. الماتىنىڭ يپپودرومىندا حالىقارالىق ات جارىس بولايىن دەپ جاتىر. سوعان مىنا اتتى قوسايىن دەپ ەدىم، ءمىنىپ شاباسىڭ با؟ » دەپ حابارلاستى. كەلىستىم.
شامامەن التى- جەتى اينالىمدىق ۇلكەن بايگە بولدى. ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ونداعان جۇيرىگى قوسىلدى. بارلىق اينالىمدا الدا كەلە جاتقام، ادەتتەگىدەي اتىم ويناپ كەلەدى، شارشاعانى بىلىنبەيدى. قاسيەتتى تۇلپار ەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبىر جامان ادەتى بار ەدى، ايعايلاپ تۇرعان قورالى ادام كورسە، ايلاۋدان شىعىپ، توبىرعا قويىپ كەتەتىن. بۇل جولى دا ەڭ سوڭعى ايلاۋعا كىرە بەرگەندە، ادامداردىڭ ايعايلاپ، قيقۋلاعانىن ەستىپ، سولاردىڭ اراسىنا قويدى دا كەتتى. اتتىڭ باسىمەن الىسىپ ءجۇرمىن. ارەڭ دەگەندە ايلاۋعا قايتا سالىپ، وزىمنەن وزىپ كەتكەن اتتاردىڭ ىزىنەن قۋدىم. نە كەرەك، يپپودرومدى اينالىپ كەلگەنشە ءبارىبىر توپ اتتىڭ الدىنا شىعىپ، ءبىرىنشى كەلدىم.
ءسوز ونەرىن سۇيۋگە ىقپال ەتكەن ۇستازدار
بالالارىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن اتا- اناسى بولاشاق جازۋشىنى الماتىداعى №12 مەكتەپ- ينتەرناتقا بەرەدى. بۇرىن ۇيدەن ۇزاپ شىقپاعان بالا جاڭا ورتاعا بىرتىندەپ ۇيرەندى. دوستار تاپتى. 12- مەكتەپ - ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى ءبىلىم وشاعىنىڭ ءبىرى. جاقىندا عانا ءوزىنىڭ 90 جىلدىعىن تويلادى.
- قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تۋ ۇستارى - وسى مەكتەپ، - دەپ جالعادى اڭگىمەسىن سماعۇل اعا. - دەگەنمەن وكىنىشتىسى، بۇل - الماتى قالاسى تۇرعىندارىنىڭ بالالارى ەمەس، ءبىز سياقتى شوپانداردىڭ ۇل- قىزدارى وقيتىن مەكتەپ- ينتەرنات بولدى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ اتى دۇركىرەپ تۇرعان 70 جىل بويى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق دەگەن ساياسات بولدى دا، قازاق مەكتەپتەرىنە دەگەن كوزقاراس ناشار بولدى. سوندىقتان الماتىلىق قازاقتار ول مەكتەپكە بالالارىن بەرمەيتىن. ءتىپتى سول مەكتەپتە ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى بالالارىن ول مەكتەپتە وقىتپايتىن. بۇل - ۇلت قاسىرەتىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
بىزدەردى كەرەمەت ۇستازدار وقىتتى. ادەبيەتكە، العاش كوزىمىزدى اشقان مۇعالىممىز - لەنين وردەنىنىڭ يەگەرى ءاليا دۇيسەنوۆا. اپايىمنىڭ ادەبيەتتەن وقىعان دارىستەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا المايمىن. ول ءبىزدىڭ ادەبيەتتى، ءسوز ونەرىن سۇيۋىمىزگە ۇلكەن اسەر ەتتى. فيلوسوفيانىڭ العاشقى باسپالداعى - «قوعام تانۋ» پانىنەن ساۋلە قابدولوۆا ساباق بەردى. ول - اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ جارى. بۇگىندە كوزى ءتىرى. ساۋلە اپاي ءبىزدى ويلاۋعا، وي قۋۋعا باۋلىدى. قوعام تانۋدى وقي وتىرىپ، فيلوسوفتار الەمىنە قالاي كىرىپ كەتكەنىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەي قالدىق.
ادەبيەتكە بۇرىننان قۇمارلىعىمدى بىلاي قويعاندا، 9-10-11-سىنىپتاردا فيلوسوفياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم كۇشتى بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كەيىننەن «قيامەت- قايىم عاسىرى» دەگەن وي- تولعاۋ كىتابىم جارىق كوردى. سىنىپ جەتەكشىمىز بولعان دامەلى نۇعىمانوۆا اپايىمىزدىڭ تاربيەسى ولشەۋسىز بولدى. سىنىپتا 36 ۇل بولدىق. قىزدار مەن ۇلداردىڭ ينتەرناتى بولەك ەدى. مەكتەپتە دە ۇلداردىڭ، قىزداردىڭ سىنىبى بولەك بولاتىن. وتىز التى ۇلدى ءۇش جىل بويى «اۋىزدىقتاعان» دامەلى اپايىمىز. سول ءۇشىن ول كىسىگە دەگەن قۇرمەتىمىز شەكسىز.
