قازاق حاندىعى - 550: ەلدىك بەلەستەرى
«قازاقپارات» اتالعان ەڭبەكتىڭ العاشقى ءبولىمىن بۇعان دەيىن جاريالاعان بولاتىن. ەڭبەكتىڭ جالعاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
***
اۆستريالىق ديپلومات سيگيزمۋند گەربەرشتەين (1486-1566) قاسىم بيلەگەن قازاق حاندىعى تۋرالى جازىپ، ونىڭ تۇرعىندارىن «قازاق تاتارلار» («Cosatski») دەپ تانيدى.
1518 - جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان 1519 - جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن ماسكەۋدە ەلشىلىك ساپارمەن بولعان يتاليالىق فرانچەسكو دا-كوللو مەن انتوني دە-كونتي ءوز ەلىنە قازاق جەرلەرى جونىندە مالىمەتتەر الىپ قايتتى.
يرانعا، قىتايعا جانە باسقا دا شىعىس ەلدەرىنە ساۋدا- ساتتىق جانە ديپلوماتيالىق جۇمىستارىمەن بارىپ قايتقان نەمىس عالىمى جانە جازۋشىسى ادام ولەارييدىڭ (1635 ج.)، گوللانديالىق يان سترەيستىڭ (ХVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى)، فرانتسۋز ۇكىمەتىنىڭ ديپلوماتيالىق اگەنتى دە- لا- نيەۆيللدىڭ (1689 ج. )، فرانتسۋز كوپەسى جان باتيست تاۆەرنەنىڭ (ХVII عاسىردىڭ 30-جىلدارى)، شۆەد ەلشىلىگىنىڭ حاتشىسى ەنگەلبەرت كەمپفەردىڭ (1683 ج.)، گوللاند سۋرەتشىسى كورنەليي دە ءبرۋيننىڭ جولجازبالارىندا قازاقتار جانە ولاردىڭ قونىستارى تۋرالى سان الۋان تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار توپتاستىرىلعان.
اسىرەسە، 1664-1665 - جىلدارى گوللاند ەلشىلىگى قۇرامىندا ماسكەۋگە كەلىپ، ونىڭ شىعىستاعى ايماقتارى جونىندە ماتەريالدار جيناستىرعان گەوگراف ن. ك. ۆيتسەننىڭ 1692 - جىلى امستەردامدا جارىق كورگەن «سولتۇستىك جانە شىعىس تاتاريا تۋرالى» دەگەن ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋ كەرەك. كىتاپتا ەسىم حاننىڭ، تاۋكە حاننىڭ، تۇرسىن مەن بولات سۇلتانداردىڭ، سايرام، تۇركىستان، سوزاق، اققورعان، يكان، ساۋران، وتىرار سەكىلدى قالالاردىڭ اتتارى اتالادى. تۇركىستان قالاسىندا ۇزىندىعى جيىرما بەس ساجىن عيمارات بار، ول «استانا» دەپ اتالادى؛ استانانىڭ ىشىندە جۇزدەن استام باسپانا ورنالاسقان؛ ولاردىڭ بىرەۋىندە ادام بويىنداي قازان تۇر؛ استانادا ازىرەت- قوجا دەگەن قاسيەتتى ادامنىڭ بەيىتى بار دەپ جازادى اۆتور (وقىرمان نە تۋرالى، كىم تۋرالى ايتىلىپ وتىرعانىن بىلەتىن شىعار).
گوللانديالىق جازۋشىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قازاق حاندىعى تاۋكە حان تۇسىندا ءبىر ورتالىققا باعىنعان، ساياسي جاعىنان نىعايعان مەملەكەت بولعان، حاندىقتىڭ تەك سىر بويىنداعى قالالارىنىڭ سانى وتىز ەكىگە جۋىقتاعان. قازاقتار تۋرالى سىڭارجاق پىكىرلەر تاراتۋشىلارعا شۆەد اۆتورى يوگانن تاببەرت فون سترالەنبەرگتىڭ 1738 - جىلى لوندوندا جارىق كورگەن «ەۋروپا مەن ازيانىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس بولىكتەرىنىڭ تاريحي- گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى» اتتى كىتابىن پاراقتاپ شىقسا، ءبىراز پايداسى تيەر ەدى.
ف. سترالەنبەرگ قازاق حاندىعىن قازاق ورداسى («Kosachi Hordaе») دەپ اتاپ، قازاقتاردىڭ كونە مادەنيەتى بار حالىق ەكەندىگىنە دەرەكتەر كەلتىرەدى. ولاردىڭ ىشىنەن اۆتور «جۇمباق جازۋلاردى» (ورحون- ەنيسەي جازۋلارىن)، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى ەسكەرتكىشتەردى، اسىرەسە، ۇلىتاۋ شىڭدارىنىڭ بىرىندەگى پەتروگليفتەردى، ەرتىس پەن ەسىل وزەندەرى جازىعىنداعى كونە مازارلار مەن قورعانداردى اتايدى.
