قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق تاريحى الەم عىلىمى الدىندا مويىندالعان اقيقات

استانا. قازاقپارات -  ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، انتروپولوگ ورازاق سماعۇل ۇلىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز

  - انتروپولوگيا - ادامنىڭ شىعۋ تەگىن، دامۋىن، دەنە قۇرىلىسىن، ناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. ءسىز قازاق انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ    ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرىسىز، تۇڭعىشى دەسەك تە بولادى. تىڭنان تۇرەن سالۋ قيىن بولعان شىعار؟

 - انتروپولوگيا سالاسىندا قىزمەت ەتكەنىمە 54 جىل بولدى. ۇدايى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىم. كەزىندە ماقالا، كىتاپ شىعارۋدىڭ ءوزى قيىن بولدى. بىرىنشىدەن، بۇل سالا بيولوگيا عىلىمىنىڭ سالاسى. ەكىنشىدەن، ادامنىڭ قوعامدىق، مادەني، تاريحي ەرەكشەلىكتەرىن دە ەسكەرۋ كەرەك. انتروپولوگيا - انا قۇرساعىندا جاتقان بالادان قايتىس بولعان ادامنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىنە دەيىن زەرتتەيدى. بۇگىنگى لابوراتوريالىق جەتىستىكتەر ارقىلى ادام جەردە قانشا جاتقانىن، جىنىسىن، جاسىن، اۋرۋ تۇرلەرىن، قان جۇيەلەرىن، بويىنىڭ  بيىكتىگىن، سالماعىن، گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارىن انىقتاي الادى.

- قوعامدا اراكىدىك قازاق دەگەن ۇلت جوق، ءارى كەتسە بەس عاسىرلىق تاريحى بار قۇراما بىرلەستىك دەيتىندەر بار؟ نە ايتاسىز؟

- كەي ناداندار قازاق دەگەن حالىق بيولوگيالىق تۇرعىدا جوق، ول تەك قاعازدا عانا بار دەپ كوكيدى. ولار موڭعولداردىڭ نەمەسە قالماقتاردىڭ ۇرپاقتارى دەگەن دە پىكىرلەر بار. ءبىزدىڭ كەي ساياساتكەرلەرىمىز، قازاق دەگەن حالىق جوق،  ونى تەك كوشپەلىلىك تۇرمىسىنا قاراپ قانا ايتا الامىز دەپ سوعادى. وسىنىڭ ءبارى ەشبىر عىلىمي دالەلسىز، بوس سوزدەر.

   كەزىندە ماسكەۋدىڭ تانىمال عالىمدارى: «ىلكى جوبا رەتىندە قازاقتاردى زەرتتەدىك، ءبىراق سەن سول ەلدىڭ ءتول عالىمى بولعاندىقتان ءوزىڭنىڭ كەشەندى تۇردە زەرتتەگەنىڭ دۇرىس» دەگەن سوڭ، مەن 19 وبلىستا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ بەينە-كەلبەتتەرىن، قان جۇيەلەرىن، ءتىس قۇرىلىستارى، تەرى بەدەرلەرىن، دام سەزىمدەرىنە دەيىن قارادىم. وعان وتىز-قىرىق جىل ۋاقىت كەتتى.

- قانداي قورىتىندىعا كەلدىڭىز؟

- وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى جازىلعان «قازاقستاننىڭ  قولا داۋىردەن وسى زامانعا دەيىنگى حالقى» دەپ اتالاتىن كىتابىمدا بۇدان 4 مىڭ جىل بۇرىن قازاقستاندى مەكەندەگەن جۇرتتاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن قازىرگى قازاقتاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىمەن سالىستىرىپ، اراسىنداعى انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق بايلانىستاردى انىقتادىم. ناتيجەسىندە ون بەسكە جۋىق حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا، قىتاي، جاپونيا، ءۇندىستان، تۇركيا، گەرمانيا، ۇلى بريتانيا، ا ق ش-تا  باياندامالار جاسادىم. ءسويتىپ قازاق حالقىنىڭ ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تۇرىپ جاتقانىنا 40 عاسىر وتكەندىگىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەدىم، الەم مۇنى مويىندادى، ءبىراق وسى قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق تاريحىنا ءوز ەلىمىزدە ءتيىستى ءمان بەرىلمەي كەلە جاتقانىنا كوڭىلىم تولمايدى.

