ۇزدىكسىز 42 جىل ەۋروپادان شاقىرىلعان الاش ۇرانى
ۇلتتىق تاريح - ادەبيەتكە قاتىستى ماسەلەلەر قولعا الىنعاندا، ۇلتتىق سانا- سەزىم يەلەرىنىڭ ويىنا مارقۇم ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ:
كەشەگى قارا كۇندەردە،
جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە،
جول تابا الماي سەندەلىپ،
اداسىپ الاش جۇرگەندە،
بۇل كۇنگى كوپ كوسەمدەر،
سۇرايمىن، سوندا قايدا ەدىڭ؟ - دەپ باستالاتىن ايگىلى تولعاۋى ورالادى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى مارقۇمنىڭ سول تولعاۋىنىڭ بەسىنشى شۋماعىندا:
قۇلانداي ۇركىپ ەلدەرىن،
قالدىرىپ مەكەن جەرلەرىن،
جاياۋ، جالپى، جالاڭاش،
قاتىن، بالا، ەرلەرىڭ
اشتىقتان قىرعىن تاپقاندا،
سىپىرا جومارت قايدا ەدىڭ؟ - دەلىنگەنىندەي، وسىدان ءدال 60 جىل بۇرىن، قازىرگى ق ح ر قۇرامىنداعى شىنجاڭنىڭ بايىرعى ەرەنقابىرعا تاۋى بوكتەرىندەگى، قىزىلوزەن وڭىرىندەگى مەكەنىمىزدەن كەڭەستىك، ياعني ورىس قولباسىلارى باسقارعان قىرعىنداۋشى قوسىندار شابۋىلىنان، ال وسىدان 58 جىل بۇرىن، ياعني 1949 -جىلى «قۇلانداي ۇركىپ» تاكلامان شولىنەن ءوتىپ، گيمالاي تاۋىنان اسىپ، ءۇندىستان مەن پاكىستاندى، يراق پەن سىريانى باسىپ، ادام ايتقىسىز اۋىرتپالىق ازاپتار كورىپ، 1954 -جىلى تۇركياعا بارىپ پانالاعان قازاقتىڭ ىشىندە مەن دە بار ەدىم. ەلدەن قاشقان كەزىمىزدە 14 جاستا ەدىم. سودان 1967 -جىلى گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى «ازاتتىق» راديوسىنا باردىم. 1995 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا زاڭدى دەمالىسقا شىعىپ، زەينەتكەر بولعانعا دەيىن 28 جىل سوندا ىستەدىم.
1953 -جىلدان باستاپ جىل سايىن، 1917 -جىلدىڭ 13 -جەلتوقسانىن، ياعني الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىن، «ازاتتىق» راديوسىندا مۇمكىندىگىنشە ارناۋلى باعدارلاما حابار بەرۋمەن بەلگىلەپ كەلگەن دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان قالعان اعايلار، 13 -جەلتوقساندا الاش كۇنى دەپ اتايتىن.
الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىن 1967 -جىلى تۇڭعىش رەت «ازاتتىق» راديوسى عيماراتى تىسىندا، قالادا ۇلكەن زال ۇستاپ بەلگىلەۋدى باسقارۋ ءىسىن ماعان تاپسىردى. سونىمەن الاش كۇنى، ياعني الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىنىڭ 50 جىلدىق مۇشەل تويى، گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى جانە وزگە جاقىن قالالاردا تۇراتىن تۇركىستاندىقتاردىڭ (ياعني قازاق، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تۇرىكپەن، ۇيعىر، تاجىك، تاتارلاردىڭ) قاتىسۋىمەن سالتاناتتى تۇردە بەلگىلەندى. وندا جاسالعان باياندامالاردى مەن تۇرىكشەگە اۋدارىپ تۇركيا باسپا سوزىنە جىبەردىم. ول ىستانبۇلدا شىعاتىن «وتۇكەن» جانە «ءمىللي حارەكەت» ىزمىردە شىعاتىن «تۇركەلى» جۋرنالدارىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ سۋرەتىمەن تولىق تۇردە جاريالاندى. «تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق ۇكىمەتى الاش وردانىڭ 50-مۇشەلى» دەگەن ول ماقالالار تۇركيا باسپا ءسوز ورگاندارىندا الاش اتىمەن باسىلعان تۇڭعىش دەربەس ماقالا سانالادى. ودان بۇرىن ول ەلدە، ءتىپتى باسقا باستىق ەلدەردە دە باسپا ءسوز بەتىندە الاش اتىمەن ونداي دەربەس ماقالا شىقپاعان.
