قازاقستان عالىمدارىنىڭ ءاربىر 5- جاريالانىمى الەمنىڭ ۇزدىك عىلىمي جۋرنالدارىندا جارىق كورەدى
«عىلىمي جانە/نەمەسە عىلىمي- تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرتسياليزاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭدارعا سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى. 1990 -جىلدارى ەلىمىزدە 289 عىلىمي مەكەمە بولدى. ولاردا نەگىزىنەن عىلىمي- تەحنيكالىق قىزمەتپەن اينالىساتىن 50,6 مىڭ ادام جۇمىس ىستەدى. ال بۇگىندە عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن جانە ازىرلەمەلەرمەن 384 ۇيىم اينالىسادى. وعان 22 378 ادام، ونىڭ ىشىندە 17 454 مامان- زەرتتەۋشى جۇمىلدىرىلعان. بۇگىندە عىلىمعا بەتبۇرعان جاستاردىڭ سانى دا ارتىپ كەلەدى. ناقتى ايتار بولساق، 2011 -جىلى 35 جاسقا دەيىنگى جاس عالىمداردىڭ سانى 6,4 مىڭ بولسا، وتكەن جىلى ولاردىڭ سانى 8,1 مىڭعا جەتتى.
«عىلىم تۋرالى» ق ر زاڭى جۇزەگە اسىرىلا باستاعان ساتتەن بەرى اتالعان جۇيەدە نەگىزگى قۇرىلىم جۇمىسى قالىپتاستىرىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى جانىنداعى جوعارعى عىلىمي- تەحنيكالىق كوميسسيا، مەملەكەتتىك عىلىمي- تەحنيكالىق ساراپتاما، ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس بار. ولاردىڭ قۇرامىنا عالىمدار، ساراپشىلار، ءوندىرىس پەن بيزنەس قۇرىلىمداردىڭ وكىلدەرى كىرەدى. عىلىمدى باسقارۋدىڭ جاڭا مودەلى مەن عىلىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ جاڭا تەتىگى (بازالىق، گرانتتىق، باعدارلامالىق- ماقساتتى قارجىلاندىرۋ) جۇمىس ىستەيدى.
2017 -جىلى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ ارقىلى 1547 عىلىمي جوبا جانە 2015-2017 -جىلدارعا ارنالعان باعدارلامالىق- ماقساتتى قارجىلاندىرۋ بويىنشا 95 عىلىمي، عىلىمي- تەحنيكالىق باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلدى. جۇزەگە اسىرىلعان جوبالاردىڭ 35 پايىزىن جاس عالىمدار (7413 ادام) ازىرلەدى. ال زەرتتەۋ توپتارىنىڭ قۇرامىندا شەتەلدىك 716 عالىم بولدى. وتاندىق عالىمدار 201 پاتەنت جانە 21 اۆتورلىق كۋالىك الدى. 86 ازىرلەمە قولدانىسقا ەنگىزىلدى.
عىلىمدى رەگلامەنتتەيتىن نورماتيۆتىك- قۇقىقتىق بازا كۇشەيتىلدى. ونىڭ ىشىندە عىلىمدى قارجىلاندىرۋ، مەملەكەتتىك عىلىمي- تەحنيكالىق ساراپتاما جۇرگىزۋ ەرەجەلەرى، ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس ءتارتىبى مەن قۇرامى قايتا قارالدى. نورماتيۆتىك- قۇقىقتىق اكتىلەردە جوبالاردى گرانتتىق جانە باعدارلامالىق- ماقساتتى قارجىلاندىرۋ بويىنشا قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ اشىقتىعى ارتتىرىلدى. جوبالاردى ىرىكتەۋدىڭ ناقتى كريتەرييلەرى ايقىندالدى. سۇرالىپ وتىرعان قارجى كولەمىنىڭ نەگىزدىگىن باعالاۋ، مەملەكەتتىك عىلىمي- تەحنيكالىق ساراپتاما باللىن جانە ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس باللىن جيناقتاۋ، جوبالاردى بەكىتۋ جانە قارجىلاندىرۋ ءۇشىن جيىنتىق بالل بويىنشا ولاردى سارالاۋ ەنگىزىلدى.
2015 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا العاش رەت مەملەكەت باسشىسى ءال- فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا مەملەكەتتىك سىيلىعىمەن 40 لاۋرەاتتى ماراپاتتادى. 2019 -جىلى سىيلىق 29, ال 2020 -جىلى 15 لاۋرەاتقا تابىستىلدى. جالپى، ەلىمىزدە جىل سايىن 6 اتاۋلى سىيلىق جانە 75 مەملەكەتتىك عىلىمي ستيپەنديا، ونىڭ ىشىندە تالانتتى جاس عالىمدارعا ارنالعان 50 ستيپەنديا بەرىلەدى.
ق ر ءبىلىم جىنە عىلىمي مينيسترلىگى جانىنان جاس عالىمدار كەڭەسى قۇرىلعان. جاس عالىمدار ءۇشىن العاش رەت 2020-2022 -جىلدارى عىلىمي زەرتتەۋلەردى گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا ارنالعان كونكۋرس وتكىزىلىپ جاتىر. 2019 -جىلدان باستاپ ەلىمىزدەگى بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە تەحنولوگيالاردى كوممەرتسياليزاتسيالاۋ كەڭەسى/تەحنولوگيالار ترانسفەرتى كەڭسەسىنە ارنالعان گرانتتار ءبولۋ اياسىندا تەحنولوگيالار ترانسفەرتى كەڭسەسىنىڭ شامامەن 1500 عالىمى مەن قىزمەتكەرلەرىن وقىتۋ باستالدى.