...
ول 1966 - جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. بۇل وتە قىزىقتى بەس جىل بولدى. كوبىنە جەكە ىزدەنەتىن. ءتۇپنۇسقالاردى ىزدەنىپ وقى- دى. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ الدىن كوردى. اسىرەسە، زەينوللا اعانىڭ ادەبيەت ساباعىنان دارىستەرى كەرەمەت بولاتىن. ۇلاعاتتى ۇستاز تالاپتى جاستىڭ ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعىن ودان بەتەر ارتتىرا ءتۇستى.
ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قاتونقاراعاي اۋداندىق گازەتىن- دە بەس- التى اي ەڭبەك ەتتى. تانىمايتىن ورتا بولعان سوڭ، ول جەردەن كوپ ۇزاماي الماتىعا قايتا كەتتى. مينيسترلىكتىڭ دەڭگەيىندەگى قازكينوكوميتەتتە قالتاي مۇحامەدجانوۆ باس رەداكتور بولاتىن. ول جاس ماماندى ءوز قولاستىنا رەداكتورلىق قىزمەتكە الدى.
كينو الەمى
سماعۇل ابات ۇلى 1971 - جىلى جيىرما بەس جاسىندا ۇيلەنىپ، شاڭىراق كوتەردى. جارى جۇماجان رەسەيدىڭ تۋماسى ەكەن. ەكەۋى تالايلاردىڭ ماحابباتىنا كۋا بولعان الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى اسەم الماتىدا تانىستى. تاعدىر عوي، مۇنىڭ اتا- اناسى اقتوبەدەن وتكەن عاسىر باسىنداعى اشارشىلىق جىلدارى قاراقالپاقستان ارقىلى تۇرىكمەنستانعا بارىپ تۇراق تاپسا، زايىبىنىڭ اكە- شەشەلەرى رەسەيگە قاشقان ورالدىڭ قازاقتارى ەكەن. بۇلار ۇيلەنگەندە، كەلىنشەگى سەلينوگرادتاعى ماتەماتيكا- فيزيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزى ەدى.
- «الماتىدا ءۇيىم بار، پالەنباي قويىم بار» دەپ ماقتانىپ ەدى، قويى اناۋ اعاسىنىكى، ءۇيى مىنا اعاسىنىكى ەكەن. وزىندە تۇك تە جوق بولىپ شىقتى» دەپ كەلىنشەگىم كەيىن ماعان كۇلىپ ءجۇردى. شىنىندا، سولاي بولاتىن. جاستىقتىڭ بۋىمەن قىزداردىڭ الدىندا ارتىعىراق ماقتانىپ قويعان بولۋىمىز كەرەك. ۇيلەنگەننەن كەيىن اكە- شەشەمىزدىڭ كىشى اعامنىڭ اتىنا الماتىدان ساتىپ الىپ بەرگەن پاتەردىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇرىپ جاتتىق.
قالتاي مۇحامەدجانوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، زەينوللا قابدولوۆ اعالارىمىزبەن ارالاسىپ تۇردىم. سايىن اعانىڭ شىعارماشىلىعىن جوعارى باعالاپ، ۇستاز تۇتاتىنمىن، العاشقى اڭگىمەلەرىمدى وقىتاتىنمىن. سايىن اعام كەرەمەت كىسى بولدى عوي. وزىمە تيەسىلى ءۇيدىڭ جوق ەكەنىن بىلەتىن سول اعالارىمنىڭ ارالاسۋىمەن كينو سالاسىندا قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، العاش رەت ەكى بولمەلى پاتەر الدىم. سايىن اعام قاشان سول پاتەردى العانىمىزشا قامقور بولىپ ءجۇردى. ءتىپتى ءبىر رەت «اعا، مەن جاتقان ءۇيدىڭ ەدەنى سىنىپ جاتىر، جاعداي ءماز ەمەس» دەپ ەدىم، ءتۇن ىشىندە كامال سمايىلوۆ دوسىنا بارىپ، مەنىڭ جاعدايىمدى ايتقانى بار.
