كەڭەس وداعى مەن ساۋد ارابيا قاتىناسىنىڭ 50 جىل توقىراۋىنا سەبەپ بولعان قازاق
بۇگىنگى تاڭدا ەرلىك پەن قايعىلى وقيعالارعا،قاراما- قايشىلىقتارعا تولى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەل تاريحى قايتادان وي ەلەگىنەنوتكىزىلۋدە. ۋاقىت ەرتە مە، كەش پە ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى، دەسەك تە ءبىز قازىردىڭوزىندە ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ كۇردەلى جانە جاۋاپتىۋچاسكەلەرىندە وتانىنا جان- تانىمەن قىزمەت ەتكەن ناعىز قاھارماندارىمىزدىڭ ىزگىەسىمدەرىن ۇرپاقتارىمىزدىڭ جادىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعاءتيىسپىز.
ك س ر و- نىڭ ساۋد ارابياسىنداعى وكىلەتتىوكىلى ءنازىر تورەقۇلوۆ - (1928-1936 ج. ج. ) كەڭەس تاريحىن، ونىڭ ىشىندە كەڭەسديپلوماتياسى تاريحىن جاساۋشىلاردىڭ قاتارىنا ابدەن قوسۋعا بولاتىن تۇلعا. ساۋدارابياسىنداعى كەڭەستىڭ وكىلەتتى وكىلىنىڭ جارقىن قىزمەتى ديپلوماتتاردىڭ جاسبۋىنىنا لايىقتى ۇلگى، ال ونىڭ ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورىن العان وقيعالارمەنتىعىز بايلانىسىپ جاتقان قىسقا دا جارقىن ءومىرى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەسىندە ۇزاقساقتالماق.
ءنازىر تورەقۇلوۆ 1892 -جىلى قوقانداماقتا ساۋداسىمەن اينالىساتىن داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. جاس كەزىندەالعان ءتالىم- تاربيەسى، بويىنداعى اڭعارىمپاز اقىلى ماقساتكەرلىك، العا جەتەلەگەنكۇش- قايرات سەكىلدى تابيعي دارىن- قابىلەتىمەن ۇشتاسقان ونىڭ جان- جاقتى ءبىلىمىتورەقۇلوۆتى وزگەشە، جارقىن ىستەرگە تولى بولاشاق كۇتىپ تۇرعانىن اڭعارتقاندايەدى.
قازاق، وزبەك جانە ورىس ءتىلىن بىردەيجاقسى بىلگەن ول كلاسسيكالىق ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىمەن جاس كەزىنەن تانىسبولىپ، اكەسى جازدىرىپ الاتىن گازەت- جۋرنالداردى وقىپ ءوستى. ءنازىردىڭ ءبىلىمالۋى، ءوزى جازعانىنداي، «جاڭا ۇلگىدەگى دىنگە» دەن قويعان قوقانداعى «ءجاديت»مەدرەسەسىنەن باستالدى. بالالىق شاعىندا وسىلاي مەدرەسەنىڭ اراب ءالىپبيىنۇيرەنۋى، وقي جانە جازا ءبىلۋى، نامازدى، قاسيەتتى «تاحفيز ءال- قۇران ءال-كارىمنىڭ ءبىرقاتار سۇرەلەرىن جاتقا ءبىلۋ سياقتى نەگىزگى وقىتۋ باعدارلاماسىنيگەرۋىنىڭ كەيىننەن تورەقۇلوۆقا يسلامنىڭ قاسيەتتى مەكەنى ساۋد ارابياسىندا جاسكەڭەس مەملەكەتىنىڭ وكىلى بولىپ قىزمەت ەتكەندە كوپ كومەگى ءتيدى.