قازاق مەملەكەتتىلىگىن زەرتتەۋدە بۇرمالاۋشىلىقتارعا ۇشىراپ كەلە جاتقان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى - قازاق ءداستۇرلى قوعامىنىڭ ساياسي جۇيەسى.
قازاق قوعامىندا بيلىك جۇرگىزۋ بىرنەشە دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلدى. كوشپەلىلەردىڭ سينكرەتتىك دۇنيەتانىمىنا وراي ورنىققان بيلىكتىك جۇيە مەملەكەتتىك اتريبۋتتاردىڭ ءبارىن قامتىدى. ەڭ جوعارى بيلىك جۇرگىزۋ قۇقى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك-كورپوراتيۆتىك توبىنان سايلاناتىن حانعا تيەسىلى بولدى.
حاندىق بيلىكتىڭ نەگىزگى فۋنكتسيالارىنا ەكونوميكادان تىس قايشىلىقتاردى رەتتەۋ، رۋ-تايپالار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردى شەشۋ، اسكەري-ساياسي جانە سوت قىزمەتتەرى جاتتى. قازاقتاردا حان بيلىگىنىڭ باستى فۋنكتسياسى - حالىقتى سىرتقى شاپقىنشىلىقتاردان قورعاۋ، ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ بولدى.
قازاق قوعامىنداعى اعا حان ينستيتۋتىنا قازاق جۇزدەرى اراسىنداعى بىرلىكتى نىعايتۋ، تۇتاس قازاق جۇرتىنا قاتىستى ماسەلەلەردى رەتتەپ وتىرۋ مىندەتى جۇكتەلدى. قايسى ءبىر دەرەكتەردە قازاق حاندىعىنىڭ تاۋكە حاننان كەيىنگى بيلەۋشىسى قايىپ مۇحامبەت بولعان (كازاحسكو- رۋسسكيە وتنوشەنيا. ۆىپ. 1. دوك. 15. س. 18). 1718 - جىلدىڭ كوكتەمىندە ءابىلقايىر حاننىڭ «قايىپ حاننىڭ تاپسىرماسىمەن سوعىسۋعا دايىن ەكەندىگى» (پامياتنيك سيبيرسكوي يستوريي ХVIII ۆەكا. ت. II. س. 160) جونىندەگى مالىمدەمەسى دە قايىپتىڭ باس حان بولعاندىعىن راستايدى. كەيىن بۇل دارەجەگە ءابىلقايىر، ابىلاي قول جەتكىزەدى. حان بيلىگىنىڭ ديسكرەتتىك سيپاتتا بولعاندىعى، قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى ءتۇرلى بيلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ اراسىندا قاتاڭ ۆەرتيكالدى تاۋەلدىلىكتىڭ ورىن الماعاندىعى جونىندەگى پايىمداۋلار ورتالىق بيلىكتىڭ السىزدىگى سەكىلدى، قىسقاشا ايتقاندا، قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىلىك بولمىسىنىڭ ءپىسىپ- جەتىلمەگەندىگى تۋرالى يدەياعا قوسىمشا قولداۋ تابۋ نيەتىنەن، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەۋدەن، ماسەلەنى وتىرىقشى- ەگىنشىلىكتى مەملەكەتتەرگە ءتان بيلىكتىك جۇيە نەگىزىندە قاراستىرۋدان تۋىندايدى.
قوعامدىق سانادا حان بيلىگى مەملەكەتتىلىكتىڭ، قوعامدى ۇيىمداستىرۋ ىسىندەگى تاريحي ساباقتاستىقتىڭ سيمۆولى، قاۋىپسىزدىك پەن يگىلىكتىڭ نىشانى رەتىندە قابىلداندى. بۇل - سوناۋ تۇرىك قاعاناتى زامانىنان بەرى كەلە جاتقان حان مەن حالىق تۇتاستىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن.
حان بىردەن-ءبىر بيلىك يەسى بولعان ەمەس. جوعارعى سيۋزەرەن رەتىندەگى وعان حاندىقتا بيلىك جۇرگىزۋدى قاراۋىنداعى ۇلىستار مەن تايپالىق بىرلەستىكتەردى بيلەيتىن سۇلتاندارمەن جانە بيلەرمەن بولىسۋگە تۋرا كەلدى. جالپى مەملەكەتتىك سيپاتتاعى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلتاي (حالىق جينالىسى) شاقىرىلدى. تاريحتا قاراقۇمداعى حالىق قۇرىلتايى، ورداباسى قۇرىلتايى بەلگىلى. ورىس دەرەككوزدەرىندە قۇرىلتاي «سەزد» دەپ اتالدى. ⅩⅨ عاسىردىڭ ورتا كەزىندە قازاقتار ومىرىمەن تانىسقان ءبىر ورىس كوپەسى: «كونە زاماننان قىرعىزداردا ورىس بوداندىعىنا وتۋىنە دەيىن كوپ ادامدار قاتىناسقان سەزدەر بولدى» دەپ جازدى (زاپيسكي ساراتوۆسكوگو كۋپتسا يا. پ. جاركوۆا و كيرگيزاح. 1852 گ./ پۋتيەۆىە دنيەۆنيكي روسسييسكيح چينوۆنيكوۆ ي يسسلەدوۆاتەلەي و كازاحسكوي ستەپي ХVIII - سەرەدينى ⅩⅨ ۆەكا. سب. دوك. ي ماتەريالوۆ / سوست. ي. ۆ. ەروفەيەۆا ي در. استانا، 2012. س. 599).