تۇڭعىشىمىز ايگەرىم ومىرگە كەلدى. مەندە كينودان ماماندىق السام دەگەن ارمان بولدى. كينو الەمى تارتتى دا تۇردى. سوسىن شابادانىمدى ارقالاپ، ماسكەۋگە سسەناريستەردىڭ ەكى جىلدىق كۋرسىنا وقۋعا كەتتىم. كينو سالاسىنىڭ قىر- سىرىن ۇيرەنىپ، سسەناريست ماماندىعىن العىم كەلدى. ۇلكەن ورتاعا وقۋعا بارۋىما كامال سمايىلوۆتىڭ ىقپالى بولدى. كامال اعا دا ۇنەمى قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىردى. ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىمدە، مينيستر دەڭگەيىندەگى كوميتەت ءتوراعاسى بولاتىن. جاتاقحانامىزعا ىلعي بارىپ، جاعدايىمىزدى ءبىلىپ تۇردى. مىنەزى بالا سياقتى عاجاپ جان ەدى. ءبىزدى بالا دەمەي، ءتىپتى ۇلكەن باستىق بولسا دا ونداي ەشتەڭەسىن سەزدىرمەي، تەرەزەسى تەڭ ادامداي اڭگىمەلەسىپ جۇرە بەرەتىن. تاعدىر ءبىزدى وسىنداي جاقسى ادامدارمەن جولىقتىردى. ۇيلەنگەن كەزدە ءابىش كەكىلبايەۆپەن تانىسىپ، تويىمىزدى ءابىش اعامىز باسقاردى. ول كىسىلەرمەن قازىرگە دەيىن ارالاسامىز، توبەمىزگە قويىپ قۇرمەتتەيمىز.
ماسكەۋدەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ «جارىق دۇنيە» اتتى پوۆەست جازدىم. اكىم تارازي مەن سايىن مۇراتبەكوۆ اعالارىم سول كەزدەگى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆكە «وسىنداي ءبىر بالا بار، ءسىز تانىسىڭىزشى» دەپتى. ءابدىجاميل اعا شىعارمالارىمدى سۇرادى. «جارىق دۇنيەنىڭ» قولجازباسىن بەردىم. حيكايانى وقىپ بولعان سوڭ، ۇلكەن باسىمەن كينوستۋدياعا ىزدەپ كەلىپ، پىكىر ايتقانى ەسىمدە. سودان باستاپ ءابدىجاميل اعامەن دە اعا- ءىنى بولىپ كەتتىك. الماتىعا ينتەرناتقا كەلگەندە، ءبىر ادامدى تانىمايتىنمىن. اقىرىنداپ ءسىڭىسىپ، ادەبيەت مايدانىنداعى ۇلى تۇلعالارمەن ستۋدەنت كەزدىڭ وزىندە ارالاس- قۇرالاس بولىپ كەتتىك. سولاردىڭ ءبارى ماعان ىلعي كومەكتەسىپ وتىردى، - دەيدى جازۋشى.
سەرگەلدەڭگە سالعان سەگىز جىل
- 1985 - جىلى 30- جىلدارداعى اشارشىلىقتا ءوز اۋىلىمنىڭ باسىنان وتكەن وقيعا- لار جايلى «اق بوز ءۇي» رومانىم دايىن بول- دى، - دەيدى ساكەڭ. - شىعارايىن دەسەم، ەشقانداي باسپا ماڭىنا جولاتپايدى. باسپانىڭ تىزگىنى ءوزىم دەپ جۇرگەن اعالارىمنىڭ قولىندا تۇرعاننىڭ وزىندە كىتاپ باسىلعان جوق. ءتىپتى تاقىرىپتىق جوسپارعا ەنگىزۋگە قورىقتى. ولاردى كىنالاۋ ورىنسىز. ۋاقىت، زامان سولاي بولدى. روماندى جازىپ جاتقان كەزدە زەينوللا قابدولوۆ اعامىز «ءاي، سەن بەكەر شارشايتىن بولدىڭ- اۋ!» دەدى. كىتاپ- تىڭ باسىلمايتىنىن مەڭزەدى.
كەڭەس وكىمەتى قۇلاعانشا رومان، شىنىندا دا، باسىلعان جوق. بۇل مەن ءۇشىن وتە اۋىر جىلدار بولدى. كىتاپتى وتىز بەس جاسىمدا باستاپ، وتىز سەگىز جاسىمدا اياقتادىم. الاڭسىز ىزدەنۋ ءۇشىن «كىتابىم شىقسا، قالاماقى الامىن عوي» دەپ جۇمىستى تاستاپ كىرىسكەنمىن. قارجى جوق. سول كەزدەرى جۇيكەنىڭ شارشاۋى بىلىنە باستادى. ءجيى- ءجيى تالىپ قالا بەرەتىنمىن. دارىگەرلەر «بۇل - شارشاۋدان، جۇمىس ىستەمەۋ كەرەك. ءتىپتى شىعارماشىلىق جۇمىستى توقتاتقان ءجون» دەدى. قايداعى توقتاتۋ؟ شىعارماشىلىق جۇمىستاردى ەندى عانا باستاپ وتىرمىن.