سوندىقتان تۇركياداعى تانىس-بىلىستەر مەنىڭ شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ۇلت ازاتتىق كۇرەستەرى جونىندەگى ماقالالارىم مەن كىتابىما سىلتەمە جاساي وتىرىپ «قازاقتاردىڭ ىلعي باتىرلارى تۋرالى عانا ەمەس، ويشىلدارى، اقىندارى، عالىمدارى تۋرالى دا جازساڭشى» دەگەن ادال نيەتتى تالاپتار قويا باستادى. ول كەزدە جالپى قازاق حالقىن دا شەت ەلدىكتەر كوپ بىلە بەرمەيتىن. ورىستارمەن شاتاستىراتىن. ماسەلەن، 1956 -جىلى ۋەنگەرياعا جاسالعان ماسكەۋلىك قىسىم كەزىندە تۇركيا باسپا ءسوز ورگاندارى، ءبىرىنشى بەتتەرىندە «قازاقتار ۋەنگەريا استاناسى بۋداپەشتە كوشەلەرىن قانعا بويادى» دەگەن ۇلكەن ايدارمەن حابارلاعان-دى.
وكىنىشكە وراي، تۇركيالىق وقىرمانداردىڭ الگى تالابى جونىندە ءدال سول كەزدە ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز دە شامالى ەدى. «ازاتتىق» راديوسىندا 1953 -جىلدان بەرى ىستەيتىن سوعىستان قالعان ميۋنحەندەگى قازاقستاندىق اعايىنداردىڭ ىشىندە تاريح- ادەبيەت سالاسىنىڭ مامانى جوق-تى. تۇركيا ارقىلى سوندا بارعان بىزدەر دە جالپى قازاق تاريحى مەن ادەبيەتى جونىندە جەتكىلىكتى مالىمەت بىلمەيتىن ەدىك. ستاليننىڭ قاندى قۇرىعى شىنجاڭ جاققا دا جەتىپ، ول جاقتاعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتى مەن تاريحى جونىندەگى كىتاپتارعا تىيىم سالىنعاندى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحى مەن ادەبيەتى سالاسىندا مالىمەت بىلەتىن تۇلعالاردىڭ جاپپايى تۇتقىندالىپ، ءومىرى وشىرىلگەندى.
ال شەت ەلدەردەگى بىزدەردىڭ ول كەزدە قازاقستان مەن شىنجاڭنان كىتاپتار الدىرىپ، دەرەكتەر ىزدەستىرۋ بىلاي تۇرسىن، ەلمەن قاراپايىم سالەم حات ارقىلى حابارلاسۋىمىز دا مۇمكىن ەمەس-تى. ول بىزدەر، ءدال الگى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ايتقانداي: «اقىل تاپپاي داعدارىپ - جان اشىر تاپپاي سەندەلىپ»، «جۇلدىزسىز، ايسىز قارا تۇندەردە» جات ەلدەردە ساندالعان ءبىر كەزەڭ ەدى.
ءدىني سەنىمى بەرىك ءبىر مۇسىلمان، اۋىر- جەڭىل قانداي جاعدايدا بولسا دا اللانى، وعان دەگەن قۇلشىلىق عيباداتىن ەستەن شىعارمايتىنداي، ۇلتتىق سانا- سەزىمى بەرىك ناعىز ۇلتشىلدار دا ىلعي وتانىن، ۇلتىن ويلايدى. شاماسى كەلگەنىنشە ونىڭ مۇددە- ماقساتىن قورعاۋعا تىرىسۋدى ءوزىنىڭ باستى پارىزى سانايدى.
زۇلىم- زومبىلىقتان باس ساۋعالاپ، قۋعىنشى جاۋمەن اتىسا ءجۇرىپ، قاتىن- بالا جاياۋ جالاڭاش قاشىپ، تاكلاماكان شولىنەن وتكەندە دە، گيمالاي تاۋىنان اسقاندا دا، شەت ەلدەردە اۋىر جاعدايلاردا ءومىر ءسۇرىپ وكسىگەندە دە، مارقۇم ماعجان جۇماباي ۇلى: «كوپ تۇرىك ەنشى الىپ تاراسقاندا - قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟» دەگەن قارا شاڭىراعىمىزدى، تۋعان حالقىمىز قازاقتى ەشقاشان ەستەن شىعارمادىق. سول ءۇشىن دە، الاش كۇنىن جىل ون ەكى ايدا ءبىر اتاپ وتۋمەن عانا شەكتەلمەي، الاش قيمىلى جەتەكشىلەرىنىڭ ءومىر جولىن سول ءبىر كەزدە تابىلعان مالىمەتتەر نەگىزىندە ءاربىرىن جەكە تىزبەكتى اڭگىمەلەرگە ارقاۋ ەتىپ «ازاتتىق» راديوسى تىڭداۋشىلارى نازارىنا ۇسىنا باستادىق.