قۇرىلتايدا حان سايلاۋ، جاۋ شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەس، شەت ەلمەن بىتىمگە كەلۋ، ت. ب. بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەر تالقىلاندى.
م. ح. دۋلاتي «تاريح- ي راشيديدە» كۇلتوبەنى موعولستاننىڭ ايگىلى ايماعى دەپ جازادى. كۇلتوبە باسىندا ەل بىرلىگى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى قيىن- قىستاۋ كەزەڭدەردە حالىق جينالىسى بىرنەشە رەت وتكىزىلگەنگە ۇقسايدى. ءبىراق وندا قابىلدانعان شەشىمدى حاننىڭ بۇلجىتپاستان ورىنداۋ قاجەتتىلىگى قاعيداتتى ەشبىر وزگەرىسكە ۇشىرامادى.
حاندىق بيلىك جانە ونىڭ ستاتۋسى مەن فۋنكتسيالارى، سۇلتاندار جانە بيلەرمەن قارىم-قاتىناسى، حاندىق بيلىكتىڭ پارمەندىلىگى مەن بەرىكتىگى سەكىلدى ماسەلەلەر شىعىس اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىندا كەڭىنەن زەرتتەلدى.
ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ەڭ ىقپالدى ساياسي كۇشىن، حاننان كەيىن، سۇلتاندار نەمەسە تورەلەر قۇرادى. شىڭعىس حان اۋلەتىنەن تاراعانداردىڭ بارلىعى سۇلتاندار اتالىپ، ولار، شىڭعىس حاننىڭ قاي بۇتاعىنا جاتسا دا، حان تاعىنان ۇمىتكەر بولدى.
قازاقتار دالالىق مەملەكەتتىلىك داستۇرلەردى ساقتاي وتىرىپ، سۇلتانداردىڭ جەكە ۇلىستاردى باسقارۋ قۇقىن دا قابىلدادى. ولاردىڭ ساياسي قۇقىقتارىنا جالپى مەملەكەتتىك باسقارۋعا، جەرگىلىكتى (ياعني، ۇلىستى) باسقارۋعا قاتىسۋ جاتتى. ۇلىستى باسقارۋ سۇلتاندارعا ونىڭ حالقىنىڭ ۇستىنەن اسكەري- ساياسي بيلىك جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدىردى. ۇلىستىق سۇلتاندارعا سوعىس كەزىندە جاساق قۇرىپ، وعان قولباسىلىق ەتۋ قۇقى بەرىلدى.
مارتا ولكوتت: «قازاقتاردا ەكى ساتىلى اكىمشىلىك قۇرىلىم بولدى: حاندار مەن سۇلتاندار اريستوكراتياسى رۋلىق قاعيداتقا نەگىزدەلگەن اكىمشىلىك جۇيەسىنەن بيىك تۇردى»، - دەپ جازادى. الايدا، امەريكالىق پروفەسسوردىڭ پىكىرى ۇستىرتىندەۋ سەكىلدى. ول قازاق قوعامىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ورنى مەن ءرولىن جەتكىلىكتى تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋىندايدى.
ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك جۇيەسىندەگى دەموكراتيالىق بيلىكتىڭ ماڭىزدى بۋىنى - بي حالىق تۇسىنىگىندە: سوت، تورەشى؛ باتاگوي، شەشەن؛ ءبىتىستىرۋشى ديپلومات، ەلشى رەتىندە ۇعىنىلدى.
ءبي، «جەتى جارعى» بويىنشا، وزىنە باعىنىشتى رۋ-تايپا شەگىندە سوت جانە اكىمشىلىك بيلىك (حانمەن قاتار) جۇرگىزدى. ءوز قاۋىمىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن قاداعالاپ، ءتارتىپ پەن تىنىشتىقتىڭ بۇزىلماۋىنا جاۋاپتى بولدى. وسىلايشا، بيلەر بيلەۋشى حانداردىڭ حالىق اراسىنداعى سەنىمدى تىرەگىنە اينالىپ، سۇلتاندارمەن تەڭ قۇقىلى دارەجەدە مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قاتىستى.
قازاقتاردا بيلەر، اتقاراتىن جۇمىسىنا، لاۋازىمىنا، بەدەلىنە، ادامي قاسيەتتەرىنە وراي، اتا ءبي، توبە ءبي، قاتار ءبي، جەكە ءبي، توتەن ءبي، بالا بي بولىپ بولىنگەن.
بيلەر ينستيتۋتى مەملەكەتتىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن تەك قانا عۇرىپتىق قۇقىق ەمەس، سول سياقتى رۋحاني- مادەني سالت-ءداستۇر نەگىزىندە دە ۇشتاستىرا ءارى تەڭدەستىرە وتىرىپ قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەگەن بىردەن-ءبىر قۇرىلىم بولدى.