شوپان اعامنىڭ ەسكى كيىز ءۇيىن سۇراپ الىپ، روماندى جازۋ ءۇشىن اقساي سايىنداعى بۇلاقتىڭ باسىندا ءۇش جىل جاز وسى كىتاپتى جازۋمەن اينالىستىم. بىتكەننەن كەيىن بەس جىل بويى شىقپاي قالدى. سول كىتاپقا باقانداي سەگىز جىلىمدى ارنادىم. ونداي ادامنىڭ ءومىرى وڭاي بولۋى مۇمكىن بە؟ نە كەرەك، سول كىتاپ اقىرى كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن ءبىر- اق شىقتى. ونىڭ وزىندە العاشىندا «جۇلدىز» جۋرنالى ءۇزىندىسىن بەردى. تولىق بەرۋگە تاعى دا قورىقتى. اشارشىلىق دەگەن تاقىرىپتان كەز كەلگەن باسپا ات- تونىن الا قاشاتىن. ەگەر تاۋەلسىزدىگىمىز تاڭىردەن تۇسپەگەندە، ول كىتاپ شىقپايتىن ەدى، شىقپاق تۇرماق ونىڭ اۆتورىن يتجەككەنگە ايدايتىنى انىق بولاتىن.
1974 - جىلى ءتىپتى اشارشىلىق دەگەن ءسوزدى جازۋشىلار وداعىنىڭ مىنبەرىنەن جاي عانا ايتقان مۇرات اۋەزوۆتى قۋدالاعانىن بىلەمىن. سول كەزدە ول «اشارشىلىق تاقىرىبىن كوتەرمەسە، ءبىزدىڭ ادەبيەت ادەبيەت بولۋدان قالادى» دەپ ەدى. سول ءۇشىن پارتيا ونىڭ ءاربىر ءسوزىن اڭديتىن بولدى. كىتاپتارى باسىلماي قالدى. ءبىراق ونىڭ ايتقان مالىمدەمەسى ماعان قۋات بەردى. سول كەزدە مەن ىشتەي دايىن ەدىم. اشارشىلىق جايىندا رومان جازۋعا بەكىنىپ جۇرگەن ەكى جىگىت بولدىق. ءبىرى - تولەن ابدىكوۆ، ەكىنشىسى مەن ەدىم. ەكەۋىمىز سىرلاسىپ جۇرەتىنبىز. مۇرات - سوزىنە ەل قۇلاق تۇرەتىن ادام عوي. مىنبەردەن ايتقان ونىڭ ءسوزى جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىردى. ءتىپتى يدەولوگتاردىڭ ءوزىن شوشىتتى دەۋگە بولادى. ال ءبىز وعان ءماز بولىپ، قۋاندىق. «بۇل تەك ءبىزدىڭ عانا شارۋامىز ەمەس، بۇكىل زيالى قاۋىمدى تولعاندىراتىن تاقىرىپ ەكەن عوي» دەپ وي تۇيدىك. روماندى جازۋعا كەتكەن ءۇش جىل، ونىڭ باسپادا جاتقان بەس جىلى مەن ءۇشىن ناعىز سەرگەلدەڭ كەزەڭ بولدى.
«جالعان دۇنيە» رومانىم - نەگىزىنەن، اۆتوبيوگرافيالىق شىعارما. ەدىگە دەگەن جازۋشىنىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى جەلىسىمەن جازىلعان. ال ول وقيعالار الدىڭىزدا وتىرعان اۆتوردىڭ دا باستان كەشكەن تىرلىگى بولدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ باستى جاۋىمىز كەڭەس وكىمەتى ەدى. كىتاپتىڭ «ءمىناجات» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تومىن جازۋعا كىرىستىم. ول دا كەڭەس وكىمەتى تاراعاننان كەيىن شىقتى. زايىبىم حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا ساباق بەردى. بەس- التى جىل، اسىرەسە، كەلىنشەگىمنىڭ يىعىنا سالماق كوبىرەك ءتۇستى. وڭاي بولعان جوق، بالالار ءوسىپ كەلەدى دەگەندەي. ءبىر قۋانارلىعى، 1982 - جىلداردان باستاپ سسەناريلەرىم كينو بولىپ شىعا باستادى. ءۇش فيلمىم بىرىنەن كەيىن ءبىرى كورەرمەنگە جول تارتتى. ول بىزگە كادىمگىدەي تىرەك بولدى. ادەبيەتىم توقتاپ قالسا دا، فيلمدەرىم كورەرمەنگە جول تارتتى. ەكى ماماندىعىم بولعانىنىڭ پايداسى ءتيدى.
