پاكىستاننان تۇركياعا كەمەمەن 3 اي ءجۇرىپ كەلدىك - نۇريلا جوشقىن
ءوزىمىزدىڭ اجەمىز سەكىلدى كىرىپ- شىعىپ جۇرەتىن ەدى. جۇزىندەگى نۇر، ماڭدايىنا بىتكەن اجىمدەرى كوپ نارسەدەن سىر شەرتىپ تۇراتىن. انامنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، اراسىندا اس دايىنداپ، جۇگىرىپ ءجۇردى. كەيىن داستارحان باسىندا وتىرىپ، سىر تارقاتتىق.
پاكىستاندا تۋىپ، تۇركيا اسىپ كەلگەن نۇريلا جوشقىن اپامىزبەن بولعان سىر-سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز.
- نەگە ءىنىڭىز نۇرابدۋللاح جادىك مىرزا وسى ءۇيىن شەتەلدەن ەمدەلۋگە كەلگەن قازاقتارعا تەگىن بەرىپ وتىر؟
- اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن. بۇل اكە- شەشەمىز سالعان ءۇي. الىستان كەلگەن قازاقتار ەمدەلۋگە كەلگەن كەزدە بىرنەشە قيىندىققا تاپ بولادى: ءتىل بىلمەيدى، كولىك قاتىناسى مەن ارتىق شىعىن جانە باسقا دا پروبلەمالار بار. وسى قيىندىقتارعا ءوزى ەمدەلىپ كەلگەن قازاقتار ۇرىنباسىن، قوناقۇيدە جالعىزسىراپ قالماسىن دەگەن نيەت تە بار. وسى ءۇيدىڭ اينالاسى تولعان قازاقتار. دالاعا شىقسا دا قازاقشا سويلەسىپ، ادامدارمەن سويلەسەدى.
وسى ۇيگە ەمدەلۋگە كەلگەن قازاقتار قينالماسىن، كىرىپ-شىعىپ، ءوز ۇيىندەي كورىپ، تۇرا بەرسىن دەيمىز.
- تۇركياعا قاي كەزدە كوشىپ كەلدىڭىزدەر؟
- 1953 -جىلى. پاكىستاننان كوشىپ كەلدىك.
- سول جەردە دۇنيەگە كەلدىڭىز بە؟
- ءيا. مەن ءوزىم پاكىستاندا تۋدىم. مەنەن كەيىنگى ءۇش باۋىرىم وسى تۇركياداعى نيدا دەگەن قالادا، التاي دەگەن اۋىلدا تۋعان.
1 جاسىمدا كەلدىم. ىستامبۇلدا العاشىندا «ءمۇساپىرحانادا» تۇردىق. بۇل - قازاقشا «جاتاق» دەگەندەرى. 1955 -جىلى سول جەردەن التاي دەگەن اۋىلعا قونىس اۋداردىق. ۇكىمەت 3 تام ءۇي، 90 داكار جەر بەردى. سول جەرگە بيداي، ارپا ەگىپ، ەگىستىكپەن اينالىستىق. ودان بولەك، قوي- قوزى، ەشكى-لاق بار، مال دا باعىپ، كۇنكوردىك. 18 جاسقا دەيىن سول اۋىلدا تۇردىم. بۇل 1973-1974 -جىلدار كەزى.
1973 -جىلى گۇنەشلىگە كەلدىك. وسىندا ءۇي سالعان ەكەن. سوندا تۇردىق. سودان بەرى وسى اۋداندا تۇرىپ كەلەمىز.
- مۇنداعى ءۇيدى وزدەرىڭىز الدىڭىزدار ما، الدە مەملەكەت كومەكتەستى مە؟
- جوق، اكەمىز دالەلحاناجى دەگەن كىسى (شاقاباي) جەر ساتىپ الدى. سول جەرگە ءبىر كىسىگە ايتىپ 81 ءۇي سالدىرعان ەكەن. سونى وسىندا كەلگەن قازاقتار ايىنا 500 ليرادان جىلداپ ءجۇرىپ وتەپ، وزىمىزگە الدىق. ول كەزدە ءبىر قابات قانا بولعان. كەيىن ەكىنشى، ءۇشىنشى قاباتتارىن ءوزىمىز شامامىزعا قاراي اقىرىنداپ سالدىق. ءۇشىنشى قابات بىتپەي جاتىپ اكە- شەشەمىز قايتىس بولدى. قالعان ۇرپاعى سونى بۇتىندەپ، تولىق اياقتادىق.
تۇركيا. ىستامبۇل قالاسى، گۇنەشلى اۋدانى.
- پاكىستاندا تۋدىڭىز، تۇركياعا كوشىپ كەلدىڭىز… جالپى، قانشا ەلدە بولدىڭىز جانە قانداي سەبەپپەن؟
- گەرمانياعا ءۇي بولعان سوڭ، كۇيەۋىممەن بىرگە كەتتىم. ول جاقتا 3 جىلداي اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەدىم. كەيىن اتا-ەنەمىز قايتىپ كەلىڭدەر دەگەن سوڭ تۇركياعا ورالدىق. العاشقى نەكە ءساتسىز بولدى. ايىرىلىسىپ كەتتىك. ەكىنشى رەت كۇيەۋگە ءتيدىم. ونىمەن بىرگە تۇركيانىڭ توقات دەگەن جەرىنە بارىپ، جۇمىس ىستەدىك. بالا-شاعامىزبەن باردىق. 2 جىلداي تۇرىپ، قايتا ورالدىق.
فرانسياعا 1988-1991 -جىلدارى بارىپ قايتتىم. سوندا تۇراقتاپ قالعىمىز كەلدى، ءبىراق بولمادى. قۇجاتتاردى الا المادىق. قاشقىن سەكىلدى قولعا تۇسكەنشە، ەسەن-ساۋدا ەلگە ورالايىق دەپ تۇركياعا قايتا كەلدىك. كەيىن كۇيەۋىم قايتىس بولدى، سونىڭ زەينەتاقىسىن الىپ تۇردىم.
- 1991 -جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، جاريالاعان كەزدە تۇركيا ءبىرىنشى بولىپ مويىنداپ، قۇتتىقتادى. سىزدەر دە وسىندا ەدىڭىزدەر. قانداي سەزىمدە بولدىڭىزدار، ەلگە ورالۋعا دەگەن تالپىنىس بولمادى ما؟
- تاۋەلسىزدىك العان كەزدە وسىنداعى ءبىراز قازاق كەتتى. كەيبىرى قايتا ورالدى. سوندا كۇيەۋىم «بارايىق» دەگەن كەزدە «وي، قويشى، بارمايمىن» دەپ قالىپ قويدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سوندا. اكە-شەشەم تۇركيادا جاتىر، وندا بارىپ نە ىستەيمىن، نە ءتىل، نە ەلدى دۇرىستاپ بىلمەيمىز دەپ قالىپ قويدىم. سوندا كۇيەۋىم: «گەرمانياعا، فرانسياعا بارعاندا قينالعان جوقسىڭ، قازاقستانعا نەگە باسپاي تۇرسىڭ؟» - دەدى. كوڭىلىم تارتپادى، سونى ايتتىم. مەن بارماعان سوڭ، كۇيەۋىم دە قاسىمدا قالدى.
«قىدىرىپ كەلىڭدەر» دەپ تۋىستارىم شاقىرادى. ءالى بارا الماي، ءناسىپ بولماي ءجۇر. بيىل 2023 -جىلدىڭ ماۋسىمىنا قاراي بارىپ قالارمىن. ونىڭ وزىندە توي بار، سوعان بارامىن.
قازاقستاندا اكەمنىڭ تۋعان اعالارىنىڭ نەمەرە اعالارىنىڭ بالالارى بار. اكەمىز 7 ەركەك، 2 قىز توعىز اعايىندى ەكەن. ەكى ۇل، ءبىر قىز عانا وسى تۇركياعا كەلگەن. قالعان التاۋى شينجاڭ ولكەسىندە، التايدا، قۇمىلدا، باركولدە قالعان ەكەن. سول جاقتا تارىداي شاشىلعان تۋىستارى جينالىپ، قازاقستانعا دا كەلىپتى دەپ ەستىدىم.
- وسى گۇنەشلى اۋدانىندا قازاقتار كوپ سەكىلدى. ءتىپتى ءبىر كوشەلەردە تەك قازاقتار تۇراتىن دا سەكىلدى. سولاي ما؟
- ءيا، مۇندا قازاقتار كوپ. جيىنى 200 گە تارتا وتباسى. بىرنەشە كوشەگە قاتار-قاتار قازاقتار قونىستانعان. ماسەلەن: التاي، ەرتىس، باركول جانە بايتىك دەگەن ءتورت كوشە بار.
- تۇركياداعى قازاقتار تۋرالى ايتقان كەزدە كوبىنە ءزايتۇنبۇرىن ەسكە تۇسەدى. وسى گۇنەشلى اۋدانى تۋرالى كوپ ايتا بەرمەيمىز. نەگە؟
- نەگىزى، قازاقتاردىڭ ەڭ كوبى وسى گۇنەشلىدە ورنالاسقان. مەنىڭ بىلۋىمشە، ولاي ايتپاۋىندا مىنانداي ءبىر سەبەپ بار: «70-جىلدارى كەلگەن قىتايدىڭ قازاقتارى سوندا جينالعان» دەپ ايتادى ەكەن ءزايتۇنبۇرىنداعى جۇرت. ولار وزدەرى دە سول قىتاي اسىپ كەلگەنىن ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى.
وسى تۇركياعا كەلگەن قازاقتاردىڭ ءبارى دەرلىك ءتۇبى قىتايدان اۋىپ پاكىستانعا وتكەندەر، سودان بەرى قاراي قونىس اۋدارعاندار.
گۇنەشلى اۋدانىنداعى قازاقتار سالعان مەشىت.
- وسى ۇيدەن 100 مەترگە جەتەر-جەتپەس جەردە قازاقتار كەلەتىن مەشىت بار ەكەن. سىرتىندا «KAZAQ KENT ALTAY CAMII 1973» دەپ تۇر. ونى ۇكىمەت سالىپ بەردى مە، الدە قازاقتار سالدى ما؟
- ول مەشىتتى قازاقتار اقشا جيناپ وزدەرى سالدى. 1973-1975 -جىلدارى العاش ىرگەسى قالاندى. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن قايتا جاڭاردى. سول كەزدە اۋدان اكىمشىلىگى كومەكتەستى.
بۇل مەشىتتىڭ سالىنۋىنا الىس-جاقىندا تۇراتىن قازاقتار دا اقشا جيناپ قولۇشىن بەردى.
يمامى - تۇرىك. بۇرىن قازاق بولعان. ول كىسى قازاقستانعا كوشىپ كەتتى.
- تۇركياعا كەلگەن كەزدە قيىندىق كورگەن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟
- ءوز باسىم قيىندىق كورمەدىم. تەك 1980 -جىلدارى عانا «وڭقاي» جانە «سولاقاي» دەگەن ساياسات ءجۇردى. سول تۇستا باۋىرىمدى وقۋدان شىعارىپ الدى. ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن كەزى. بىرەۋ اتىپ كەتەدى، بىرەۋ ۇرلاپ كەتەدى دەپ قورىقتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ باۋىرىم (نۇرابدۋللاح) گەرمانياعا كەتتى. كەلگەن سوڭ وسىندا زاڭ سالاسىنا جۇمىسقا ورنالاستى. باۋىرىم جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ ءبىر ەمەس، ءۇش ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردى. سول كەزدە ونىڭ وتباسى، بالا-شاعاسى دا بولدى. كۇنىنە 2-3 ساعات ۇيىقتاسا دا جۇمىس ىستەپ، وقۋىن تاستاعان جوق.
قازاق جاستارى جينالاتىن ورىن.
- سىزدەردىڭ ۇيدەن شىعا بەرگەندە قازاقستان مەن تۇركيانىڭ تۋى قاتار قويىلعان، قازاقى ويۋلى بەدەرلەرمەن بەزەندىرىلگەن، ماڭدايشاسىندا «KAZAKKENT ALTAY DERNEGI» دەگەن جازۋى بار شاي ىشەتىن ورىندى كوردىم. سول تۋرالى ايتىڭىزشى.
- وسىنداعى قازاقتاردىڭ جاستارى بىرىگىپ اشقانى. باسىمىز قوسىلسىن، اڭگىمە-دۇكەن قۇرايىق دەپ اشتى. بۇل ءزايتۇنبۇرىندا دا بار. العاشىندا تەك سول جاقتا بولعان سوڭ، گۇنەشلىدەگى جاستار ول جاققا جۇگىرىپ بارا المايدى. اراسى 15 شاقىرىم جەر. سودان ءۇيدىڭ قاسىندا دا بىرەۋى بولسىن دەپ اشتى.
- تاعى ءبىر سۇراق: قازاقستاندا تۇرىكتەردىڭ بىرىگىپ وسىلاي شاي ىشەتىن ورىن اشىپ، جينالىپ تۇراتىن جەرلەرى بارىن بىلمەيدى ەكەنمىن. مۇندا ءداستۇرلى تۇردە ادەتكە اينالعانداي. وسىلاي اشىق ءارى ەركىن وتىرۋلارىڭىزعا كەدەرگى نە قىسىم جوق پا؟
- جوق. جەرگىلىكتى حالىق (تۇرىكتەر) ءبىزدى قاتتى جاقسى كورەدى. ولارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتىك. ءبىر-بىرىمىزگە قوناققا بارامىز، داستارحان ۇستىندە شاي ءىشىپ، اڭگىمە ايتامىز. كەرىسىنشە، اۋدانداعى قازاقتارعا دەگەن ۇكىمەتتىڭ كوزقاراسى وڭ ءارى جاقسى.
ادام بولعان سوڭ ءار ۇلتتىڭ ىشىندە كوكىرەك كورسەتكىسى كەلەتىندەرى بولادى عوي. وندايلار وسىنداعى قازاقتاردىڭ ىشىندە دە بار، نەگىزى.
- مۇنداعى قازاقتاردىڭ ۇلكەندەرى دەمەسەك، جاستارى مەن بالالارى قازاقشا مۇلدە سويلەمەيدى ەكەن. تەك تۇرىكشە سويلەسكەندەرىن كوردىم. ءبىر-ەكەۋىمەن سويلەسىپ كورمەك بولىپ ەدىم، ولار مەنى تۇسىنبەدى.
- ءيا، مۇندا ۇلكەندەرى نەگىزىنەن ءتىلدى ساقتاپ قالعان. جاستارى مەكتەپتى، ۋنيۆەرسيتەتتى تۇرىكشە وقىعاندىقتان، ورتالارى تۇرىكتەر بولعاندىقتان تىلدەرى ءبىرىنشى تۇرىكشە شىقتى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقشا تۇسىنەتىندەرى بار، ءبىراق جاۋاپ بەرگەندە قينالادى.
ءۇي ىشىندە قازاقشا سويلەي بەرەمىن. نەمەرەلەرىمنەن باستاپ ءبارى بىلەدى. الايدا، جاۋاپ بەرمەيدى. تەك تۇرىكشە جاۋاپ بەرەدى. «قازاقسىڭدار عوي، قازاقشا سويلەڭدەر» دەپ كەيدە ۇرسامىن.