ءدىني «ءجاديت» مەدرەسەسىندە ءۇش جىلءبىلىم العاننان كەيىن ءنازىر 1902 -جىلى قوقاندا اشىلعان «ورىس- تۇزەم»مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. ال، ەكى جىلدان كەيىن ول قوقان كوممەرتسيالىقۋچيليشەسىنە وقۋعا ءتۇستى. بۇل وقۋ ورنىنىڭ قابىرعاسىندا وتكەن سەگىز جىلدا قارجىمەن كوممەرتسيا سالاسىندا نەگىزگى ءبىلىم الۋمەن قاتار، دۇنيەتانىمىنىڭ دا كەڭەيۋىتورەقۇلوۆتىڭ قوعامدىق- ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
ءنازىر ءوزىنىڭ ءبىلىمىن ماسكەۋ كوممەرتسيالىقينستيتۋتىندا جالعاستىردى. بۇل جەردە وعان فرانسۋز جانە نەمىس سياقتى ەۋروپاتىلدەرىن تەرەڭىرەك بىلۋگە مۇمكىندىك تۋدى. تورەقۇلوۆ ولارعا قوسا تۇرىك ءتىلىن دەءبىلدى. وسىلاي ول كاسىپقوي ديپلوماتتىڭ تابىستى جۇمىس ىستەۋىنە اسا قاجەت قاسيەتيەسى - ناعىز پوليگلوت بولدى.
1914 -جىلى بۇرق ەتە تۇسكەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ودانكەيىنگى الاساپىراندى وقيعالار بالام كوممەرسانتتىق جولدى تاڭدايدى دەگەنءنازىردىڭ اكەسىنىڭ ءۇمىتىن ءبىرجولاتا ءۇزدى.
1917 -جىلعى قازاننان كەيىن جانە ورتالىق ازيادا جاڭا وكىمەت ورناعاننانباستاپ، تاپتىق كۇرەستە ءبىرشاما شىڭدالىپ، تاجىريبە جيناقتاعان تورەقۇلوۆتىڭساياسي قىزمەت مانسابىنا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىلدى.
1918 -جىلعى قازاندا ول بولشيەۆيكتەر جاعىنا شىقتى. ر ك پ(ب)مۇشەلىگىنە قابىلدانىسىمەن، ءوز ەركىمەن قىزىل ارمياعا جازىلدى جانە تۇركىستانداعىاتتى اسكەر ساياسي باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالدى.
وسى كەزدەن باستاپ ونىڭ ساياسي قىزمەتىنىڭءوسۋ جولى كۇرت ورلەي ءتۇستى. وعان قوسا، ريەۆوليۋتسيالىق ارىننىڭ ىقپالىمەن وسىكەزەڭدە تورەقۇلوۆتىڭ پۋبليتسيستىك، بۇقارالىق- مادەني جانە اعارتۋ جۇمىستارىنۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن تالانتى جان- جاقتى كورىندى. قوقان سوۆدەپىندەجۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ونىڭ باسپالىق ورگانى «حالىق گازەتاسىن» («نارودنايا گازەتا») اشۋعا بەلسەنە قاتىناستى، تۇركىستان ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى «ينكيلوب»(«ريەۆوليۋتسيا» ) جۋرنالىنىڭ العاشقى سانىن ۇيىمداستىرىپ شىعاردى.
1919 -جىلى باسماشىلارمەن قارۋلى كۇرەس قىزعان شاقتا تورەقۇلوۆوبلريەۆكومعا جۇمىسقا تارتىلدى جانە ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن تۇركىستان اعارتۋكوميسسارى بولىپ بەكىتىلدى.