- قازاقتى ءۇش جۇزگە بولشەكتەگىسى كەلەتىن سىرت كۇشتەردىڭ ءبارى راس. قازاققا سىن ايتىلعاندا سابىر ساقتاسا دا، رۋىنا ءسوز كەلسە اتوي سالاتىندار دا ۇشىراسىپ قالادى. كەيبىر ءىرى رۋلار كەزىندە جەكە مەملەكەت بولعاندىقتان،   ولاردىڭ قازاققا ەش قاتىسى جوق دەيتىندەر دە شىعىپ ءجۇر. ورىس يمپەرياسىنىڭ   ارنايى جۇرگىزگەن «بولشەكتە دە، بيلەي بەر»   دەگەن مۇددەسىنەن تۋىنداعان مۇنداي پىكىرلەرگە قارسى، قازاقتىڭ تۇتاستىعىن، تۋىستىعىن انتروپولوگيا ارقىلى دالەلدەپ بەرگەنىمىز ابدەن ءجون عوي.

- 1977- جىلى «قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق گەنەگەوگرافياسى»  (سەرولوگيالىق زەرتتەۋلەر)  دەگەن  10 باسپاتاباق ەڭبەگىم جارىق كوردى. ادامداردىڭ قان سارىسۋى قاسيەتتەرىن زەرتتەيتىن عىلىمدى سەرولوگيا دەيدى. الماتىدا وتىرىپ الىپ تون پىشكەن جوقپىن. قازاقتىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمىنا بايلانىستى باتىستا  - اداي، ورتالىق قازاقستاندا - ارعىن، شىعىستا - نايمان، جەتىسۋ وڭىرىندە - ۇيسىندەردى زەرتتەدىم. سول ەڭبەكتە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق، تەكتىك، قاۋىمداستىلىق  تۇرعىداعى سيپاتتارىن انىقتاۋعا قول جەتكىزدىك. بۇرىندارى قازاقستاننىڭ نەگە باتىسى مەن شىعىس جاعى زەرتتەلمەي جاتىر  دەيتىن. ءبىر-اق زەرتحانا بولدى ينستيتۋتتا. جىل سايىن 2-3 ايعا شىعامىن، ۇلگەرە المايمىن. مەن جاقىنداۋ ورتالىق قازاقستان، جەتىسۋ جەرلەرىنەن باستادىم عوي. قۇداي جارىلقاپ، جارتى عاسىردىڭ ىشىندە قازاقستاندى 3-4 اينالىپ شىقتىم، بارلىق ايماقتان ناتيجەلەر جيناقتالدى. سونىڭ ارقاسىندا ءار وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەردى قامتىعان كەشەندى زەرتتەۋ جاسالدى. ناتيجەسىندە قازاقتىڭ بيولوگيالىق تۇرعىدان ءجۇز، رۋىنا قاتىستى ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. ارنايى بيومەتريكالىق ادىستەمەلەر ارقىلى قازاق دەگەن حالىقتىڭ انتروپولوگيالىق تۇرعىدان 4 مىڭ جىل بويى جاساپ كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس  انتروپولوگيالىق  جۇرت، گوموگەندىك  قاۋىمداستىق،  ياعني بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق  بىرتەكتەس ۇلت دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. «قازاقتار ەتنيكالىق قاۋىم قۇرعان جوق، ءجۇز دەڭگەيىندە، رۋ دەڭگەيىندە قالدى» دەپ جۇرگەندەردىكى جاي  ساياسي بىلجىراق!

- قازاقتىڭ باي تاريحىن، تۇتاستىعىن دالەلدەيتىن مۇنداي ناتيجەلەردەن كەيىن ارتىڭىزدان شام الىپ شىققاندار كوپ بولعان شىعار؟

- ءيا، ساۋىردە باسىلعان الگى كىتاپتى تامىزدا وتقا جاعىپ جىبەردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ بۇيرىعىمەن «سماعۇلوۆ قان جۇيەلەرىنە قاراپ قازاقتاردى رۋعا، جۇزگە بولىپ جاتىر» دەگەن ايىپ تاعىلدى. جاپونيادا، امەريكادا بولعانمىن، ءۇندىستاندا ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەدىم، ءارى ومىرىمدە پارتياعا كىرمەگەنمىن، سودان سماعۇلوۆ شەتەلدە ءجۇرىپ بۋرجۋازيانىڭ يدەولوگياسىن قابىلداپتى-مىس،  دەگەن  كىنالاۋلارعا ۇشىرادىم. ءسويتىپ 10 جىلدان ارتىق  قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قالپاعى استىندا ءجۇردىم، شەتەلمەن  حابار-قاتىناسىم توقتادى. بىلايشا ايتقاندا، عىلىمي ىزدەنىستەرىمە تۇساۋ سالىندى.