قازاقستان عالىمدارىنىڭ حالىقارالىق رەيتينگتىك باسىلىمداردا جاريالانىم جاريالاۋ بەلسەندىلىگىنىڭ دە ايتارلىقتاي ارتا تۇسكەنى بايقالادى. بۇگىندە Scopus مىلىمەتتەر بازاسىنداعى قازاقستاندىق عالىمدار جاريالانىمدارىنىڭ جالپى سانى 2011 -جىلعى 577 ماقالادان 34 ەسەگە ارتىپ، 19879-عا، ال Web of Science مالىمەتتەر بازاسىندا 59 ەسە ۇلعايىپ 425-تەن 25088 ماقالاعا جەتىپ وتىر. سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ءاربىر بەسىنشى جاريالانىمى الەمنىڭ عىلىمي جۋرنالدارىنىڭ توپ-25 پايىزىنا ەنىپ كەلەدى. ال 2019 -جىلى 7 قازاقستاندىق وزدەرىنىڭ پاندىك سالاسى بويىنشا الەمدە جۇمىسى ەڭ كوپ دايەكسوز كەلتىرىلگەن 1 پايىز عالىمداردىڭ قاتارىنا كىردى.
«ءبىز عىلىمنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان عالىمدارىمىزدى ماقتان تۇتامىز. ەلىمىزدەگى عىلىم سالاسىنىڭ الەۋەتى زور. ماسەلەن، بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ كوروناۆيرۋسقا قارسى ازىرلەگەن ۆاكتسيناسىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. بۇگىنگى تاڭدا عىلىم سالاسىنىڭ جەتىستىكتەرى ايتارلىقتاي كوپ، دەگەنمەن پروبلەمالار دا جوق ەمەس. سوندىقتان ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەلىمىزدەگى عىلىمنىڭ ودان ءارى دامۋى ءۇشىن كەشەندى شارالار قابىلداپ جاتىرمىز»، - دەگەن ەدى تاياۋدا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ.
ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ جان- جاقتى قولداۋىنىڭ ارقاسىندا عىلىمدى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ كولەمى سوڭعى ەكى جىلدا شامامەن ەكى ەسەگە ارتتى. 2025 -جىلعا قاراي عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كولەمىن جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 1 پايىزىنا دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارلانعان. بۇل وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەرەتىن بولادى.
بۇعان دەيىن ەلىمىزدە گرانتتىق جانە باعدارلامالىق- نىسانالى قارجىلاندىرۋعا ارنالعان كونكۋرستار ءۇش جىلدا ءبىر رەت جۇرگىزىلسە، ەندى ولار جىل سايىن وتكىزىلەتىن بولادى. تەك وتكەن جىلى 5 كونكۋرس وتكىزىلدى. سونىمەن قاتار العاش رەت گرانتتاردىڭ جاڭا تۇرلەرى (ىنتىماقتاستىققا باعىتتالعان، قىسقا مەرزىمدى، جەكە، جاس عالىمدارعا ارنالعان جانە ت. ب) ەنگىزىلدى. بۇل كوپتەگەن پەرسپەكتيۆتى عىلىمي يدەيالارعا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
دوكتورانتتاردىڭ ستيپەندياسى 80 پايىزعا ۇلعايدى. بۇدان بىلاي ولاردىڭ ستيپەندياسى جىل سايىن 15 پايىزعا ءوسىپ وتىرادى جانە 2025 -جىلعا قاراي 260 مىڭ تەڭگەنى قۇرايتىن بولادى. جاس عالىمداردى قولداۋ ءۇشىن دوكتورانتۋرادان كەيىنگى زەرتتەۋلەرگە باعىتتالعان ارنايى گرانتتار ءبولۋ جۇزەگە اسىرىلادى.
ۆەدومستۆونىڭ اتاپ وتۋىنشە، عىلىمي جۋرنالداردىڭ ءتىزىمىن قالىپتاستىرۋ ەرەجەلەرىنە دە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. 2021 -جىلدان باستاپ مىقتى، بەدەلدى عىلىمي جۋرنالداردى قولداۋ جونىندەگى جوبانى ىسكە اسىرۋ باستالادى. ەندى جىل سايىن 50 ۇزدىك عىلىمي قىزمەتكەرگە 5 ميلليون تەڭگە كولەمىندە سىياقى تاعايىندالادى. مۇنداعى مەحانيزم «ج و و ۇزدىك وقىتۋشىسى» كونكۋرسىنا ۇقساس بولادى.
سونىمەن قاتار قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قولداۋىمەن 2020 -جىلى ب ع م- گە قاراستى عىلىمي ۇيىمداردىڭ ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋ جانە جۇمىسىن جانداندىرۋعا باعىتتالعان جاڭا بيۋدجەتتىك باعدارلاما اشىلىپ، 2,8 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن ەدى. ناتيجەسىندە 23 عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جابدىقتار ساتىپ الىندى. بيىل وسى ماقساتتا 3,5 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. دەمەك ينستيتۋتتاردى مودەرنيزاتسيالاۋ بويىنشا جۇمىس ءارى قاراي جالعاسادى.
اۆتور: مارلان جيەمباي