1920 -جىلدىڭ جازىندا تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا و كقۇرىلىپ، تورەقۇلوۆ ونىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ، ولءوزىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسي قايراتكەر رەتىندە كورسەتە باستادى. 1921-جىلى مامىردا كەڭەستەردىڭ كەزەكتى سيەزىنەن كەيىن تورەقۇلوۆ تۇركىستان ورتالىقاتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
1922 -جىلى قازاندا ماسكەۋگە ۆ ك پ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭقاراۋىنا شاقىرتىلىپ، ءبىرازدان سوڭ ك س ر و حالىقتارى ورتالىق باسپاسى باسقارماسىءتوراعالىعىنا تاعايىندالۋىمەن ءنازىردىڭ قوعامدىق- ساياسي قىزمەتىنىڭ مۇلدە جاڭاجانە بۇكىلوداقتىق كولەمدەگى كەزەڭى باستالدى. ءوزى 1928 -جىلعا دەيىن جەتەكشىلىكەتكەن ورتالىق باسپادا ونىڭ باسپاگەر، رەداكتور جانە ءتىلشى- عالىم رەتىندەگىتالانتىنىڭ جاڭا قىرلارى اشىلدى. وسى قىزمەتتە تورەقۇلوۆتىڭ جاڭا كەڭەسمەملەكەتىندەگى ۇلتتار مادەنيەتتەرىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى باعا جەتكىزگىسىز.
ورتالىق باسپانىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەتىستەپ جۇرگەندە- اق ءنازىر ن ك ي د (سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ)رەزەرۆىنە قويىلعان بولاتىن. ن ك ي د باسشىلىعىنىڭ ن. تورەقۇلوۆتى ك س ر و- نىڭساۋد كورولدىگىندەگى وكىلەتتى وكىلى ەتىپ تاعايىنداۋ ماسەلەسىنە وراي ۆ ك پ (ب)ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ستالينگە جازعان ارنايى قىزمەتتىك حاتىندا ونىڭ«مۇسىلمان الەمى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ اسا ءىرى بىلگىرى جانە حيدجازتاعى ءبىزدىڭوكىلدەرىمىزدەن تالاپ ەتىلەتىن كۇردەلى دە نازىك ساياساتتى جۇرگىزۋگە بارىنشالايىق تا قابىلەتتى ەكەندىگى» اتاپ كورسەتىلدى.
باس حاتشى بۇل ۇسىنىستى قولدادى. ءسويتىپ،تورەقۇلوۆ 1927 -جىلعى 15 - جەلتوقساندا حيدجاز، نەدجى جانە قوسىلعان وبلىستاركورولدىگىندەگى (سول كەزدە ساۋد مەملەكەتى وسىلاي اتالعان) وكىلەتتى وكىل بولىپتاعايىندالدى. تۇڭعىش وكىلەتتى وكىل قازاقتىڭ ۇزاققا سوزىلعان، جارقىن ىستەرگە،تولاسسىز كۇرەس پەن مازاسىز كۇندەرگە تولى ارابيا داستانى وسىلاي باستالدى.
اراب جەرىندە ك س ر و- نىڭ جاڭا وكىلەتتىوكىلى ەرەكشە قۇرمەت جانە دوستىق پەيىلمەن قارسى الىنىپ، 3 - قازاندا ول مەككەدەكورولدىڭ ۇلى حانزادا فەيسالعا ءوزىنىڭ سەنىم گراموتاسىن تاپسىردى.
كورولدىڭ كەڭەستىك ديپميسسيانىڭ جاڭاجەتەكشىسى ساۋد ۇكىمەتى مەن مونارح تاراپىنان «قۇرمەت پەن ىزگى پەيىل- قاتىناس»كورەتىن بولادى دەپ سەندىرۋى حاتتاما ءۇشىن ءجاي ايتىلا سالعان ءسوز بولماي،تورەقۇلوۆقا راسىندا دا كورولدىكتە بولعان سەگىز جىل ىشىندە ابدەل ءازيز ءال- ساۋدپەن ونىڭ اينالاسىنداعىلاردان ەرەكشە قۇرمەت پەن ءىلتيپات كورسەتىلدى. مۇندا،ارينە، وكىلەتتى وكىلدىڭ كورولمەن جانە ونىڭ بالالارىمەن شىنايى دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتا بىلگەن جەكە باسىنىڭ ۇنامدىلىعىنىڭ دا ايتارلىقتاي ءرول اتقارعانىءسوزسىز.