- يتالياداعى بولونيا   اكادەمياسىنا قانداي ەڭبەكتەرىڭىز ءۇشىن مۇشەلىككە ءوتتىڭىز؟

- تاۋەلسىزدىك جاريالانعان 91-جىلدارى سان-فرانسيسكوداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتى ءوز قاراجاتىنا 2 ايعا ءدارىس وقۋعا شاقىردى. سوسىن 1992- جىلى امەريكاعا بارىپ، سان-فرانسيسكودا، سوسىن ۋنيۆەرسيتەت بولىمشەلەرى ورنالاسقان لوس-اندجەلەس، سانتا باربارا قالالارىندا ءدارىس وقىدىم. 1993- جىلى يتاليالىقتار شاقىرىپ، بولونيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ انتروپولوگيا ينستيتۋتىندا ءدارىس وقىدىم. ولار بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋدى ۇسىندى. كەلىسىمشارتقا قول قويدىم. بالەنباي اي جالاقى تولەنبەي جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ اۋىر كەزى ەدى. اكادەميانىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى كەنجەعالي ساعاديەۆكە ايتتىم. راحمەت!  1993-94- جىلدارى قازاقستانداعى اۋىلدىق جەرلەردەگى قازاقتاردى زەرتتەۋگە كەلەتىن 5 ادامدىق ەكسپەديسياعا قاراجات تاۋىپ بەردى. قاي ينستيتۋتتان العانىن بىلمەيمىن، ايتقانىنداي، 200 مىڭ سوم  بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكسپەديسيا وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى.

تاۋلى ايماقتارداعى تۇرىپ جاتقان قازاقتاردى، قىرعىزداردى زەرتتەپ، الەمنىڭ كونگرەستەرىنە 20 دان ارتىق ماقالا جازدىق. بۇل ورتالىق ازياداعى تاۋ وڭىرىندەگى حالىقتاردىڭ مورفوفيزيولوگيالىق قالىپتاسۋى تۋرالى العاشقى جۇرگىزىلگەن ەكسپەديسيالىق زەرتتەۋلەر ەدى. بولونيا اكادەمياسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننان قول ۇزبەي جۇرگەنى  - ءبىز تەك قانا قازاقتاردىڭ بەينە-كەلبەتىن عانا ەمەس، سول توپتىڭ قان جۇيەلەرىن، ءتىس قۇرىلىستارىن، الاقان تەرى بەدەرلەرىن، ءدام سەزىمدەرىن زەرتتەدىك. مۇنداي كەشەندى زەرتتەۋ الەمدە نەكەن-ساياق! ماسەلەن وزگە ەلدەردە قان جۇيەسىن ءبىر عالىم، دەنە قۇرىلىسىن باسقا ءبىر عالىم، ءتىس قۇرىلىسىن، تەرى بەدەرلەرى دە وزگە مامان زەرتتەگەن. ال ءبىز قانشاما ۋاقىت كەتسە دە ءبىر اۋىلدا ەكى اپتاداي جاتىپ جان-جاقتى زەرتتەدىك. سوندىقتان ءبىزدىڭ ماتەريالدارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ەتالون ەسەبىندە قابىلدانىپ،  دۇنيەجۇزىندە سىي-قۇرمەتكە يە بولىپ وتىر.

سول بىرلەسكەن جوبادان 5 جىل وتكەن سوڭ وسى اتاقتى بەردى. بولونيا اكادەمياسى XV عاسىردا قۇرىلعان بايىرعى عىلىمي ورتالىق. ارينە، مەن ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىق. سەبەبى شىعىستان موڭعوليا، قىتاي، ءۇندىستان، جاپونيادان وعان مۇشەلىككە وتكەن ءبىر دە ءبىر عالىم جوق.