ءجاننات الەمى - بالالىق شاعىڭ وتكەن جەر
- اڭگىمە باسىندا تۋعان جەرىم جايلى بەكەرگە ايتقان جوقپىن. كورپە قۇدىعى، ءبىزدىڭ اسىق ويناعان، مال باققان جەرلەرىمىز، ۆەلوسيپەد تەپكەن جولدارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ۇنەمى ەسىمە تۇسەدى دە تۇرادى. جاسىم بولسا جەتپىسكە جاقىندادى. ءالى كۇنگە دەيىن بالالىق شاعىم وتكەن جەرلەردى ساعىنامىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءتىپتى ەسىمنەن شىقپايدى. «مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەپ ءجيى ويلاناتىنمىن. قانشا جەردە بولاسىڭ، ەل، جەر ارالايسىڭ. ونى ۇمىتىپ قالۋىڭ مۇمكىن، ال بالالىق بال داۋرەنىڭ وتكەن جەر ءجاننات الەمىندەي، جۇماق تورىندەي بولىپ جۇرەگىڭنىڭ تۇبىندە جاتادى. قىزىقتىڭ ءبارى سول جەردە قالىپ، مىنا جاقتا بوسقا سەندەلىپ جۇرگەندەي بولاسىڭ.
ويلانا- ويلانا ونىڭ سەبەبىن تاپقانداي بولدىم. بالا كەزىندە ادام پەرىشتە بولادى ەكەن. دۇنيەگە پەرىشتەنىڭ كوزىمەن، اسقان ىڭكارلىكپەن، ماحابباتپەن قارايدى ەكەن. ءبارىن ولەردەي ءسۇيىپ جانە قورشاعان تابيعات، ادامنىڭ بويىنداعى جاقسىلىقتى عانا كورەدى ەكەن. عاجايىپ سۇلۋلىقتى بالانىڭ كوزى كورە بىلەدى ەكەن. سول كەزدە شوپتەردىڭ بۇرقىراعان ءيىسىن اجىراتا الاتىنمىن. قازىر ونداي سەزىمنەن تۇك جوق، ءبارى بىردەي سياقتى. دەمەك، ءبارىن ءسۇيۋ ءۇشىن ادام بالاداي پەرىشتە، تازا بولۋى كەرەك ەكەن. ونسىز ادام ءومىردى ءسۇيۋى مۇمكىن ەمەس. سوڭعى كەزدە ءدىن تۋرالى، تازالىق جونىندە كوبىرەك ايتىپ، «قيامەت- قايىم عاسىرى» دەگەن كىتاپ جازۋىمىزدىڭ دا سىرى وسىندا. ءبىز، ياعني قوعامىمىز تازالىقتان الىستاعان سايىن ءومىر ادامنىڭ كوزىنە قاراۋىتىپ كورىنەدى. ادام نەعۇرلىم يمانعا جاقىنداسا، نەعۇرلىم بالالىعىن جوعالتپاسا، سول ادام باقىتتى. سوندىقتان دا اللادان اجىراماۋ، قىلمىس جاساماۋ، الا ءجىپتى اتتاماۋ، وسىلايشا ءوزىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ - ادام باقىتىنىڭ كەپىلدىگى.
1989 - جىلى «اق بوز ءۇي» رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا اشارشىلىق تۋرالى كينو تۇسىرەمىز دەپ كينوستۋديانىڭ باس رەداكتورى مۇرات اۋەزوۆ ماعان سسەناريي جازۋعا تاپسىرما بەردى. رەجيسسەر ءدامىر مانابايدى ەرتىپ، ەسكى اۋىل دەگەننىڭ نە ەكەنىن كورسەتەيىن دەپ تۇرىكمەنستاننىڭ مارى وبلىسىندا وتىرعان قۇدالارىمىزدىڭ اۋىلىنا الىپ باردىم. شىنىندا دا، ءبىر قۇدىقتىڭ باسىندا تۇيە باعاتىن جەتپىس ءۇيلى كوشپەلى اۋىل وتىر ەكەن. سونداعى ءدامىردىڭ تاڭعالعانىن كورسەڭىز، ءاربىر ۇيگە باس سۇققاندا جاڭا مۇراجايعا كىرگەندەي بولدى. ايەلدەردىڭ شەبەرلىگى سونشالىقتى، ءۇيدىڭ باسقۇرلارىن كەرەمەت اشەكەيلەپ، قولدان توقىعان. كوشپەندى اۋىل دەگەنىمىزدىڭ سوڭى سول بولدى- اۋ دەپ ويلايمىن.