ءنازىر جاڭا قىزمەتىنە تەز ۇيرەنىسىپ،جەرگىلىكتى ىقپالدى ادامدارمەن جانە كوپەستەرمەن دوستىق بايلانىس ورناتىپ الدى.بۇعان، نەگىزىنەن، ونىڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە اراب ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ العانىجول اشتى دەۋگە بولادى، ونى جەتىك ۇيرەنگەنى سونشالىقتى، ول سالتاناتتى جيىندارداديپكورپۋستىڭ اتىنان قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، جەرگىلىكتى ءدىني عۇلامالارمەنتەولوگيالىق تاقىرىپتا پىكىر تالاستىراتىنداي دارەجەگە جەتتى. تورەقۇلوۆتىڭبايلانىس ءورىسى كەڭي ءتۇستى. بارىپ قىزمەت ەتىپ جاتقان ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقىساياساتىن تەز مەڭگەرىپ الۋى، وسى تارىزدەس اعىمداعى ماسەلەلەردى ءبىلىپ وتىرۋىتيىستىگى جانە ك س ر و- مەن قارىم- قاتىناستىڭ كەلەشەگى وعان ءارتۇرلى دەڭگەيدەگىساۋدتىق شەنەۋنىكتەرمەن، مونارحتىڭ وزىمەن جانە بالالارىمەن ءجيى كەزدەسىپ،پىكىرلەسۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ءنازىر ەۋروپالىق ارىپتەستەرىنە قاراعانداكورولمەن جانە ونىڭ حيدجازتاعى وكىلى، حانزادا فەيسالمەن ءجيى كەزدەسىپ،پىكىرلەسەتىن بولدى. ويتكەنى، ابدەل ءازيز جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى مارتەبەلىكىسىلەرمەن كەزدەسۋ نەگىزىنەن مەككەدە ءوتىپ، ونداي «قاسيەتتى» مەكەنگە باسقادىندەگىلەردىڭ بارۋىنا رۇقسات ەتىلمەدى. ال شىنايى مۇسىلمان تورەقۇلوۆقا مۇندايشەكتەۋلەر قويىلعان جوق. جالپى كەڭەستىك وكىلەتتى وكىلدىڭ جۇرتتى وزىنە قاراتابىلەتىن ەرەكشە تارتىمدىلىعىن ايتا كەتكەن ءجون. جوعارى دارەجەدەگى بەكزاتتار،اتاپ ايتقاندا، ءار سالانىڭ مينيسترلەرى، اسكەري شەندى ادامدار، ءتىپتى،جەرگىلىكتى جاسىرىن پوليتسيانىڭ باستىعىنا دەيىن نازىرمەن جاقسى قارىم- قاتىناستابولىپ، قاجەتتى مالىمەت- اقپاراتتارمەن ءبولىسىپ وتىردى. ال ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭۇتىمدى ۇسىنىستارى ماسكەۋگە ءوزىنىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋ باعىتىندا ناقتىقادامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ءوزى كەلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان ەلدە جانەتۇتاستاي العاندا وسى ايماقتاعى ءوز وتانىنىڭ سولاي بەدەلىن نىعايتۋدى ءنازىرءوزىنىڭ وكىلەتتى وكىل رەتىندەگى قىزمەتىنىڭ ءمان- ماعىناسى دەپ ءبىلدى. ول اقىراياعىندا 1930 -جىلى ۇلكەن تاباندىلىقپەن كەڭەستىك ديپاگەنتتىك پەن باسكونسۋلدىقتىڭ ديپميسسياعا اينالدىرۋعا جانە ديپكورپۋستا ءوزىنىڭ دۋايەن بولىپسايلانۋىنا قول جەتكىزدى جانە مۇنى ورتالىققا ماقتانىشپەن حابارلادى. سىرتقى ىستەرحالىق كوميسسارى م. ليتۆينوۆقا جولداعان حاتىندا: «... ديپكورپۋستاعى اعالىق جولءۇشىن تاريحي كۇرەس اياقتالىپ، ءبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىلدى»، - دەپ جازدى.
