ۇلى جىبەك جولىنىڭ 5 ءىرى قالاسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ادامزات تاريحىندا ساۋدا جولدارى تەك تاۋارلار الماسۋدا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەمنىڭ ءارتۇرلى بولىكتەرى اراسىندا يدەيالار الماسۋدا دا ۇلكەن ءرول اتقاردى.

وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردى، دىندەر مەن تىلدەردى بايلانىستىراتىن ۇلى جىبەك جولى بۇعان ايقىن مىسال بولا الادى.

ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان قالالار سول كەزەڭدە ەرەكشە گۇلدەندى. ساۋدا ولارعا تەحنولوگيا، عىلىم جانە اۋىلشارۋاشىلىعىندا جەتىستىككە جەتكەن قاراجات اكەلدى.

1. شيان (چاڭان)

شيان - قىتايداعى ۇلكەن جانە ەجەلگى قالا. بۇرىن ول چاڭان رەتىندە بەلگىلى بولعان. شيان ۇزاق ۋاقىت يمپەريانىڭ استاناسى بولعان. ءدال وسى جەردەن ۇلى جىبەك جولى باستالىپ، كوپتەگەن ساۋداگەرلەر وسى جەردەن وڭتۇستىك- شىعىس ازياعا، ورتا ازياعا جانە جەرورتا تەڭىزىنە اعىلدى.

چاڭان تان اۋلەتىنىڭ (618-904 ج ج. ) كەزىندە وركەندەۋ شىڭىنا جەتتى جانە ءدال وسى كەزەڭدە ول الەمدەگى ەڭ وركەنيەتتى قالالاردىڭ ءبىرى بولدى.

شىن مانىندە، ساۋدا چاڭاننىڭ باتىس نارىعىندا جۇرگىزىلدى. باتىس نارىعى جىبەك جولىنىڭ ساۋداسىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى، ازيا مەن ەۋروپانىڭ ساتىپ الۋشىلارى مەن ساتۋشىلارىن ءتۇيىستىردى. بۇل ساۋدانىڭ باستى قايراتكەرلەرى سوگديانانىڭ كوپەستەرى ەدى، ولار جىبەك جولى بويىمەن تاۋارلار تاسىمالدايتىن.

چاڭان مەشىتى

چاڭان - ۇلتتار مەن دىندەر كەزدەسەتىن ورتالىق بولعان ەدى. قالا كوشەلەرىندە بۋدديزم، داوسيزم، زورواستريزم، مانيحەييزم، نەستوريان ءدىنى جانە يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلاردى كەزدەستىرۋگە بولاتىن ەدى.

يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلار ءۇشىن باستى عيباداتحانا 742 -جىلى تۇرعىزىلعان چاڭان مەشىتى بولدى. مەشىتتىڭ ءوزى باتىس بازارىنىڭ جانىندا ورنالاسقان.

2. سامارقاند

سامارقاند - ورتالىق ازيانىڭ ءىنجۋ-مارجانى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى قالاسى، قىتاي مەن جەرورتا تەڭىزى اراسىندا ءتيىمدى ورنالاسقان.

بىرنەشە عاسىرلار بويى سامارقاند ءىرى ساۋدا قالاسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قولونەر مەن عىلىم ورتالىعى رەتىندە دە تانىمال بولدى.

شەجىرەلەرگە سۇيەنسەك، سامارقاندتىڭ ساۋداگەرلەرى قىتايعا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 206 -جىلدان باستاپ شامامەن 500 جىل بويى قاتىناس قۇرعان. سامارقاندىق ساۋداگەرلەر قىمبات مەتالدارمەن، دامدەۋىشتەرمەن جانە كيىم-كەشەكتەرمەن ساۋدا جاساعان. كەيىنىرەك، ءامىر تەمىردىڭ باسقارۋ داۋىرىندە قالا ونىڭ يمپەرياسىنىڭ استاناسىنا اينالىپ وركەندەۋ شىڭىنا جەتتى. سامارقاند تاريحىنداعى ەڭ جارقىن كەزەڭ ءامىر تەمىر مەن ۇلىقبەكتىڭ بيلىگىمەن بايلانىستى.

ءامىر تەمىر سامارقاندتا دۇكەندەر ورنالاساتىن كوشە سالۋدى بۇيىردى. ءامىر تەمىردىڭ ويى، سامارقاندقا ساۋداگەرلەردى تارتىپ ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ جانە سامارقاندتى الەمدىك ساۋدا ورتالىعىنا اينالدىرۋ بولدى.

ءامىر تەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەك سامارقاندتى عىلىمي جانە مادەني تۇرعىدان دامىتتى. ول اينالاسىنا عالىمداردى جينادى، ولارمەن ۇزاق ۋاقىت عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءارتۇرلى ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن. 1424 -جىلى ول سامارقاندتا سول كەزدەگى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن وبسەرۆاتوريانى سالدى.