تۇرىكمەنستاندا 80- جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن ساقتالدى، قازىر بار ما، جوق پا، بىلمەيمىن، مۇمكىن، كوشىپ كەتكەن بولار. قازاقتىڭ كوشپەندى تىرشىلىگى قازاقستاندا 30- جىلدارى كۇشتەپ توقتاتىلدى. ۇجىمداستىرۋ بولدى. ءبىراق مالشى قاۋىم سول تىرلىگىمەن ءومىر سۇرە بەردى. مەن ءۇشىن 1961 - جىلعا دەيىن كوشپەندى تىرلىك، كوشپەندى تۇرمىس جالعاستى. ون ءۇش- ون ءتورت جاسىما دەيىن سول كوشپەندى اۋىلدىڭ بالاسى بولدىم. سوندىقتان كوشپەندى اۋىلدىڭ اشارشىلىققا ۇرىنۋى جايلى رومان جازۋ ماعان قيىنعا تۇسپەدى. كۇندەلىكتى كوزىممەن كورگەنىم، ۇلكەندەردەن ەستىگەنىم ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى.
كينوعا دايىندىق جۇمىستارى باستالعان 1989 - جىلى سول بالالىق شاعىم وتكەن كورپە دەگەن قۇدىقتىڭ باسىنا باردىم. الدىندا ءبىر وتار قويى بار تۇرىكمەن شوپان وتىر ەكەن. باسقا ەشتەڭە جوق. قاڭىراپ جاتقان جەر، باياعى جۇرت قونىستانعان، بالا كەزدە ويناعان جەرلەردى ارالاپ، ماۋقىمدى باسىپ قايتتىم، - دەيدى سماعۇل اعا.
قازاق بولۋ - وقشاۋلانۋ دەگەن ءسوز ەمەس
- ءبىز ءداستۇرلى وتباسى، ءداستۇرلى تاربيە، ءداستۇرلى ءدىن، ءداستۇرلى مورال، ءداستۇرلى تاريح دەگەندى ءجيى ايتىپ جاتىرمىز. بۇل بەكەر ەمەس. بۇل باياعى مەن ومىرگە كەلگەن ەسكى اۋىلعا قايتىپ بارۋ دەگەن ءسوز ەمەس. سول ەسكى اۋىل مىڭداعان جىلدار بويى تۇرمەسىز، پوليتسياسىز، پروكۋرورسىز قالاي ءومىر ءسۇردى؟ ول اۋىلدا سۋيتسيد بولعان جوق. پەدوفيل بولعان جوق. ولار اكەسىن قارتتار ۇيىنە وتكىزگەن جوق. ءوز قىزىنا ءوزى شاپقان جوق. ناشاقورلىق، ماسكۇنەمدىك بولعان جوق. دەمەك، مىڭداعان جىلدار بويى قازاقتى قازاق قالپىندا ۇستاپ كەلگەن مورالدىك- ەتيكالىق داستۇرىمىزگە بەت بۇرۋىمىز كەرەك. ول «اينالىپ بارىپ باياعى كيىز ۇيدە تۇر» دەگەن ءسوز ەمەس.
ءبىز كىم بولايىق، مەيلى ۇلكەن كاسىپكەر، مينيستر، قۇرىلىسشى نەمەسە شوپان بولساق تا، يماندى بولۋ، ياعني تازا بولۋ پارىزىمىز بولۋى كەرەك. وتانعا، وتباسىڭا قىزمەت ىستەۋ، ادامعا زيان جاساماۋ، تاربيەلى، پاتريوت ۇل- قىز ءوسىرۋ، بىلىمگە ۇمتىلۋ - وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ يماندى ءومىر سالتىنا اينالسا ەكەن دەيمىز. سوندا ءبىز ۇلت بولىپ ۇيىسامىز. ەگەر ءدال بۇگىنگىدەي ءبىرىمىز كريشنايت، ءبىرىمىز حريستيانين، ءبىرىمىز ۆاحاببيست بولساق، ەلدىڭ تۇتاستىعى قايسى؟ ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىنىمىز بار، حانافي مازھابىنا جاتا- مىز. بۇل - ءبىزدىڭ مىڭداعان جىلدار بويى سوعىستان دا، اشارشىلىقتان دا حالىقتى امان الىپ شىققان، ىسىلعان، سىننان وتكەن ءداستۇرلى ءدىنىمىز. مىنەكي، وسى ءدىنىمىزدى بۇرىنعى قازاق قالاي ۇستانسا، ونى ءبىز ءدال سول قالپىنا كەلتىرە الساق، مىقتى قازاق بولىپ، ماڭگىلىك ەل بولىپ ءومىر سۇرە الامىز.
جازۋشى گەرولد بەلگەر ايتپاقشى، بىزگە نەمىس بولۋدىڭ دا، فرانسۋز بولۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ءبىز الدىمەن قازاق بولۋىمىز كەرەك. ءبىراق ول وقشاۋلانۋ دەگەن ءسوز ەمەس. وزعان ەلدەردىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ ءبارىن الۋىمىز كەرەك. ءبىراق ءوز تاريحىمىزدا، ءوز وتباسىمىزدا ءداستۇرلى تاربيەنىڭ وزگە ەلدەردە جوق عاجايىپ قاسيەتتەرىن جوعالتىپ الماي، مۇمكىندىگىنشە سولاردى قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ عاجايىپ قاسيەتتەرى، سالت- داستۇرلەرى بولدى. سوندىقتان بۇگىندە بۇكىل باتىس الەمى ۇرىنىپ وتىرعان جاعدايعا جەتكەن جوقپىز.
بۇكىل باتىستا قازىر ءداستۇرلى وتباسىنىڭ داعدارىسى ءجۇرىپ جاتىر. ءداستۇرلى وتباسى قيراپ، شاڭىراقتارى ورتاسىنا تۇسۋدە. سوندىقتان ءداستۇرسىز وتباسىلار پايدا بولدى. مىسالى، ءبىرجىنىستى وتباسىلار. ول سۇمدىق ەپيدەمياعا اينالىپ، بۇكىل باتىستى جالماپ بارادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولار دەموگرافيالىق داعدارىسقا ۇرىنىپ وتىر. ياعني «عاسىردىڭ اياعىندا ەۋروپالىقتار تاريحتا بولماعان ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە دەيىن دەموگرافيالىق قۇلدىراۋعا ۇرىنادى» دەپ ادامداردىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن قۇتقارۋ جونىندە سول ەلدەن شىققان ساراپشىلار دابىل قاعىپ جاتىر. ولاردىڭ وسىنداي جاعدايعا ۇرىنۋىنىڭ باستى سەبەبى - وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى دىندەرىنەن بەزىپ، قۇدايسىزدىققا ۇرىنۋدان.
ولار مۇنداي جاعدايعا ءبىر كۇندە كەلگەن جوق. الدىمەن ⅩⅤ عاسىردا يندۋستريا دامىدى دا، ولاردا قارۋ، كەمەلەر پايدا بولدى. دۇنيەنى جاۋلاپ الۋعا كىرىستى. ولاردىڭ بۇل ارەكەتىنە قۇداي كەدەرگى جاسادى. ادامداردى ولتىرۋگە، توناۋعا، ۇرلاۋعا بولمايدى. سوندا ولار - يمپەرياليستەر قۇدايمەن الىستى. اقىرى قۇدايدى «جەڭىپ»، عىلىمعا اقشا سالىپ، «ەۆوليۋتسيا بولعان ەكەن، قۇداي بولماعان ەكەن» دەگەندى شىعارىپ، XIX عاسىردا نيتسشەنىڭ اۋزىمەن «قۇداي ءولدى» دەپ رەسمي تۇردە جاريالادى. قۇداي «ولگەننەن» كەيىن نە بولدى؟ قۇداي «ولگەننەن» كەيىن، ادام ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. 1914 - جىلعى، 1941- 1945 - جىلدارعى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا الەم بويىنشا ميلليونداعان ادام قاساپحاناعا ءتۇستى. الەم ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قايتىپ كەلمەسە، قۇدايىن تانىمايتىن بولسا، بۇدان دا جامان بولادى. كىشكەنتاي عانا تۇيمەنى ءبىر اقىماق باسا سالادى، ءبىتتى، الەمدە يادرولىق سوعىس باستالادى. مۇنداي سوراقىلىقتىڭ بولماۋى ءۇشىن ءبىز ءاۋ باستاعى باستاۋىمىزعا ورالۋىمىز كەرەك.
...
ەلباسىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن بيىل اتاپ ءوتۋ جونىندە ۇلكەن باستاما كوتەردى. كەڭەس وداعى كەزىندە 70 جىل بويى «تاريحتارىڭ جوق، حاندارىڭ جوق، ءتىپتى مەملەكەت رەتىندە ەشتەڭەلەرىڭ جوق» دەگەن ساياسات بولدى. ونى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ كەلە جاتقاندار بار. كەڭەستىك سانادان ارىلماعان كەشەگى قىزىل بيلەتتى باسشىلار بۇلار. سونى ءالى دە الەم الدىندا ايتىپ كەلەدى. ۇيالماي- قىزارماي، بۇكىل الەمنىڭ الدىندا ءبىزدى تاريحى بولماعان، مەملەكەتى جوق حالىق دەپ ماسقارالاپ جاتىر. سوندىقتان ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ جايىنداعى ۇسىنىسى ءبارىمىزدىڭ ەڭسەمىزدى كوتەردى. تاريحى جوق حالىق، شىنىندا دا، جوق حالىق. ءبىز قۇدايعا شۇكىر، تاريحىمىز دا، مەملەكەتتىگىمىز دە بار حالىقپىز. كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ، بارىمىزدى جوق قىلۋعا قۇشتار كۇشتەر بار ەكەن.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى شەڭبەرىندە جاسالىناتىن ءبىراز شارۋالار بار. پرەزيدەنتىمىز «قازاق فيلمنىڭ» باسشىسىن شاقىرىپ الىپ، تاپسىرما بەردى. اۋەلى «قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى ەلۋ جىلدىعىن الىڭدار، ءۇش- ءتورت حاننىڭ تاريحى بولسىن» دەدى. بۇل - كۇزدە عانا بولعان اڭگىمە. ءبىز سەريالدىڭ سسەناريىن جازۋعا كىرىستىك. بۇل ءىس «جاۋجۇرەك مىڭ بالانىڭ» سسەناريىن جازعان تيمۋر جاقسىلىقوۆ پەن ماعان جۇكتەلدى. تاياۋدا وتا جاساتتىم. سول كەزدە دە كومپيۋتەرىم قولىمنان تۇسكەن جوق. قازىر ءبىز سونىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز.
داعدارىس دەگەن قىرسىق اياقتان شالماسا، 60 سەريالىق قازاق حاندىعى تۋرالى تاريحي سەريال الداعى ءۇش جىلدا جاسالىپ ءبىتۋى كەرەك. بۇل جوبانى ءمينيسترىمىز ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى قامقورلىق جاساپ، تىكەلەي قاداعالاپ وتىر. قازىر تاريحشىلار، كينو رەجيسسەرلەر، سسەناريستەر، جازۋشىلار ءجيى كەزدەسىپ، اقىلداسىپ، جازعانىمىزدى تالقىلاپ، جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. 10 سەريالىق تەلەفيلم سسەناريى، قۇداي قالاسا، اقپان ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دايىن بولۋعا ءتيىس. سول كەزەڭدەرگە قاتىستى قولدا بار تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبارى الدىمىزدا جاتىر. بۇل - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. كينوعا قوماقتى قارجى ءبولىنۋى ءتيىس. بۇل ءوز قارا باسىمنىڭ قامى ەمەس، حاندارىمىزدى، حانشالارىمىزدى لايىقتى كيىندىرىپ، باتىرلارىمىزدىڭ بەس قارۋى بويىندا بولۋى كەرەك. وعان ۇلكەن قاراجات قاجەت. بۇل ۇلت رۋحىن كوتەرەتىن دۇنيە بولۋعا ءتيىس!
«كوشپەلى اۋىلدىڭ ءبىر عاجايىپ قاسيەتى بولدى. قازىر سول قاسيەتتەردىڭ كوبى جوق. كوشپەلى اۋىلداعىلار تۇگەلىمەن اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن، بەس ۋاقىت نامازىن وقيتىن قازاقتار بولدى. اكە- شەشەلەرىمىز وزدەرىنىڭ ساۋاتى جوق بولسا دا ساناسى، جادى ارقىلى حالىقتىق ەتيكا، حالىقتىق ءداستۇر، سالت- سانا، شەجىرەنىڭ ءبارىن جاقسى بىلەتىن. بىزگە حالىقتىق تاربيە بەردى. كادىمگى اتام زاماننان كەلە جاتقان سالت- ءداستۇر سول كۇيىندە ءبىزدىڭ بويىمىزعا كوشتى. ءبىز وسى قاسيەتتەردى ءوز ۇرپاعىمىزدىڭ بويىنا سىڭىرە ءبىلۋىمىز كەرەك» دەگەن ويمەن اڭگىمەسىن قورىتىندىلادى سماعۇل اعا.
ساكەڭ قۇداي قوسقان قوساعى جۇماجان جەڭگەمىزبەن ۇل مەن قىزىن ءوسىرىپ، تاربيەلەپ، ءۇش نەمەرە ءسۇيىپ وتىر. جازۋشى ۇرپاعىنىڭ بويىنا ءوزى ايتقان قازاقى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلگەنىنە سەنىمدىمىز.
گۇلنار جۇماباي قىزى
«ايقىن» گازەتى