ءنازىردىڭ شەتەلدىك ديپلوماتتار اراسىندابەدەلىنىڭ وسۋىنە ءبىر جاعىنان كورول سارايى تاراپىنان وعان كورسەتىلگەن ەرەكشەقۇرمەت تە ىقپال ەتتى. كەڭەستىك مۇسىلمان وكىلەتتى وكىلدى كورولدىڭ قانشالىقتىقولداپ- قۋاتتاعانىن مىنا ءبىر ەلەۋلى جايت تا اڭعارتقانداي: ونىڭ توتەنشە جانەوكىلەتتى مينيستر رەتىندەگى (قازىرگىشە ەلشىنىڭ) سەنىم گراموتاسىن تاپسىرۋ ءراسىمىمەككەدە 26.02.30 - جىلى جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ساعات 22.00-دە وتكىزىلىپ،بۇكىل مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى تاعدىردى ايقىندايتىن - «ءلايلاتۇل قادىر»تۇنىمەن سايكەستەندىرىلدى.
وكىلەتتى وكىل دە ءوز تاراپىنان رياسىزقىزمەت ەتىپ، مونارحتىڭ وتباسىن جانە كورولدىكتەگى «كىل مىقتىلاردى» ءوز جاعىناتارتا ءبىلدى. حانزادا فەيسالدىڭ ءوزى كەلىپ مالياريا (بەزگەك) اۋرۋىنان ەمدەلگەندارىگەرلىك امبۋلاتوريا اشتى، لەنينگرادتان ارنايى مامان شاقىرتىپ، كورولدىڭ ات-تايف قالاسىنداعى جازعى رەزيدەنتسياسىنا كۇللى اراب تۇبەگىندە تۇڭعىش رەت مونارحقاكەڭەس ۇكىمەتى سىيلاعان اۆتوماتتى تەلەفون ستانسياسىن ورناتتىرىپ بەردى، كەڭەسوداعىنان جەرگىلىكتى اقسۇيەكتەرگە قۇراننىڭ كونە قولجازباسى مەن ون ەكى كەسەلىكشاي سەرۆيزىن، قۇلاققا كيەتىن ەسىتگىش اپپارات، قاۋىننىڭ تۇقىمى سياقتى ءارتۇرلىسىيلىقتار مەن تارتۋ- تارالعىلار الدىرتىپ، سىيعا تارتتى.
ءنازىردىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەت-قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ سۇستى مونارحپەن قاتىناسى بىرتىندەپ شىنايى دوستىق پەنءبىر- بىرىنە دەگەن قادىر- قۇرمەتكە ۇلاستى. كورولمەن بولعان ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن قامتىعان اڭگىمەلەر بارىنشا اشىق جانە سىندارلىبولا ءتۇستى.
تورەقۇلوۆتىڭ وكىلەتتى وكىل قىزمەتىنىڭاياقتالار تۇسىنا تامان ساۋدتىق كوشباسشىنىڭ: «مەن كەڭەستىڭ كومەگىنە مۇقتاجبىن.مەن اسكەري- ساياسي ماسەلەدە ك س ر و- نىڭ قولداعانىن قالايمىن. مەيلى، كەڭەستەرماعان باسشىلىق جاساسىن. مەن، مەنىڭ ارتىمنان قارۋلى كۇشتەرىم كەڭەستەردىڭ ارتىنانەرەتىن بولامىز. كەڭەستەردىڭ مەنى ك س ر و مەن ارابتاردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىنقالاۋىنشا پايدالانۋىنا بولادى»، دەپ اعىنان جارىلۋى ساياسي تۇرعىدان تەرەڭ ويدىمەڭزەگەندەي ەدى.
ءسوز جوق، ءال- ساۋدتىڭ بۇلاي ريتوريكالىقسيپاتتا سويلەۋىنىڭ ءار جاعىندا ماسكەۋدىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ودان تاۋارلىق نەسيەالۋ مۇددەسى جاتقان بولاتىن. دەي تۇرعانمەن، كەڭەستىك تاۋارلار ءۇشىن «ەرەكشەرەجىمنىڭ» جانە جان- جاقتى قارىم- قاتىناسقا باسقا دا كەدەرگىلەردىڭ جويىلۋىنانكەيىن كورولدىڭ ولاي سويلەۋى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعىستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ وسكەندىگىن اڭعارتاتىن.
ساۋدا- ەكونوميكا سالاسىنداعى مۇندايتابىستى قادامعا قولجەتكىزۋگە نەگىزىنەن، تورەقۇلوۆتىڭ جان- جاقتى ويلاستىرىپ،ساۋد ارابياسىنا 1932 -جىلى جانارمايدىڭ ءىرى پارتياسىن - 50 مىڭ جاشىك بەنزين مەنسونشا مولشەردەگى كەروسين جەتكىزىپ بەرۋ جونىندە كەلىسىم جاساتتىرىپ، ونى جۇزەگەاسىرتقان، ايگىلى «بەنزين مامىلەسى» ىقپال ەتكەن ەدى.
1932 -جىلى سول ۋاقىتتاعى ەكى جاقتى كەڭەس- ساۋد قاتىناسىنىڭجوعارى دەڭگەيىن بىلدىرەتىندەي ءىرى وقيعا ورىن الدى. ساۋد ارابياسىنىڭ بولاشاقكورولى، حانزادا فەيسال ك س ر و- عا رەسمي ساپارمەن كەلىپ قايتتى.
م. كالينين، ۆ. مولوتوۆ جانە ن.كرەستينسكيدىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلگەن حاتتامالىق شارالار بارىسىندا ەكى تاراپتاندا ءبىر- بىرلەرىنە دەگەن شىنايى دوستىق پەن ادالدىق تۋرالى ايتىلدى.
وكىلەتتى وكىل سىرتقى ساياساتتىناسيحاتتاۋ ىسىنە دە ەرەكشە ماڭىز بەردى. كەڭەس وداعىنداعى: ۇلت ماسەلەسىن شەشۋگە،مۇسىلمانداردىڭ ومىرىنە، بەيبىت جانە اسكەري قۇرىلىستارعا، ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭقورىتىندىلارىنا، ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ ورىندالۋىنا قاتىستى بولىپ جاتقان وقيعالاركوپتەگەن جەرگىلىكتى قايراتكەرلەردى قىزىقتىراتىن، سوندىقتان دا ولار تورەقۇلوۆقاوسى جونىنەن ماتەريالدار بەرۋ جايىندا ءوتىنىش ءبىلدىرىپ جاتاتىن.
بۇل ورايدا وكىلەتتى وكىلدىڭ ورتالىققاساۋدتىق رەسمي باسىلىم «ۋممۋل- كۋرا» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشارەسەيدىڭ وڭتۇستىگىنە XI عاسىردا بارعان اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ ءجۇرىپوتكەن جولىنىڭ كارتاسىن جاساپ جاتقانىن، سونداي- اق، «ارابتاردى رەسەي جانە ونىڭتاريحىمەن تانىستىرۋ» ماقساتىندا ك س ر و- نىڭ سولتۇستىگى جونىندە اراب تىلىندەجازبا دايىنداپ جاتقانىن حابارلاۋى قىزعىلىقتى جايت. «بارلىق جاعىنان الىپقاراعاندا، ارابتارمەن بۇلاي عىلىمي بايلانىس جاساۋ پايدالى»، - دەپقورىتىندىلايدى ءوز ويىن وكىلەتتى وكىل. 1933 -جىلى ساۋد جاعىنا كومەك رەتىندەحيدجاز جەرىنەن تابىلعان مينەرالدار ۇلگىلەرىنىڭ كەڭەستىك زەرتحانالاردا زەرتتەلىپقارالۋى دا تورەقۇلوۆتىڭ ارالاسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
الايدا، وكىلەتتى وكىلدىڭ كوپ كۇشسالۋىنىڭ ارقاسىندا كەڭەس - ساۋد قارىم- قاتىناسى ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر بيىكدەڭگەيىنە جەتكەن تۇستا ماسكەۋ ونى قانداي دا ءبىر تۇسىنىكسىز ساياساتپەن تەجەيباستادى. بۇعان قوسا، تورەقۇلوۆتىڭ جۇرگىزىلگەن بەلسەندى جۇمىستارى ورتالىقتاراپىنان لايىقتى باعاسىن العان جوق، ءتىپتى وكىلەتتى وكىلگە بەرىلەتىن نۇسقاۋلاربارىنشا قاتقىلدانا جانە بەيتاراپتاندىرىلا ءتۇستى. مىنە، وسىلارعا قاراعاندا،كەڭەستىك سىرتقى ساياساتتىڭ ءبىرجولا باتىستىق باعىتقا ويىسقانى اڭعارىلعاندايەدى.
كەڭەس- ساۋد قاتىناسىنىڭ تاريحى سەكىلدىتورەقۇلوۆتىڭ تاعدىرى دا قايعىلى اياقتالدى. 1937 -جىلى وعان پانتۇرىكشىلدىك دەگەنسياقتى جالعان جالالار جابىلىپ، قاماۋعا الىنىپ، ن ك ۆ د قابىرعاسىندا اجال قۇشتى.
كورول ءال- ساۋدتى ءوزى جاقسى بىلەتىنتورەقۇلوۆتىڭ تاعدىرى قاتتى قاپالاندىردى. «باۋىرى ءنازىردى» ايامايجازالاعاندارعا ونىڭ قانشالىقتى كۇيىنگەنىن كورولدىڭ اينالاسىنداعىلار كوردى.كەشىكپەي ول ديپلوماتيالىق كانالدار ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلىعىنا باسقاوكىلەتتى وكىلدى كورگىسى دە كەلمەيتىنىن جەتكىزدى. 1938 -جىلدىڭ ساۋىرىندە ك س ر و-نىڭ سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتى ساۋد ارابياسىنا نوتا جولداپ، تاياۋ ۋاقىتتاكەڭەس- ساۋد قارىم- قاتىناسىن جاقسارتۋدىڭ مۇمكىندىگى بايقالماعاندىقتان، ماسكەۋكورولدىكپەن بايلانىستى توقتاتا تۇرۋدى جانە دجيدداداعى وكىلەتتى وكىلدىگىنجاباتىنىن مالىمدەگەن. ەكى مەملەكەتتىڭ قارىم- قاتىناسىنداعى بۇل ءۇزىلىس 1990 - جىلعادەيىن جالعاستى.
ءبىرشاما جىلدار وتكەننەن كەيىن، ياعني1958 -جىلدىڭ 28 - قاڭتارىندا وكىلەتتى وكىلگە قاتىستى ۇكىم ك س ر و جوعارعىسوتىنىڭ شەشىمىمەن وزگەرتىلىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ جارقىن ەسىمى قايتا قالپىناكەلتىرىلدى. الايدا، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ شىنايى تۇلعاسىن تانۋ قازاقستان ءوزىنىڭتاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن جۇزەگە اسىرىلا باستادى.
مەن سوڭعى ون بەس جىلدا جارىققا شىعارعانعىلىمي جانە كوركەم تۋىندىلار (ورىس، قازاق، اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىندە) ءنازىرتورەقۇلوۆتىڭ مەملەكەتتىك، ساياسي جانە ديپلوماتيالىق قىزمەتىن جان- جاقتىزەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەردى. العاشقى جيناق «ءنازىر تورەقۇلوۆ – ك س ر و- نىڭ ساۋدارابياسى كورولدىگىندەگى وكىلەتتى وكىلى» دەپ اتالىنىپ، وندا، نەگىزىنەن، رەسەيفەدەراتسياسى سىرتقى ساياسات مۇراعاتىنان الىنعان قۇجاتتار پايدالانىلدى.