ونىڭ ۇستىنە ول مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىمەن تىعىز استاسا وتىرىپ، حالىق پەن بيلەۋشى توپتاردىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە توپتاسۋىنا ىقپال ەتتى (ورازبايەۆا ا. قازاق حاندىعىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ گەنەزيسى مەن تاريحي ەۆوليۋتسياسى / ساياسات. 1997. 107-ب. ).
بيلەر ينستيتۋتى كوشپەلىلەر قوعامىندا بۇرىننان دا بەلگىلى بولدى. قازاق قوعامىندا ەجەلگى قۇقىقتىق رەتتەۋ فورمالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بيلەر سوتى جۇمىس ىستەدى. ونى كونە زاماندارداعى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تايپا كوسەمدەرىنە سۇيەنۋ ارقىلى مەملەكەت ىشىندەگى ءتارتىپ پەن رەتتىلىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ۇمتىلىسى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن دالالىق دەموكراتيانىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى دەۋگە بولادى.
قازاق قوعامىندا سوت تورەلىگى مەملەكەتتىك باسقارۋ يەرارحياسىنداعى جوعارعى بۋىن- حاندىق بيلىكپەن تەڭدەس، كەيدە ودان بيىك دەڭگەيدە تۇردى. بيلەر سوتى جەرگىلىكتى ماندەگى داۋ- دامايدى، قىلمىستىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قاراعان. بيلەر سوتىنىڭ شەشىمدەرىنە كوڭىلى تولماعان، ادىلدىگىنە سەنبەگەن داۋلاسۋشى تاراپ وزگە بيلەرگە نەمەسە توبە بي تورەلىگىنە جۇگىنۋگە قۇقىلى بولعان.
ال توبە ءبي ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا اربيتر قىزمەتىن اتقارعان (كەنجاليەۆ ز. كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەت. ا. , 1997؛ قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-توم. ا. , 1999).
ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ پارلامەنتىمەن دەڭگەيلەس ينستيتۋت - بيلەر كەڭەسى بولدى. ول جىلدىڭ ءبىر مەزگىلىندە، ادەتتە ەل جايلاۋعا كوشىپ بولعان سوڭ (ال كەيبىر اۆتورلار كۇز ايلارىنىڭ بىرىندە دەيدى) وتكىزىلگەن، وعان حان، سۇلتاندار، ءۇش ءجۇزدىڭ ەلگە سىيلى، «قارا قىلدى قاق جاراتىن» ادىلدىگىمەن تانىلعان بيلەرى، باتىرلار مەن قوجالار قاتىسقان. بيلەر كەڭەسىندە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەر تالقىلانىپ، ءتيىستى شەشىمدەر الىنعان. بيلەر شەشىمدەرىن ەشكىم بۇزا الماعان، حان دا، قارا دا ونى ورىنداۋعا مىندەتتى بولعان. تاۋكە حان قالىپتاستىرعان وسى دەموكراتيالىق-قۇقىقتىق قاعيدانى كەيىنگى قازاق حاندارى قاتاڭ ۇستانعان. ال بيلەر كەڭەسىنىڭ رەسەيمەن تەك بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ جونىندەگى ۇيعارىمىن بۇزىپ، ءوز دەگەنىمەن رەسەي بوداندىعىن (مەيلى، ءتىپتى، پروتەكتورات- اق بولسىن) قابىلداۋ جونىندەگى ءابىلقايىر حاننىڭ قادامى حالىق تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا ۇشىرادى. قازاقتاردىڭ ءابىلقايىردان سىرت اينالعانى سونشالىق، 1736 -جىلى ونىڭ ورداسىنا كەلگەن اعىلشىن سۋرەتشىسى دجون كەستل: «حان ءوز قول استىنداعىلارمەن اسا ءبىر ۇلكەن ساقتىقپەن ارالاسۋعا ءماجبۇر، سوندىقتان جەكە باسىنا كورسەتىپ وتىرعان ولاردىڭ تۇرپايىلىعىن ايتىپ، مەنىڭ سوگە جامانداۋىمدى سۇرادى» دەپ جازادى ءوز «كۇندەلىگىندە» (دجون كەستل. 1736 - جىلى كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپار تۋرالى. الماتى، 1996. 22-23-ب. ).
بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمدەرى حان بەدەلىنەن جوعارى قويىلعانىمەن، ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك پەن باسقارۋ ىسىنە قايشى كەلمەدى (س. وزبەك ۇلى).