3. الەپپو

الەپپو جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋى مەن ەۆفرات اڭعارىنىڭ اراسىندا ءتيىمدى جەردە ورنالاسقان. بۇل تەرريتوريا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 2 مىڭجىلدىقتان باستاپ ماڭىزدى ساۋدا تورابى رەتىندە بەلگىلى بولاتىن. بۇل الەپپونى جىبەك جولىنداعى ماڭىزدى قالالاردىڭ بىرىنە اينالدىردى.

الەپپو - الەمدەگى ەڭ كونە قالالاردىڭ ءبىرى جانە عاسىرلار بويى ول ساۋدا جانە ونەركاسىپتىك ورتالىق بولدى.

قامال، ۇلكەن مەشىت جانە بازار - الەپپونىڭ ساۋدا جانە عىلىمي ۇلىلىعىنىڭ دالەلى. قامالدان بۇكىل قالانىڭ تاڭعاجايىپ كورىنىسىمەن قوسا VIII عاسىردا ومەيادتار اۋلەتىنىڭ حاليفتەرى سالعان مەشىت تە كورىنەدى.

الەپپو قامالى

الەپپو بازارىنىڭ ۇزىندىعى 13 شاقىرىمعا سوزىلعان. عاسىرلار بويى ول ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءومىردىڭ ورتالىعى بولدى. بازاردىڭ ءار بولىگى بەلگىلى ءبىر ساۋدا سالاسىن انىقتايتىن اتاۋمەن اتالدى: ءجۇن بازارى، مىس بازارى، توقىماشىلار بازارى، دامدەۋىشتەر بازارى جانە سول سياقتى.

بازاردا ساتۋشىلار مەن ساياحاتشىلار ءۇشىن مونشالار مەن كەرۋەن- سارايلار بولعان.

4. موسۋل

جىبەك جولىنداعى تاعى ءبىر ماڭىزدى قالا - قازىرگى يراكتىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان موسۋل قالاسى.

10-عاسىرداعى ايگىلى مۇسىلمان گەوگرافى ءال-مۋكادداسي موسۋلدى ءوز ايماعىنىڭ ورتالىعى دەپ سيپاتتاعان. ول موسۋل تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «بۇل اسەم ساۋلەتى بار كەرەمەت قالا. قالانىڭ كليماتى جۇمساق جانە اۋىز سۋى تازا. كوپتەگەن بازارلار مەن قوناق ۇيلەر بار. مۇندا ءبىلىمدى جانە كورنەكتى تۇلعالار تۇرادى».

موسۋل ابباسيتتەر اۋلەتىنىڭ بيلىگى كەزىندە ۇلى جىبەك جولىنداعى نەگىزگى ساۋدا ورتالىعى بولدى. سول كەزدەن باستاپ تەحنولوگيالار، ونەر جانە قولونەر قارقىندى دامىدى. مۋسلين دەپ اتالاتىن جۇقا ماتا وسى قالانىڭ اتىن العان.

5. مەرۆ

مەرۆ - ورتالىق ازياداعى بۇرىن ماڭىزدى بولعان وازيس- قالا. قازىرگى كەزدە ول تۇرىكمەنستانداعى مارى قالاسىنان 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ارحەولوگيالىق قازىندىلار ايماعى رەتىندە بەلگىلى.

يسلامنىڭ العاشقى كەزەڭىندە مەرۆ حوراسان پروۆينسياسىنىڭ استاناسى رەتىندە بەلگىلى بولعان، ال XII عاسىردا ول الەمدەگى ەڭ ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى بولعان.

ابباسيدتەر بيلىك ەتكەن كەزدە مەرۆ اراب حاليفاتىنىڭ شىعىس پروۆينسيالارىنىڭ استاناسى بولىپ قالا بەردى. مەرۆتىڭ ەڭ ۇلكەن وركەندەۋى VIII- XIII عاسىرلاردا بولدى.

XI عاسىردا قالا كوپتەگەن بازارلارى، قولونەرشىلەرى، زەرگەرلەرى، توقىماشىلارى، مىس ساتۋشىلارى مەن قىش ىدىستارىنىڭ شەبەرلەرى بار ءىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالدى. مەرۆ كوپتەگەن مەشىتتەر، مەدرەسەلەر، سارايلار مەن باسقا دا عيماراتتار ورنالاسقان اكىمشىلىك جانە ءدىني ورتالىق بولدى.

مەرۆتە توقىما ونەركاسىبى بەلسەندى دامىپ جاتتى. مۇندا جىبەك پەن ماقتا مولىنان ءوندىرىلدى. مەرۆتەن ءار ءتۇرلى ەلدەرگە شيكىزات پەن دايىن ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ جولىنا قويىلدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى