اسىق ويىنىنىڭ 4 ءتۇرى
اسىرەسە، قوي، ەشكى، تاۋتەكە، تاۋەشكى، ارقار، قۇل جا سياقتى جانۋارلاردىڭ اسىعى مەن تايىنشا- تورپاقتىڭ تومپايلارىن پايدالانىپ كوڭىل كوتەرىپ، زەيىن- زەردەنى اشاتىن سان الۋان ويىن تۇرلەرىن شىعارعان.
حان ويىنى
«حان» ويىنى - اسىق ارقىلى وينالاتىن ويىن. ول ەكى تۇرگە بولىنەدى. ونىڭ ءبىرى - «تەرمە»، ەندى ءبىرى «الامان حان» دەپ اتالادى. سول سەبەپتى، بۇل ويىندى وينار الدىندا ويىنشىلار: «حان تەرمە» وينايمىز با، الدە، «الامان حان» وينايمىز با دەپ كەلىسىپ الادى. «حان» ويىنىن ويىنشىلار نەگىزىنەن ءبىر جولدا ەكى ادامنان كەزەكتەسىپ وينايدى. ەكى- ەكىدەن، ءۇش- ۇشتەن ويناۋعا دا بولادى.
مۇندا، ار ويناۋشى ءبىر رەتكى ويىنعا جەتى اسىقتان جوعارى اسىق قوسىپ، ودان سىرت، ۇلكەن، ادەمى بويالعان اسىقتان بىرەۋىن حان سايلاپ، ونى ەكى جاقتىڭ اسى عى مەن قوسىپ ارالاستىرىپ، كىلەم، كيىز ۇستىنە شاشىپ جىبەرەدى دە، شاشىلىپ جاتقان اسىقتىڭ جاعدايىنا قاراي وتىرىپ، ءۇيىلىپ نەمەسە ءبىر- ءبىرىن باسىپ تۇسكەن، قاعىپ الۋعا قولايسىز اسىقتىڭ ءبىرىن الىپ، ونى جوعارى لاقتىرىپ جىبەرىپ، سول ارالىقتا جەرگە شاشىلعان اسىقتىڭ ءبىرىن ءىلىپ الىپ، ءوزى لاقتىرعان اسىقتى جەرگە تۇسىرمەي قايتا قاعىپ الىپ، وسى قاعيدا بويىنشا اسىقتى ءبىر-بىرلەپ تەرە باستايدى.
ەڭ سوڭىندا جالعىز قالعان حاندى قولىنا تۇسىرسە، ياعني، حاندى دا قاعىپ السا، ول جەڭىمپاز بولادى دا، جەڭگەن جاعىنىڭ باسىنان كەرتوقاي الادى نەمەسە سۋعا سالعان جۇزىكتى اۋزىمەن ءىلدىرىپ جانە ءان ايتقىزىپ، كۇي تارتقىزادى.
ال ەگەر، ويىنشى جەردەگى اسىقتى تەرۋ بارىسىندا ءوزى قوسقان اسىق سانىنا جەتكىزىپ ۇلگىرمەگەن ارالىقتا تەرەتىن اسىعى تەرۋ بارىسىندا باسقا اسىقتى قوزعاپ كەتسە نەمەسە قولى جەردەگى باسقا ءبىر اسىققا ءتيىپ كەتسە جانە لاقتىرعان اسىعى جەرگە ءتۇسىپ كەتسە، وندا اسىق حانتالاۋعا ءتۇسىپ، ەكىنشى ويىنشى جەردەگى اسىقتى ءبىر-اق سىپىرىپ الىپ، ويىنشىنىڭ قولىنداعى اسىعىمەن قوسىپ ارالاستىرىپ- ارالاستىرىپ، جەرگە قايتا شاشىپ وينايدى.
ەگەر ويىنشىلار تەرىپ العان اسىق سانىن وزدەرى قوسقان اسىق سانىنا جەتكىزىپ العان سوڭ، جوعارىداعىداي ويىن شارتىنا قيعاش كەلسە، وندا ونىڭ قولىنداعى اسىعى حانتالاۋعا تۇسپەي، ءوز قولىندا قالا بەرەدى دە، ويىندى سەرىگى جالعاستىرادى ءارى ول دا ويىن ەرەجەسىنە قيعاش كەلگەنگە دەيىن اسىق تەرىپ ءارى تەرگەن اسىعىنا يە بولىپ قالا بەرەدى.
ويىن كەزەگىن سەرىگى الادى. وسىلايشا ويىن جەرگە شاشىلعان اسىق تاۋسىلىپ، ەڭ سوڭىندا حاندى العانعا دەيىن جالعاسادى. سوڭىندا، تەرگەن اسىق ساندارى مەن حاننىڭ كىمنىڭ قولىندا ەكەندىگىنە قاراي، جەڭىلگەن جاعىنان كەرتوقاي الىنادى نەمەسە وعان باسقاداي ويىن كورسەتكىزەدى.
الامان حان
بۇل ويىندا ويىنشىلار ءبىر جولدا ەكى ادامنان الما- كەزەك (ءبىرى قالسا، ەكىنشى) وينايدى. ەكى- ەكى، ءۇش- ءۇش، ءتورت- تورتتەن ويناۋعا دا بولادى. ويىن ءتارتىبى مىناداي بولادى، ياعني، ويىنعا قاتىناسۋشى ار ءبىر ادام ار رەتكى ويىنعا جەتىدەن جوعارى اسىق قوسىپ، ودان سىرت، ۇلكەن ءارى ادەمى ءبىر اسىقتى حان سايلاپ، ونى ويناۋشىلاردىڭ اسىعىنا قوسىپ ارالاستىرىپ، كىلەم، كيىز سياقتى تازا جەرگە شاشىپ جىبەرەدى دە، شاشىلعان اسىقتىڭ جاعدايىنا قاراي وتىرىپ، باس بارماق نەمەسە سۇق ساۋساق پەن حانعا دال تيەدى- اۋ دەگەن ءبىر اسىقپەن اتىپ حاندى الادى دا، حاندى اتقان اسىقپەن ونىڭ ماڭايىنداعى تاعى ءبىر اسىقتى اتىپ الادى ءارى حان اتقان اسىقپەن ءۇشىنشى رەت تاعى ءبىر اسىقتى اتىپ، بۇل رەت اتقان اسىعى مەن اتىلعان اسىعىنىڭ قالاعان بىرەۋىن الادى دا، ەندىگى جەردە شاشىلعان اسىقتاردىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن ءبىر- بىرىنە وڭاي تيەتىن اسىقتاردى ءبىر-بىرىنە اتىپ، قالاعان ءبىرىن اسىق تاۋسىلعانشا الىپ وتىرادى.
ەگەر ويناۋ بارىسىندا ويناۋشىنىڭ قولى نەمەسە اتقان اسىعى باسقا اسىقتارعا ءوزى ويىنعا قوسقان جەتى اسىعىنىڭ سانىنا جەتپەگەن ارالىقتا ءتيىپ كەتسە، قولىنداعى اتىپ العان اسىقتارىمەن قوسا بارلىق اسىق حانتالاۋعا ءتۇسىپ، ويىن كەزەگىن ەكىنشى ادام وتكىزىپ الادى. ال، العاشقى ويناۋشى اتىپ العان اسىق سانىن (حاندى قوسىپ ەسەپتەيدى) جەتىگە تولتىرىپ العاننان كەيىنگى جەردە قولى مەن اتقان اسىعى باسقا اسىقتارعا تيسە، وندا قولىنداعى اسىعى حانتالاۋعا تۇسپەي، ءوزىن دە قالا بەرەدى دە، حانتالاۋعا جەردە قالعان اسىقتار ءتۇسىپ، ويىندى ەكىنشى ءبىر ادام جالعاستىرادى.
ءارى ويىندا وسى رەتتەن باستاپ ويناۋشى ءار كەزەكتە قانشا اسىق اتىپ السا، سونشاسىنا يە بولىپ وتىرادى دا، سوڭىندا ۇتقان اسىق سانى مەن حاننىڭ كىمنىڭ قولىندا ەكەندىگىنە قاراي قورىتىندى جاسالىپ، ۇتىلعانداردان كەرتوقاي الىنادى نەمەسە ولارعا ويىن كورسەتكىزەدى.
ءۇش تابان
«ءۇش تابان» ويىنىن ءبىر جولدا بىرنەشە بالا ويناي بەرەدى. وندا، ويىنشىلار قولدارىنا ءبىر- ءبىر ساقا الىپ، ار رەتكى ويىنعا بىردەن، ءتىپتى، بىرنەشەدەن اسىق تىگىپ قويادى دا، مولشەرلى جەرگە بارىپ، ءبىر كولدەنەڭ سىزىق سىزىپ، سول ارادا ساقالارىن سايىستىرىپ، ساقالارىنىڭ الشى تۇرۋ رەتىنە قاراي ءارقايسىسى ويىن كەزەگىن الىپ، سىزعان سىزىقتى باسا تىزىلگەن اسىقتاردى اتادى دا، اتقان اسىعىن ءۇش تاباننان اسىرسا، الا بەرەدى.
ال، ءۇش تاباننان اسىرا الماسا، ويىن كەزەگى وزىنەن كە ءيىن گى سەرىكتەرىنە بەرىلەدى. ويىن تارتىبىندە: اسىق اتۋشىنىڭ اتقان اسىعى ءۇش تاباننان اسقان- اسپاعاندىعىن، اسىق اتۋشى ەمەس، قايتا ونىڭ سەرىكتەرى انىقتايدى.
بۇل ويىندا بالالار ءبىر-بىرىنە پاي سالمايدى جانە ءبىر-بىرىنەن كەرتۇقىل المايدى. كەرىسىنشە، ءاربىر ويىنشى ءۇش تاباننان اسىرىپ اتىپ العان اسىعى قانشا بولسا، سونشاسىنا يە بولىپ قالا بەرەدى، ياعني ۇتىپ العان اسىقتارىنىڭ زاڭدى يەسىنە اينالادى.
بۇك-شىك
« بۇك-شىك» - اسىق ويىندارى ىشىندەگى ءبىرشاما قاراپايىم تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل ويىندى ءبىر جولدا بىرنەشە بالا ويناي بەرەدى. ويىن ءتارتىبى مىناداي بولادى: ويىنشىلار قولدارىنا ساقالارىن الىپ، ار رەتكى ويىن سايىن بىردەن، ءتىپتى بىرنەشەدەن اسىق تىگىپ قويادى دا، مولشەرلى جەرگە بارىپ: «اسىقتى وسى ارادان اتامىز» دەپ، ءبىر كولدەنەڭ سىزىق سىزىپ قويادى. ونان سوڭ، ساقالارىن سايىستىرىپ (ساقانى ءۇيىرىپ جەرگە تاستاپ)، ساقالارىنىڭ الشى ءتۇسۋ رەتىنە قاراي ويىن كەزەكتەرىن الىپ، سىزعان سىزىقتى باسىپ تۇرىپ، ءتىزىپ قويعان اسىقتاردى دالدەپ اتىپ قالادى.
سودان ساقاسى ءتيىپ، ءبىرى بۇگە، ءبىرى شىگە تۇسسە نەمەسە ساقاسى الشى تۇرىپ، تىككەن اسىق بۇگە- شىگە تۇسسە دە (تەك تايكە تۇسپەسە بولعانى)، «كەلدى» دەپ، ونى الا بەرەدى ءارى ويىندى دا اسىعى قاشان كەلمەي قالعانعا نەمەسە ساقاسى اتقان اسىعىنا تيمەي قال عان عا دەيىن جالعاستىرادى. ساقاسى اتقان اسىققا تيمەسە نەمەسە اتقان اسىعى كەلمەسە، ويىن كەزەگىن وزىنەن كەيىنگى ويىنشى الادى. ويىن وسى تارتىپپەن جالعاسا بەرەدى.
بۇل ويىندا دا ۇتىلعان ويىنشىدان كەرتوقاي الىنبايدى جانە ودان ءتۇرلى ويىن كورسەتۋ تالاپ ەتىلمەيدى. تەك ار ويىنشى قانشا اسىق ۇتسا، سونشاسىن يەلەپ قالا بەرەدى. ۇتىلعان جاق ونى قارسى جاعىنان قايتارىپ الۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى.
اسىق ويىندارى دا باسقا ويىندار سياقتى بالالاردى ەپتىلىككە، شەبەرلىككە باۋلىپ، زەيىن-زەردەلەرىن اشادى. جاسامپازدىق قابىلەتتەرىن ارتتىرىپ، باسەكەلىك قۋاتتارىن جوعارىلاتادى. اسىرەسە، «حان ويىنىنىڭ» بالالارعا بەرەتىن عىلىمي ءمان-ماعىناسى وتە جوعارى. ويىن بارىسىندا بالالار ءادىل، تۋراشىل، ادال بولىپ، حالىقتى ءتارتىپتى، تىنىش باسقارۋ قاجەتتىلىگىن، ەل ءتارتىبى مەن حالىق تىنىشتىعىن بۇلدىرسە، حانتالاۋعا ءتۇسىپ، حالىقتىڭ جازاسىنا ۇشىرايتىندىعىن ۇعىندىرادى. ءسويتىپ، وسى ويىن ارقىلى بالالار ءبىر جاعىنان، كوڭىل كوتەرىپ، زەيىن- زەردەلەرىن اشسا، ەندى ءبىر جاعىنان، ەل باسقارۋ، كوش باستاۋ ىسىنەن حاباردار بولادى.
ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلى
islam.kz