سوناۋ عۇندار زامانى، تۇرىك قاعاناتى كەزەڭدەرىنەن بەرى كەلە جاتقان مەملەكەتتىك اتريبۋتتار مەن باسقارۋ ينستيتۋتتارى قازاق حاندىعىندا سول كۇيىندە، وزگەرمەستەن قابىلداندى دەۋ قاتەلىك بولار ەدى. قازاق قوعامى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعىن جالعاستىرا وتىرىپ، ونى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنا وراي دامىتتى. اسىرەسە، ⅩⅤIII عاسىردا سىرتقى كۇشتەردىڭ ەل ەگەمەندىگىنە بايلانىستى جانە قوعام ومىرىندە وتىرىقشىلىقتى - ەگىنشىلىكتى وڭىرلەر ءرولىنىڭ ارتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، اعا حاندى سالتاناتتى تۇردە سايلاۋ ءتارتىبى جانە وعان وزگەرىس ەنگىزۋ نورمالارى قابىلدانادى. ونى ابىلايدى سايلاۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارى، سۇلتاندارى، بيلەرى جانە باسقا دا ىقپالدى ادامدارىمەن بىرگە، تۇڭعىش رەت وڭتۇستىك قازاقستان قالالارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسۋىنان كورەمىز.
ابىلاي (1771-1780) وتىرىقشى حالىقتارعا قوسا، كوشپەلىلەردەن دە سالىق جيناي باستايدى. مەملەكەتتىلىك بيلىكتى كۇشەيتۋ شارالارى قولعا الىنادى. ابىلاي تولەڭگىتتەردەن تىكەلەي وزىنە عانا باعىناتىن جەكە گۆارديا قۇرادى. حان وكىلەتتىلىگى كەڭەيتىلەدى.
تورەلەر وكىلەتتىگىن شەكتەۋ ماسەلەسى دە العا قويىلدى. تولە ءبي حانعا، قانداي قيىنشىلىق بولسا دا، ونى كوتەرەتىن تورەلەر ەمەس، حالىق ەكەندىگىن ايتىپ، «قابىرعادان قار جاۋسا، اتان مەنەن نارعا كۇش؛ ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، باتىرلار مەن بيگە كۇش»، - دەيدى. ايتەكە ءبيدىڭ 1698-1699 - جىلدارى تۇركىستاندا وتكەن جيىندا رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، نە باسقا ەلدەردىڭ كومەگى تۇبىندە وپا بەرمەيتىنى، ونىڭ ورنىنا اسكەري دايىندىقتان وتكەن تۇراقتى جاساق ۇستاپ، وعان كەرەكتى قاراجاتتى تورەلەر مەن اۋقاتتى ادامداردان جيناۋدى ۇسىنادى. ۇسىنىستى تولە بي مەن قازىبەك بي دە قولدايدى (بيلەر ينستيتۋتى جونىندە: ورازبايەۆا ا. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنا ءتان بيلەر ينستيتۋتى. الماتى، 2004).
مۇنىڭ ءوزى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇبىرلى ساياسي- اكىمشىلىك رەفورمالاردىڭ الدىندا تۇرعانىن، ونىڭ وزگەرىسكە، پروگرەسسيۆتى دامۋعا قابىلەتتىلىگىن كورسەتەدى.
«قىرعىز - قايساقتاردىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك قاتىناستارىن» زەرتتەگەن نەمىس عالىمى فرانتس شۆارتس: «قىرعىز- قايساقتاردا، دۆورياندارمەن قاتار، جاي حالىقتان شىقسا دا، قۇرمەت تۇتۋ جاعىنان اتاقتى اقسۇيەكتەردەن جوعارى تۇرعان ادامدار بار. ولار - جورىقتار كەزىندە ەرلىگىمەن جانە ايلا- تاسىلمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەندەر، ياعني باتىرلار»، - دەيدى (شۆارتس ف. تۋركەستان - ۆەتكا يندوگەرمانسكيح نارودوۆ / نەمەتسكيە يسسلەدوۆاتەلي ۆ كازاحستانە. چ. ءى. پەر. س نەم. الماتى، 2006. س. 180).
وتاندىق تاريحنامادا باتىرلار ينستيتۋتى، ونىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ورنى، باتىرلاردىڭ الەۋمەتتىك كاتەگوريا رەتىندە قالىپتاسۋى ءبىرشاما زەرتتەلگەن. باتىرلاردىڭ ءداستۇرلى فۋنكتسياسى - ەلدى سىرتقى شاپقىنشىلىقتان قورعاۋ. امەريكالىق ديپلومات يۋ. سكايلەر: «ەرەن ەرلىكتى، ەلدىك پەن تاۋەلسىزدىكتى جوعارى ۇستاعان قىرعىزدار قاي كەزەڭدە دە، سىرىم، ارىنعازى نەمەسە كەنەسارى سياقتى دالا توسىندە اتقا قونعان باتىرلار تۋى استىندا جينالۋعا دايىن تۇراتىن»، - دەپ جازدى (SchuyІer E. Turkistan. Notes of a journey in Russian Turkistan, Khokand, Buchara and KuІdja. VoІ. I. Іondon, 1876. P. 34).
باتىس اۆتورلارى قازاق حاندىعىنداعى بيلىك ءبولىنىسىنىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ەكەندىگىن، قايتا قوعامدى تۇراقتاندىرۋعا، نىعايتۋعا باعىتتالعاندىعىن ەسكەرە بەرمەيدى. سەبەبى، سان عاسىرلار تاريحى بار كوشپەلىلىك، وزىندىك وركەنيەت رەتىندە، ابسوليۋتتىك جۇيەنى، ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماعان بيلىككە ۇمتىلۋشىلىق ءۇردىسىن قابىلدامادى. حان مەن حالىق اراسىنداعى بيلىك تەپە- تەڭدىگىنىڭ ساقتالۋى كوشپەلى قوعامنىڭ دامۋىنا قولايلى جاعدايلار تۋدىردى.