- «شىڭعىس حان قازاقستاندى جاۋلاپ الماسا، قازاق حالقى مۇلدەم قالىپتاپاس ەدى» دەگەندى ەستىپ قالامىز. كەزىندە ءوزىمىز سارى، كوزىمىز كوك بولعان دەيدى. بۇگىنگى تۇرىمىزگە قاراساق...  ءسىز نە دەيسىز؟

- قازىرگى قازاقتاردىڭ بەينەسىندە كونە ەۋروپەويدتتىق جانە كىرمەلىك تۇردە ەنگەن موڭعولويدتىق ەلەمەنتتەر قاتار كەلەدى. سوندىقتان بۇگىنگى الەمدىك انتروپولوگيالىق جۇيەلەۋدە قازاقتاردى ۇلكەن ەۋروپەويدتىق پەن موڭعولويدتىق  ناسىلدىڭ  جىگىنە قويادى. ادامزات نەگىزىندە ۇلكەن ءۇش ناسىلگە بولىنەدى. نەگرويدتىق، ەۋروپەويدتىق، موڭعولويدتىق دەگەن. 4 مىڭ جىل بۇرىنعى اتا-بابامىز نەگىزىنەن ەۋروپەويد بولعان، جىل ساناۋعا دەيىنگى V عاسىردان عۇن جورىقتارىمەن بىرگە قيىر شىعىستان شىعىس ازيالىق، موڭعول تەكتەس جۇرتتاردىڭ ارالاسۋ ۇدەرىسى باستالعان. ونىڭ مولشەرى سول زامانداردا 10-15 پايىزداي بولعان. VII-IX عاسىرلارداعى تۇرك قاعاناتى داۋىرىندە، ونىڭ قۇرامىنا ەنگەن شىعىس جاقتاعى موڭعول، ءشۇرشىت تەكتەس تايپالاردىڭ قان ارالاسۋ اسەرى كوبىرەك ءوسىپ، موڭعولويدتىق كولەم قازاق جەرىندە 50 پايىزعا دەيىن جەتكەن. شىڭعىس حاننىڭ جورىعى بارىسىندا مونعول تەكتەستەردىڭ گەنەتيكالىق، انتروپولوگيالىق اسەرى 20 پايىزدان اسپاعان. بۇگىنگى قازاقتاردا موڭعولويدتىق ەلەمەنتتىڭ باسىم بولىپ تۇرعانى وسى اتالىنعان ۇدەرىستەر جيىنتىعىنىڭ ناتيجەسى. ياعني، قازىرگى قازاقتىڭ 70 پايىزى موڭعولويدتىق ءناسىل، ال قالعان 30 پايىزى بۇدان 4 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ مورفولوگيالىق، فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالعاندار.

- «وزبەك ءوز اعام» دەيمىز،   سوڭعى كەزدە كورەي حالقىمەن تۋىستىعىمىز ايتىلىپ ءجۇر. وسى پىكىرلەرگە دالەل بار ما؟

- باس  سۇيەك پەن دەنە قۇرىلىسىنا كەلگەندە بىزگە جاقىندارى قىرعىزدار مەن نوعايلار، قان جۇيەلەرى جاعىنان قالماقتار مەن باشقۇرلار. ورتالىق قازاقستاندا ارعىننىڭ ىشىندە - قالماق، قىرعىزداردا - سارت قالماق دەگەن رۋلار بار. ال كورەي حالقىنىڭ ءتىلى قازاقتار سەكىلدى التاي ءتىل توبىنا كىرەدى. ال بيولوگيالىق جاعىنان الىستاۋ.

- ەلىمىزدە 130-دان اسا ۇلت تۇرادى دەپ ماقتانىپ جاتاتىنىمىز بار.

- قازاقستاندا 130-دەي مە، 140-دەي  تۇرىپ جاتىر دەيدى. راسىندا، بىزدە وسىنشا ۇلت تۇرىپ جاتقان جوق، ۇلت وكىلدەرى تۇرىپ جاتىر. ولاردى دياسپورا دەيدى. سوندىقتان ۇلتارالىق  دەگەن ءسوزدى ايتۋىمىز ءجون ەمەس. قازاقستاندا ءبىر-اق ۇلت بار. ول - قازاقتار. مىسالى ورىستار  رەسەيدە تۇرسا عانا  ۇلت،  سويتە تۇرا وزبەكستاندا، قازاقستاندا ءجۇرىپ تاعى ۇلت  بولعىسى كەلەدى. ونداي عىلىمي-تاريحي انىقتاما،  كاتەگوريا جوق. حالىق ءبىر-اق جەردە پايدا بولادى، ءوسىپ-ونەدى. ال باسقا ەلگە تارالعانداردىڭ بارلىعى دياسپورا. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاريحي داۋىردە قالىپ قويعان ورىستار، دۇنگەندەر، ۇيعىرلار، كۇردتەردىڭ  ەشقايسىسى ۇلت بولىپ سانالماۋى كەرەك. وسىنى جاقسى تۇسىنگەنىمىز ماقۇل. بىزدە ۇلتارالىق ەمەس، ءبىر ۇلت پەن دياسپورالاردىڭ اراسىنداعى ساياسي-مادەني قاتىناستار بار.

- ال قازاقستاندىق دەگەن اتاۋعا قالاي قارايسىز؟

- ءۇش عاسىردان ارتىق وتار بولعاندىعىنىڭ سالدارىنان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە قازاقتى  قازاقستاندىق دەپ ءجۇر. بۇل باسىنعاندىق. قازاقستاندىق دەگەن ءسوز كوبىنەسە اكىمشىلىك ماعىنا بەرەدى. بۇل بۇگىنگى شولاق ساياساتكەرلەردىڭ  سوۆەت حالقى دەگەندى باسشىلىققا الىپ، قازاق دەگەن اتاۋدى تاريحتان دا، حالىقتىڭ ساناسىنان دا شىعارىپ سالۋدى ماقسات ەتكەن ارەكەتى.  130 نەمەسە 140 ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولسا، ولار كەشە جالاڭاياق، جالاڭباس كەلگەن بوسقىندار. ەلىمىزدە ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز جىل تۇرىپ، ەندى قازاقستاندىق دەگەن تەرمين ارقىلى جەرىمىزگە ورتاقتاسقىسى كەلەدى. بۇل وتە قاۋىپتى تەرمين، قاتەرلى اتاۋ.

ازاماتتىق قوعام دەپ جاتادى. وسىلاردى تۇسىنبەيمىن. مادەنيەتتى كىم ناسيحاتتايدى؟ اتاۋسىز ادام با؟ اتاۋسىز مادەنيەت جوق. قانداي مادەنيەت بولماسىن ءبىر حالىقتىڭ اتىندا. ۇلت ونى وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى، ءوزى قۇرىپ كەتكەنشە قۇرىمايدى. وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. الەمدە ورتاق ءتىل، ورتاق مادەنيەتكە جەتۋ ۇرانى بار. ادام بالاسىنىڭ شىققانىنا قانشا ميلليونداعان جىل بولسا، ادام بالاسىنىڭ اراسىنداعى بيولوگيالىق، مادەني، تاريحي ايىرماشىلىقتاردى جويۋ ءۇشىن دە  كەم دەگەندە ءالى ميلليون جىل كەرەك بولار. ال ەندى ورىنسىز كوپىرىپ، ميلليون جىل بۇرىن تون ءپىشۋدىڭ قانشا قاجەتى بار؟ الدىمەن بۇگىنگى ماسەلەنى شەشىپ الايىق. الدىمىزدا كەلە جاتقان 1-2 بۋىن ۇرپاق ءۇشىن شەشەيىك. ال ميلليون جىل كەيىنگى بولاتىن ماسەلەگە ارالاسپايىق. ەگەر اقىلىمىز جەتسە، ارينە.

سوۆەت داۋىرىندە ماري ەلى دەگەن بولدى. ولار وسى كۇنى دە ماري ەلى رەسپۋبليكاسى دەپ اتالادى. بىز دە قازاق ەلى دەگەن اتاۋدى الۋىمىز كەرەك.

- كەڭەس داۋىرىندە تابىلعان التىن ادامنىڭ قاتارى كوبەيىپ جاتىر. بۇل جاڭالىقتاردىڭ ءسىز دە باسى-قاسىندا جۇرگەن شىعارسىز. مۇقاعالي اقىن ايتقانداي «التىن ادام» دەگەن كىم ءوزى؟

- التىن  بۇيىمدار العاشقى تەمىر داۋىرىندە ج.س.د. IX مەن IV عاسىر ارالىعىندا ەۋرازيادا كەڭ قولدانىستا بولعان. ول كەزدە كوشپەلىلەر كەنگە باي بولعان، قولونەر بۇيىمدارىن جاساعان. كەننىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلگەن. ال وتىرىقشىلار ءوز ماڭايىن عانا زەرتتەگەن. قازىر قازاقستاننان ءتورت التىن ادام تابىلدى عوي. مەنىڭ ويىمشا، قىرىقتان ارتىق، ءتىپتى 100-گە جۋىق بولۋ كەرەك ەدى. التىن  بۇيىمدار جەرلەنگەن وبالاردى  توناۋ سول مۇردەلەر قويىلعان زامانداردىڭ وزىندە دە-اق  باستالعان. سودان سوڭ  XҮII-XҮIII  عاسىرلاردا ورىستاردىڭ  كەلۋىنەن باستاپ، ارنايى وبا قازعىش    توناۋشىلار  قاپتاعان دالامىزعا. التىنداردىڭ قالعانىن سولار قۇرتقان. ءبىرىنشى پەتر پاتشانىڭ تۇسىندا «ءسىبىر قازىناسى» دەگەن ارنايى ورىن دا اشىلعان. پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن وبالاردان قازىلىپ الىنعان التىنداردىڭ ءبارى سانكت پەتەربورداعى سول كۋنستكامەراعا جينالعان.

العاشقى  «التىن ادامدى» بىرەۋلەر ەركەك، بىرەۋلەر ايەل دەيدى. مەنىڭ قولىما تۇسكەنى ەسىكتەگى التىن ادامنىڭ تومەنگى جاق سۇيەگى مەن ماڭداي سۇيەگىنىڭ  سىنىعى عانا. كەمەل اقىشەۆ مارقۇم الىپ كەلدى. تومەنگى جاق سۇيەگى وتە بيىك. ماڭدايىنداعى قاباق سۇيەكتەرى جەتىلگەن. ونداي  سيپات ايەلدەردە كوپ بولمايدى. سونداي مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ مەن ونى شامامەن 20 جاستاعى جاۋىنگەر دەپ انىقتاما بەردىم. ال ناقتى ايەل نەمەسە ەركەك ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن حروموسومالىق اناليز جاساۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازىر سۇيەكتىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىر قىزىعى وسى كۇنگە دەيىن ارحەولوگتار تابىلعان ادامنىڭ سۇيەگىن وزدەرىنىڭ يەلىگىنە جازادى، دىمىن دا بىلمەيدى، ولاردى ماماندارعا تاپسىرىپ، زەرتتەتۋ كەرەك قوي. بارلىق تابىلعان سۇيەكتەرگە انىقتاما بەرىپ، مىنەكي تاپسىردىق،   دەيتىن ءبىر دە ءبىر ارحەولوگ جوق.

شىعىس قازاقستانداعى  بەرەلدە تابىلعان التىن ادامعا دا انىقتاما بەردىك. ول ج.س.د. IV-III عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ وكىلى، كوسەمى بولۋى مۇمكىن. ال  شىلىكتى جازىعىنان پروفەسسور  ابدەش تاشكەن ۇلى بايگەتوبەدەن تاپقان سۇيەك ج.س.د. ҮІІІ عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇرعىلىقتى ەۋروپەويدقا تيەسىلى.

- شەتەلدەگىدەي حروموسومانى زەرتتەيتىن   زەرتحانا بار ما؟

- جوق.

- وعان كوپ قاراجات كەرەك پە؟

- قازاق «ارزاننىڭ جىلىگى تاتىماس» دەيدى. كەڭەس زامانىنان قالعان ءبىر داعدى بار: نەعۇرلىم از تولەپ، ودان الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي ناتيجە العىسى كەلەدى. ونداي اقىماقتىق قازىر ناعىز عىلىمعا جۇرمەيدى. قانشا قارجى سالىنادى، سونىڭ دەڭگەيىندە قورىتىندى الىنادى. ال مەن ونداي زەرتحانانى جالاقىما جاساي المايمىن عوي. 

- سوندا ەلىمىزدىڭ انتروپولوگيا عىلىمى قانداي بازادا قىزمەت ەتىپ وتىر؟

- انتروپولوگيا بويىنشا ەشبىر جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق جۇرگىزىلمەيدى. شەتەلدە بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بيولوگيالىق، مەديسينالىق وقۋ ورىندارىندا انتروپولوگيالىق كافەدرا بار. بىزدە بولعان جوق، بولاتىن ءتۇرى دە جوق. بۇل عىلىم سالاسىنا ءمان بەرىلمەي وتىرعاندىعى ىڭعايسىز جاعداي.

تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا جانە تاۋەلسىزدىك سارايىندا قىزمەت ەتەمىن. ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ەكسپوناتتار بار ەكەن. ولار كورسەتىلگەنى دۇرىس. سەبەبى ەشبىر جەردە، ەشبىر مۇراجايدا قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى، قازاق حالقىنىڭ گەنەتيكاسى اۋىزعا الىنبايدى، ناسيحاتتالمايدى دا. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك سارايىندا ەتنوگرافيالىق-ارحەولوگيالىق، سونىمەن قاتار انتروپولوگيالىق دۇنيەلەردى دە كورسەتكەلى  جاتىرمىز.

- ەكسپوناتتاردىڭ ساقتالۋى قالاي؟

- شىندىعىندا، ءتيىستى ورىن بولماي تۇر. قازىر شەتەلدەردەگىدەي، رەسەيدەگىدەي قاڭقا سۇيەكتەرىن ساقتايتىن  ارناۋلى ورىندار جوقتىڭ قاسى.

- بالكىم ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە،   مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قاراماعىنان انتروپولوگيا كافەدراسىن اشۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساۋ كەرەك شىعار...

- جاقسى بولار ەدى. كەزىندە جازعانمىن. قازىر جازا-جازا شارشادىم. ولار انتروپولوگيا دەگەن ءپان وقىتادى دا قويادى. شەتەلدە انتروپولوگتاردىڭ ءبارى مەديكتەر مەن بيولوگتار.

- انتروپولوگيانى زەرتتەيتىن عىلىمي ورتالىقتار دا بار سەكىلدى...

- ءيا، ماسەلەن لاتىن امەريكاسىندا بارلىق ەتنوگرافيالىق، ارحەولوگيالىق مۇراجايلاردى انتروپولوگيالىق مۇراجاي دەپ اتايدى. ويتكەنى، ونداعى بۇيىمداردىڭ ءبارى ادام قولىنان شىققان. ادامسىز مادەنيەت جوق.

- امەريكا، جاپونيا   سىندى كوپتەگەن ەلدەردە بولدىڭىز. ونداعى انتروپولوگيا قالاي دامىعان؟

- امەريكادان، ەۋروپادان كوپ ۇيرەندىم. جاپوندار نەگىزىنەن تىس قۇرىلىستارىنىڭ گەنەتيكاسىنا قاتىستى زەرتتەيدى. ءۇندىستاندا گەنەتيكاعا مان بەرەدى. الەم بويىنشا  انتروپولوگيا ۇلى بريتانيا، فرانسيا، يتاليا، يسپانيادا جاقسى دامىعان.

- شاكىرتىڭىز بار ما؟

- جوق، انتروپولوگياعا كوپ ادام كەلمەيدى. تولىپ جاتقان قيىنشىلىعىنان قورقادى. سوندىقتان بيولوگيا، مەديسينا فاكۋلتەتتەرىنە بارىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ كەرەك. جالاقى عىلىمدا ءار ۋاقىتتا از عوي. سودان قاشادى. ەگەر كوبەيتىپ جاتسا، شاماسى بارى دا، جوعى دا ۇمتىلار ەدى. جاستاردى ىزدەيمىن، تابىلسا بىلگەنىمدى  بەرەرمىن، بولماسا الىپ كەتەمىن وزىممەن بىرگە. قايتەم ەندى؟

- انتروپولوگيانىڭ باستاۋىنا دارۆيندى، كارل لينەيدى قويادى. دارۆيننىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسىن وقۋ باعدارلاماسىنان الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن ءسوز دە شىعىپ قالادى. بۇعان نە ايتاسىز؟

- ءيا، كارل لينەي ءبىرىنشى كلاسسيفيكاسيانى جاساعان. ءبىراق ول ەتنوگرافيانى جانۋارلار كلاسسيفيكاسياسىنىڭ ىشىنە قوسىپ جىبەرگەن عوي. دارۆينگە قارسى ءبىراز پىكىرلەر بار. نە دەسە دە، دارۆيننىڭ ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ەۆوليۋسيالىق تەوريانى ايتقانى انىق.

- ال ءسىز ادامنىڭ مايمىلدان جارالدى دەگەنىنە سەنەسىز بە؟

- ونى استارلى ءتۇسىنۋ كەرەك. گەنەتيكتەر قازىر ادام مەن مايمىلدى جوعارى ساتىداعى ەكى اياقتى ءسۇت قورەكتىلەر  وتريادىنىڭ ەكى بولەك بۇتاعىنا  جاتاتىن تىرشىلىك يەلەرى دەپ تانيدى. مايمىل ءبىر  بۇتاعىنان، ادام ەكىنشى بۇتاعىنان تاراعان. مايمىلدار تاراعان بۇتاقتىڭ دامۋى وزگەرىسسىز قالدى دا، ادامدار   تاراعان بۇتاقتىڭ ميلليونداعان جىلدارعا سوزىلعان ەۆوليۋسياسىنان  جەر بەتىندەگى  ەڭ جوعارى دامۋ ساتىسىنداعى تىرشىلىك يەسى، قوعامدىق-تاريحي ارەكەت مەن مادەنيەتتى جاساۋعا قابىلەتتى homo sapiens   (قازىرگى تۇرپاتتاعى ەستى ادام)  ءوسىپ، قالىپتاستى.  جالپى،  ادامزاتتىڭ  بۇدان 40-60 مىڭ جىل بۇرىنعى وكىلدەرىنىڭ  بيولوگيالىق تۇرعىدا  قازىرگى بىزدەن ايىرماشىلىعى جوقتىڭ قاسى، وزگەشەلىگى  تەك مادەنيەتتەرىندە عانا.

- يسلام دىنىنە كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- ءجۇز پايىز ءتۇزۋ. سەبەبى دىنگە قارسى شىعۋ - بارىپ تۇرعان ناداندىق. بۇل جونىندە البەرت ەينشتەين: «ءدىن - عىلىمسىز سوقىر، ال عىلىم  - ءدىنسىز اقساق» دەگەن. دەمەك عىلىم مەن ءدىننىڭ اراسىنا سىنا قاعۋدىڭ ءبىر تيىن دا قاجەتى جوق.

- ابىلاي ءتۇسىن جورىتىپ، ۇرپاعىم باقا-شايان بولىپ كەتە مە دەپ   قاۋىپتەنگەن دەيدى عوي. قازاق نە كورمەدى، قالاي ويلايسىز، ۇساقتالىپ كەتكەن جوقپىز با؟

- قازاقتىڭ اۋزىندا قالعان اڭگىمە عوي. تەك، گەن  دەگەن ويىنشىق ەمەس. بۇگىن انا تۇرگە، ەرتەڭ باسقا تۇرگە اۋىساتىن. ادەتتە ۇلكەندەردىڭ كەيىنگىلەرگە كوڭىلى تولماي وتىراتىندىعى  بار عوي. سول  تۇرعىدا شىققان ءسوز شىعار. ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى كەي زامانداردا ادامنىڭ بويى ۇزارادى، كەي زامانعا كەلگەندە قىسقارادى ەكەن. XIX عاسىرداعى ادامداردىڭ بويى بۇگىنگىمەن سالىستىرعاندا 10-12 س م. تومەن.

- كەزىندەگى گيتلەردىڭ ناسيستىك باعىتىن جاقسى بىلەمىز. ەۆرەيلەر اسىلتەكتى حالىقپىز دەپ جاتادى. ال «قازاق دەسەڭ وزىڭە تيەدى» دەپ سايرايتىن «بۇلبۇلدار» كوپ. ەندەشە ءبىر ۇلت ەكىنشى ۇلتتان تەكتىك تۇرعىدا ارتىق نە كەم جاراتىلۋى مۇمكىن بە؟

- ءبارى ساياسي، يدەولوگيالىق ماقساتتا ايتىلعان. بيولوگيالىق تۇرعىدان ءبىر حالىق ەكىنشى حالىقتان جوعارى دەپ ايتا المايمىن. مادەنيەتىن، قوعامىن كوتەرۋگە ءار تايپانىڭ كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن ەرەكشەلىكتەرى، بەيىمدىكتەرى بىردەي. تەك سوعان دۇرىس باعىت بەرە ءبىلۋ كەرەك. ماسەلەن، الەمدە مي كولەمى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا بۋرياتتار ەكەن.  ال ولاردان شىققان الەمگە تانىمال بولعان ادامداردى بىلە بەرمەيمىن. ماسەلەن تۋرگەنەۆتىڭ مي كولەمى 2 كەلى 200 گرام بولعان. ال اناتول فرانس دەگەن جازۋشىنىڭ ميى 1 كەلى 200 گرامم تارتقان. سوندا ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى 1 كەلى. ال ەكەۋىنىڭ الەمدىك ادەبيەتكە قوسقان ۇلەسى بىردەي...

                                  اڭگىمەلەسكەن جانار ەلدوس قىزى

                                             («حالىق ءسوزى» گازەتى).