وسى كىتاپتىڭ ءسۇيىنشى داناسى قولعاتيگەننەن كەيىن ونى قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتىنە ۇسىندىق. وتانىمىزدىڭ تاريحىنداعىاقتاڭداقتاردى جويۋعا جانە ەسىمدەرى ۇمىت بولعان ۇلت قاھارماندارىن حالىققاقايتارۋعا اركەز سەرگەك قارايتىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى باسىلىمعا جوعارى باعابەردى. ءسوز رەتى كەلگەندە، داڭقتى وكىلەتتى وكىل تۋرالى بۇدان كەيىنگىزەرتتەۋلەرىمىز دە مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان قولداۋ تاپقانىن ايتا كەتكىمكەلەدى.
بۇل جيناققا جۇرتتىڭ نازار اۋدارىپ،قىزىعۋشىلىق تانىتۋى مەنى ءنازىر تورەقۇلوۆ تۋرالى تۇتاس ءبىر ەڭبەك جازىپ، ونىورىس، قازاق، اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىندە شىعارۋعا جەتەلەدى. «ەلشى ءنازىرتورەقۇلوۆتىڭ ارابيا داستانى» دەپ اتالعان ول كىتاپ 2001 -جىلى جارىق كوردى.
ءسۇيىنىشتىسى سول، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭتۇلعاسىنا ايگىلى «مولودايا گۆارديا» باسپاسى قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ءسويتىپ،ءنازىر تورەقۇلوۆ ج ز ل- دەگى قازاقتىڭ اسا كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ قاتارىنتولىقتىردى.
قاسىم- جومارت توقايەۆ قازاقستانرەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءنازىر تورەقۇلوۆحاقىنداعى كوركەم تۋىندىنىڭ اعىلشىنشا نۇسقاسىن ساۋد ارابياسىنىڭ سىرتقى ىستەرءمينيسترى ساۋد ءال- فەيسال حانزاداعا سىيلاپتى. مينيستر كىتاپپەن ارابتىڭ زيالىقاۋىمى كەڭىنەن تانىسۋى ءۇشىن ونى اراب تىلىنە اۋدارىپ شىعارۋ جونىندە ۇسىنىسجاسادى.
جيىرما مىڭ دانا تارالىممەن كايرداعى «اينشامس» باسپاسى جارىققا شىعارعان كىتاپتىڭ ارابشا نۇسقاسى اراب تىلىندەگىوقىرماندارعا ساۋد ارابياسى دامۋىنىڭ، كەڭەستىك- ارابيالىق، كەڭەستىك - ارابتىققاتىناستاردىڭ قىزىقتى ءبىر كەزەڭى جونىندە مول ماعلۇمات الۋعا مۇمكىندىك بەردىدەگەن ويدامىن.
2014 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قالىڭ جۇرتشىلىقتى ك س ر و- نىڭ داڭقتىوكىلەتتى وكىلىنە ارنالعان عىلىمي جانە كوركەم ادەبيەتتەرمەن تانىستىرعان ءنازىرتورەقۇلوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى قورىتىندى كىتاپ «پوزنانيە ليچنوستي»(«تۇلعانى تانۋ» ) وقىرمان قولىنا ءتيدى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1-2 - قاراشا كۇندەرىتۇركىستاندا وتەتىن عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا، ءسوز جوق، ءنازىرتورەقۇلوۆتىڭ تاريحي تۇلعاسىن ودان ءارى تانۋعا قىزمەت ەتەدى.
تايىر مانسۇروۆ،
ساياسات عىلىمدارىنىڭ دوكتورى