ماسەلەن؛ ءاليحان بوكەيحان، مۇقامەتجان تىنىشباي، اقىمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات، جيحانشا دوسمۇقامبەت، حالەل دوسمۇقامبەت، مۇستافا شوقاي، اقىمەت ءبىرىمجان، اليمقان ەرمەك، قالەل قابباس ۇلى، ابدۇراحمان ورازاي، مۇستافا ورازاي، قۇلمۇقامبەت ورازاي، ومار قاراش ۇلى، ماعجان جۇماباي، الپىسباي قۇلمان، ۋاليتقان تاناش ۇلى، رايىمجان مارسىق ۇلى جانە كوپتەگەن باسقا الاششىلار تۋرالى دايارلانعان ارناۋلى باعدارلامالار، «ازاتتىق» راديوسى ميۋنحەننەن پراگاعا كوشكەن 1955 -جىلعا دەيىن قولعا تۇسكەن جاڭا مالىمەتتەرمەن دە تولىقتىرىلىپ، جىل سايىن قايتالانىپ وتىردى.
اتاپ ايتقاندا، ءار جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ سەگىزى كۇنى، «بۇگىن 1917 -جىلى ورىنبوردا باستالىپ 13 -جەلتوقسان كۇنىنە دەيىن بەس كۇن بويى ۇلاسقان جانە الاش وردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعاندىعىن جاريالاعان قازاق قۇرىلتايىنىڭ اشىلعانىنىڭ پالەنباي مۇشەلى» دەپ باستاپ، ونى جەلتوقساننىڭ 13 ىنە دەيىن ۇلاستىراتىنبىز. 1986 -جىلدان كەيىن، وعان سول جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن دە قوسىپ، ونى سول بويى 27 -جەلتوقسان كۇنگى مۇستافا شوقايدىڭ قايتىس بولعانىنا ارنالعان ارناۋلى پروگراممامەن اياقتايتىنبىز. وسىلايشا 1995 -جىلعا دەيىن كەمىندە ايىنا ءبىر رەت «ازاتتىق» راديوسى ارقىلى 42 جىل بويى، الاش ۇرانى سالىندى. الاش ارداگەرلەرى ۇزدىكسىز ەسكە الىندى.
الاش قيمىلى مەن الاش ارداگەرلەرى مۇرات- ماقساتىن قولدا بار تاپشى مالىمەت- ماتەريالدار نەگىزىندە شەت ەلدەرگە تانىستىرۋعا دا تىرىستىق. 1973 -جىلى ىستانبۇلدا تۇرىك تىلىندە «ALAS TURKISTAN TURKLERININ MILLI ISTIKLAL PAROLASI - الاش تۇركىستان تۇركلەرىنىڭ ۇلت ازاتتىق ۇرانى» دەگەن كىتاپ شىعاردىم.
«كەشەگى قارا كۇندەردە،
جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە،
جول تابا الماي سەندەلىپ،
اداسىپ الاش جۇرگەندە» دەپ جازىلعان ول كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى - ونىڭ الاش اتىمەن سول كۇنگە دەيىن شەت ەلدەردە جارىق كورگەن تۇنعىش كىتاپ بولۋى. كەيبىر توپشىلاۋلارعا قاراعاندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ كوك تۋدى كوتەرگەنگە دەيىن، 1935 -جىلى ەكى ورىس جاعىنان جازىلىپ، قازاقستاندا باسىلعان، ءبىراق ماسكەۋلىك «پراۆدا» گازەتىنىڭ (13.4.1935 كۇنگى) ماقالاسىنان كەيىن تىيىم سالىنعان الاش وردا جونىندەگى كىتاپ تىسىندا، الاش اتىمەن قازاقستاندا دا كىتاپ باسىلماعان.
ول كىتابىمدى سول كەزدە تابىلعان شاعىن مالىمەتتەر نەگىزىندە الاش وردا ۇكىمەتى مەن الاش پارتياسىنىڭ تاريحى تۋرالى شەت ەلدىك وقىرماندارعا مالىمەت بەرۋگە تىرىستىم. كىتاپقا وقىرماندار جىلى لەبىز ءبىلدىردى. تۇركيانىڭ كورنەكتى عالىمدارى مەن جۋرناليستەرى، ونى تۇركىستاننىڭ ۇلت ازاتتىق قيمىلى تاريحىنىڭ بۇرمالانعان بەتتەرىن تۇسىندىرگەن قۇندى ەڭبەك رەتىندە باعالادى. ال سوۆەتتىك باسپا ءسوز ونى ۇناتپادى. «كازاحستانسكايا پراۆدا» جانە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرىنىڭ باستاۋىمەن قازاقستاننىڭ بارلىق باسپا ءسوز ورگاندارى كىتاپتى باياعى سوۆەتتىك داعدى بويىنشا داتتادى.
«الاش تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ۇلت ازاتتىق ۇرانى» اتىمەن 1973 -جىلى جارىق كورگەن ول كىتابىمدى «سوۆەتتىك ۇلكەن ەنتسيكلوپەديانىڭ ءبىرىنشى باسىلىمىنىڭ ءبىرىنشى تومىنىڭ 382 -بەتىنە» جانە كەزىندە الاش ارداگەرلەرىمەن ۇزەڭگىلەس بولعان باشقۇرت تۇقىمدى تۇركيالىق عالىم، پروف. در. احمەت زاكي ۋاليدي توعاننىڭ 1942-1947 -جىلدارى ىستانبۇلدا باسىلعان «(Turkistan) ve yakin TariҺі» ياعني تۇركەلى - تۇركىستان جانە جاقىن تاريحى دەگەن كىتابىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، «عاسىرلاردان بەرى ۇلتتىق ۇران بولىپ كەلگەن الاش اتاۋى 1905 -جىلدان باستاپ تۇركىستاندىقتاردىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق ساياسي پارتياسىنىڭ اتى بولدى» دەدىم. سوعان بايلانىستى تاعى پروف. در. ا. ز. ۋ. توعاننىڭ اتالعان كىتابىنىڭ 346-347 -بەتتەرىندەگى مالىمەتتەرگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، 14500 كىسى قاتىسقان 1905 -جىلعى قارقارالى-قوياندى جارمەڭكەسىنە جينالعان جۇرتشىلىق ارقاسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا بولعاندىعىن، سول ۇلكەن جيىندا اقىمەت ءبىرىمجان ۇلىنىڭ جاساعان اسەرلى بايانداماسىنىڭ، وندا ماڭىزدى قاۋلى قابىلدانۋ ىسىنە ۇلكەن ىقپال ەتكەندىگىن كەلتىرگەن ەدىم. سوعان بايلانىستى ول ۇلكەن جيىندا قابىل ەتىلگەن قاۋلىعا ساي ءبىر ارىز حات (پىتيتسا) ارقىلى رەسەي ۇكىمەتىنە قويىلعان تالاپتىڭ ماڭىزدىلىعىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ونداي ۇلكەن ءمان- ماڭىزدى تالاپ- تىلەكتەردىڭ، سانالى تۇردە ۇيىمداسقان ءبىر توپتىڭ ءىسى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ول توپ قۇپيا تۇردە ءىس جۇرگىزۋشى الاششىلار ەدى دەۋ ارتىق ايتقاندىق سانالمايدى دەگەن تۇجىرىمعا قوسىلعانىم. بۇل الاش پارتياسى 1905 -جىلى قۇرىلعان-دى دەگەن كوزقاراستى قوستاعاندىق ەدى.
قازاق عالىمدارى قازاقستان ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ كوك تۋىن كوتەرگەننەن كەيىن جازعان ەڭبەكتەرىندە ول كوزقاراسپەن كەلىسپەيتىندىكتەرىن اتاپ ايتۋدا. ءبىراق، «سوۆەتتىك ۇلكەن ەنتسيكلوپەدياعا» الگى الاش پارتياسى 1905 -جىلى قۇرىلعان دەگەن مالىمەتتى كىمنىڭ، قانداي دەرەكتەرمەن بەرگەندىگى تۇسىندىرىلمەۋدە.
قىسقاشا قورىتقاندا، ۇزدىكسىز 42 جىل بويى ەۋروپادان شاقىرىلعان الاش ۇرانى وسىناۋ «... قارا كۇندەردە، - جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە» وسىلاي جالعاستىرىلعاندى.
حاسان ورالتاي جازۋشى، جۋرناليست، زەرتتەۋشى،
ميۋنحەن (گەرمانيا)
« ult.kz»