قازاق مەملەكەتتىلىگى فۋنكتسيالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى نەگىزىنەن ادەتتىك عۇرىپتار باسىم ءتۇرلى قۇقىقتىق نورمالار جۇيەسىمەن رەتتەلىپ وتىرىلدى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ سان عاسىرلىق قۇقىقتىق نورمالار جۇيەسى تاۋكە حاننىڭ 1680- جىلدارى كۇلتوبەدە حان كەڭەسىن شاقىرىپ، جەتى بي اتسالىسىپ قۇراستىرعان قازاقتاردىڭ «جەتى جارعى» اتتى اتا زاڭىندا جۇيەلەندى. ا. ي. لەۆشين: «بيلەردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قاسىم حان مەن ەسىم حان تۇسىنداعى ادەتتىك- قۇقىق جۇيەلەرى «جەتى جارعى» زاڭىندا جيناستىرىلدى»، - دەپ جازادى.
قازاق قۇقىعى ءوز باستاۋىن ⅩⅢ عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءۇيسىن مايقى بيدەن الادى. «جەتى جارعى» ەرەجەلەر جيناعىندا بۇرىننان باسشىلىققا الىنىپ كەلە جاتقان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنداعى»، حاقنازاردىڭ «اق جولىنداعى» «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنداعى» جوسىقتار عانا ەمەس، «ۇلى جاساقتىڭ» دا كەيبىر باپتارى پايدالانىلادى. ءبىراق سوڭعىلارى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس- سالتىنا، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايىنا وراي بەيىمدەلىپ الىندى. «جەتى جارعى» ، موڭعول يمپەرياسى نەمەسە التىن ورداداعى سەكىلدى، جوعارىدان تۇسىرىلگەن قۇقىق ەمەس، قۇقىقتىق ادەت- عۇرىپتى جاڭا ساياسي جاعدايعا بەيىمدەۋدىڭ ناتيجەسى بولدى. مۇنى نەمىس عالىمى گ. دەرفەردىڭ كوشپەلىلەردەگى موڭعولدىق جانە تۇركىلىك ەلەمەنتتەردى زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەگىنەن ايقىن كورۋگە بولادى (Doerfer G. Türkische and mongoІischen elements im neufersischen. Bd. I. Wiesbaden, 1963. S. 264-265).
عۇلاما عالىم س. زيمانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قازاق قۇقىعىنىڭ ەرەكشەلىگى - ونىڭ كوشپەلى مادەنيەت شەڭبەرىندە تۋىپ، سول ءداۋىردىڭ ەڭ قۇندى سيپاتىن يەلەنۋىندە.
«جەتى جارعىدا» ادەتتىك قۇقىقتىڭ باسىمدىلىعى قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا جۇمىس ىستەدى. ءا. بوكەيحانوۆتىڭ: «كوشپەلى جانە وتىرىقشى ءومىر سۇرگەن قارعاتامىرلى قازاقتاردى «ادەت زاڭى» ورتاق تارتىپكە شاقىردى، ءوز تاڭباسى، ءوز ۇراندارى بار تايپالاردى «الاش» ۇرانى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىردى» دەگەن سوزىندە وسى تاريحي شىندىق جاتىر (تۋزەمەتس [ءا. بوكەيحانوۆ]. جەنشينا پو كيرگيزسكوي بىلينە كوبلاندى / تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي. 1899. №35. س. 208-209).
«جەتى جارعى» - تاۋكە حان تۇسىندا قوعام ءومىرىنىڭ سان-سالاسىن قامتىعان، قازاق حاندىعىنىڭ، ەل- جۇرتىنىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان كونستيتۋتسيالىق قۇجات بولدى.
قازاق حاندىعىنىڭ ەتنوستىق نەگىزىنىڭ نىعايۋىندا يسلام ءدىنى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سىرتقى كۇشتەرگە قارسى كۇرەستە ءدىني يدەولوگيا حالىقتى جۇمىلدىرۋشى، ينتەگراتسيالىق پروتسەستى جەدەلدەتۋشى كۇش بولدى. قازاق حاندارىنىڭ ءبىر دىنگە سەنۋى جانە ءبارى بىردەي يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق باعىتىن ۇستانىپ، دالالىق يسلامنىڭ نەگىزىن قالاۋى قوعام مەن مەملەكەتكە ەرەكشە ىقپالىن تيگىزدى، رۋحاني جىكشىلدىككە توسقاۋىل قويدى. پارسى عالىمى مەھدي ساناي قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءرولىن جوعارى باعالاپ، ول «قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق جانە يسلامدىق جاعىنان ءوزىن- ءوزى تانۋ قۇرالى ءارى حالىق ماقتانىشى بولدى» دەپ كورسەتەدى (مەحدي ساناي. ياسساۋي تاريقاتى - قازاق ادەبيەتى. 1998. 17 - شىلدە).
يسلام ءدىنى، قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى رەتىندە، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ دوكتريناسىنا اينالدى. قازاقتاردىڭ بۇكىل قوعامدىق- ساياسي جانە مادەني ءومىرى شارياتتىڭ باسىمدىق رولىمەن سيپاتتالدى. قازاق زاڭدارىنىڭ قۇقىقتىق دەرەككوزدەرىنىڭ ءبىرىن يسلام ءدىنى قۇراي باستايدى. قورىتا ايتقاندا، قازاق حاندىعى يسلامدىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسادى.
شارياتتىڭ مەملەكەت ومىرىندە بەرىك ورىن الۋىمەن حالىقتىڭ ادەت- عۇرپىندا، مادەني دامۋىندا سونى وزگەرىستەر، ەلەۋلى العا باسۋشىلىق ورىن الادى (نۋرتازينا ن. يسلام ي ەۆوليۋتسيا گوسۋدارستۆەننوستي ۆ كازاحستانە / وتان تاريحى. 2006. № 1.).
قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكاسىن تەك كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن عانا سيپاتتاپ، وسىدان بارىپ «قازاقتاردا مەملەكەت بولمادى» دەۋ ەشقانداي تاريحي قۇجاتتارمەن راستالمايدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ تۇرعىندارى، ولاردىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى حالقىن قۇراعاندار ەجەلدەن، مال شارۋاشىلىعىنا قوسا، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانىپ، كەن قورىتقان، قولونەر كاسىبىمەن اينالىسقان. مۇنى ەدىلدىڭ تومەنگى جاعى مەن جايىق بويىندا، سىرداريا، تالاس، جەتىسۋ وڭىرىندە، ورتالىق قازاقستاندا، التاي تاۋىنىڭ قويناۋلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن تاريحي ەسكەرتكىشتەر ايقىن دالەلدەيدى.
قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن گەنەزيسىندە وتىرىقشىلىق مادەنيەت پەن ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار كەزىندەگى قالالاردىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى. وسى ورايدا ا. ي. ليەۆشيننىڭ مىنا سوزدەرى ويعا ورالادى: «ودين بۋحارەتس، چاستو پوسەشاۆشيي ورەنبۋرگ ي سلىۆشيي چەلوۆەكوم ۋچەنىم، راسسكازىۆال نام، بۋدتو بى ۆ دريەۆنيە ۆرەمەنا بەرەگا سىرا ي ارالسكوگو موريا بىلي ستول ناسەلەنى، «چتو كوشكا موگلا پرييتي يز تۋركەستانا ۆ حيۆۋ، پەرەبەگايا س ودنوي كرىشي نا درۋگۋيۋ» (ليەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز- كازاچيح يلي كيرگيز- كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. الماتى، 1996. س. 111).
بۇگىنگى قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن مەملەكەتتەردەگى كوشپەلىلىك جانە وتىرىقشىلىق سيمبيوزى اسىرەسە، قاراحاندار تۇسىندا ايرىقشا كورىندى (قاراڭىز: پريتساك و. كاراحانيدى / يسلام. ХХХІ. 1951. س. 21-23؛ بايپاكوۆ ك. م. سرەدنيەۆەكوۆايا گورودسكايا كۋلتۋرا يۋجنوگو كازاحستانا ي سەميرەچيا. ا. ꞊ا. , 1986؛ پيشۋلينا ك. ا. پريسىردارينسكيە گورودا ي يح زناچەنيە ۆ يستوريي كازاحسكيح حانستۆ ۆ ХV-ХVII ۆۆ./ كازاحستان ۆ ХV-ХVIII ۆەكاح. ا. -ا. , 1969).
Х عاسىرداعى عالىم- گەوگراف ءال- ماكديسي ءوزىنىڭ «كيتاب ءال- ءباد ۆا- تاريح» («دۇنيەنىڭ باستالۋى مەن تاريحى جونىندەگى كىتاپ») اتتى ەنتسيكلوپەديالىق شىعارماسىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان ونداعان قالا ءتىزىمىن كەلتىرەدى. ولار قولونەر ءوندىرىسى مەن زات ايىرباسىنا، ساۋدانىڭ دامۋىنا بايلانىستى پايدا بولىپ قالىپتاسادى.
سوزاق، سىعاناق، وتىرار، تۇركىستان، ساۋران، قويلىق، تالعار (تالحيز)، تاراز، اركۋك جانە ت. ب. ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ءىرى ساۋدا، قولونەر جانە ساياسي، مادەني ورتالىقتار بولعاندىعى شىعىس دەرەككوزدەرىندە ايتىلىپ، ارحەولوگيالىق جادىگەرلەرمەن ناقتىلانىپ وتىر.
ءبىر عانا التىن وردادا 110 قالا بولعاندىعى، ونىڭ 21 ىندە اقشا سوعىلعاندىعى انىقتالدى. بۇلاردىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. 2001 - جىلى ورال قالاسىنىڭ تۇبىنەن، شاعاننىڭ جايىققا قۇيار ساعاسىنداعى قىرقاسىنىڭ مۇيىسىنەن ⅩⅢ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ⅩⅣ عاسىر كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن قالانىڭ ورنى تابىلدى.
وتىرىقشى وڭىرلەردى، قالا تۇرعىندارىن بىلاي قويعاندا، كوشپەلىلەردىڭ وزدەرى دە كەيبىر ءداندى داقىلدار وسىرۋمەن شۇعىلدانعان. باتىس ديپلوماتى يوسوفات باربارو دەشتى- قىپشاق تۇرعىندارىنىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنىن ءوز كوزىمەن كورەدى (باربارو ي كونتاريني و روسسيي. ك يستوريي يتالو- رۋسسكيح سۆيازەي ۆ ⅩⅤ ۆ. لەنينگراد، 1971).
سىرداريا ءوڭىرى دامىعان ەگىنشىلىك پەن ساۋدانىڭ، قولونەر مەن مادەنيەت ورتالىعى بولدى. سىرداريا بويىنداعى قالالاردىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماڭىزى، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنداعى ءرولى ۆ. ۆ. بارتولد، ا. ن. بەرنشتام، ا. ح. مارعۇلان، ك. ا. پيشۋلينا تاراپىنان جان- جاقتى زەرتتەلدى. توبىلدىق بويارين س. سالتىكوۆپەن بىرگە تاۋكە حانعا بارىپ قايتقان ورىس ەلشىسى ۆ. كوبياكوۆ ءسىبىر پريكازىنا بىلاي دەپ حابارلايدى: «ا گورودا ۋ نيح، تيەۆكەحانا، ۆسە سدەلانى يز سىروگو كيرپيچا... ا ۆسەگو يح، ۆوينسكيح ليۋدەي، بۋدەت س 20 000 چەلوۆەك، كوتورىە كوچۋيۋت پو سىرۋ رەكە... ا حلەب ۋ تيەۆكيحانا روديتتسا منوگوە چيسلو، پشەنيتسا ي ياچمەن ي پروسا...» (راسسپروسنىە رەچي ۆ سيبيرسكوم پريكازە كازاكا ۆاسيليا كوبياكوۆا و پرەبىۆانيي ەگو ۆ تۋركەستانە / دوپولنەنيا ك اكتام يستوريچەسكيم. ت. ح. 1867. دوك. № 80, ⅩⅣ. س. 389-390).
ХVI-ХVІІ عاسىرلاردا ياسى (تۇركىستان) قالاسى ۇلكەن ەگىنشىلىكتى اۋماقتىڭ ورتالىعىنا اينالادى. يبن رۋزبيحان ياسىنى «تۇركىستان بيلەۋشىلەرىنىڭ استاناسى» دەپ اتايدى. بۇل ءوڭىر ءداندى داقىلدارمەن جانە باسقا دا ازىق- تۇلىكپەن ءوز حالقىن عانا ەمەس، باسقالاردى دا قامتاماسىز ەتەدى. تۇركىستاندا دەشتى قىپشاقتىڭ، ماۋرەنناحر جانە قىتايدان كەلەتىن ساۋدا جولدارى توعىسادى.
شىعىس دەرەككوزدەرىندە ياسى قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە ورنالاسقان يكان، كارناك، كاراچۋك جانە ت. ب. ەلدى مەكەندەر اتالادى.
قازاق حاندىعىنىڭ تۇپكىلىكتى استاناسى بولۋىنان باستاپ تۇركىستان سىرداريا ءوڭىرىنىڭ ساياسي، مادەني عانا ەمەس، مۇسىلماندىق ورتالىعىنا اينالدى.
وتىرىقشىلىق جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىراز اۋماعىن قامتيدى. قازاقتاردىڭ مۇندا موعول حاندىعىنىڭ تۇسىندا تۇراقتى جايلاۋ، قىستاۋلارى بولعان. قازاق قىستاۋلارى بۇكىل سىرداريا وزەنىنىڭ بويىن الىپ جاتادى (فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني. ميحمان نامە يي بۋحارا (زاپيسكي بۋحارسكوگو گوستيا. پەريەۆود، پرەديسلوۆيە ي پريمەچانيە ر. پ. دجاليلوۆوي، م. 1976. س. 94, 31).
قازاقتاردىڭ كوشپەلىلىكتەن گورى، جارتىلاي وتىرىقشى بولعاندىعىن قاسىم حاننىڭ (ХVI ع. ) موعول حانى سەيد حانعا ايتقان مىنا سوزدەرىنەن-اق بايقاۋعا بولادى: «قىس بولسا جاقىنداپ كەلەدى، ءبىز، دالا ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى، بۇل كەزدە قىستاۋ ماسەلەسىنىڭ قامىن ويلاستىرۋىمىز كەرەك» (ماتەريالى پو يستوريي كازاحسكيح حانستۆ ХV-ХVІІІ ۆەكوۆ. ا. -ا. , 1969. س. 227) .