- تۇركياعا كەلگەن كەزدەگى جول قيىندىعىن ايتىپ بەرىڭىزشى. پاكىستاننان وسى جەرگە قالاي كەلدىڭىزدەر؟
- اكە-شەشەمنىڭ ايتۋىنشا، تۇركياعا كەمەمەن كەلدىك. جول ۇزاقتىعى ءۇش ايعا سوزىلعان. 1953 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا قاراي شىققان ۇيدەن، كەيىن وسى ەلگە قاراشا باسىندا جەتكەن. شىققان جەرلەرى پاكىستانداعى باعدات-باسىرا دەگەن جەرلەر.
كەمەنىڭ ءىشى ءۇي سەكىلدى ەكەن. ءۇش ۋاقىت تاماق بەرگەن. ءبىر قىزىق جاعدايدى ايتىپ بەرەيىن. الگى كەمەگە وتىرعان قازاقتارعا ءۇش ۋاقىت تاماق كەزىندە ءزايتۇن بەرەدى. ونى قازاقتار: «مىنا تۇرىكتەر بىزگە نەگە قويدىڭ قۇمالاعىن بەرىپ جاتىر» دەپ سىرتقا قاراي شىققان كەزدە، سۋعا لاقتىرىپ وتىرىپتى. كەيىن تۇركياعا جەتكەن سوڭ، اقىرىنداپ ءزايتۇن جەپ ۇيرەنەدى. سول كەزدە ايتقاندارى عوي: «ويباي-اۋ، ءبىز مىنا ءزايتۇندى جەمەي، بالىققا بەرىپ، سولاردى اسىراعان ەكەنبىز عوي» دەپ.
شايعا دا كوڭىلدەرى تولماپتى كەمەدە. بارداكپەن (ستاقان) بەرگەن شايدى كورىپ: «نەگە شىنىمەن بەرمەيدى؟» دەپ كەيىپتى قازاقتار. «قولىمىز كۇيدى عوي» دەپ اڭگىمە دە قىلادى ەكەن.
- سوندا پاكىستاننان شىققان قازاقتاردى الىپ كەلگەن تۇركيانىڭ ءوز كەمەسى بولىپ تۇر عوي؟
- ءيا. ادنان مەدەرەس دەگەن كىسىنىڭ قازاقتاردى الدىرىپ وتىرعانى عوي. پاكىستانداعى تاسبيكە رۋىنان ءبىر كىسى جانە قاليپا مولدا ەكەۋى حات جازعان ەكەن: «مۇنداعى مۇسىلمان ولكەسى تۇركياعا بارساق» دەپ. سول كەزدە پاكىستانعا امەريكادان دا كەلگەن ەكەن، وزدەرىنە الىپ كەتۋگە قازاقتاردى. جەر بەرەمىز، ءۇي بەرەمىز دەپ ۇسىنىس ايتقان، ءبىراق بىزدىكىلەر بارماپتى. تۇركياعا بارامىز دەگەن ەكەن. جازعان حاتتى قابىلداپ، تۇرىكتەر جەكە كەمەسىن جىبەرگەن.
1953-1955 -جىلدارى تۇركياعا جەتكەن قازاقتار ەكى جىلداي قوناقۇيدە جاتقان. سول تۇستا پاكىستاننان ءبىرىنشى كەلگەن تولقىن 1500 عا جۋىق قازاق ەكەن. ودان كەيىن تاعى بىرنەشە تولقىن كەلدى.
1955 -جىلدان كەيىن كەلگەن قازاقتاردى جان-جاققا جىبەرگەن: التاي، نيدە - 160 ءۇي، اقسارايعا - 110 ءۇي، كونياعا - 110-120 ءۇي، قازاقتار دەمالۋعا كوپ كەلەتىن الگى كاپادوكيا بار عوي، سونداعى قايسارعا - 150 ءۇي سالىپتى قازاقتارعا دەپ.
- ءوزىڭىزدىڭ قانشا بالا- شاعاڭىز، نەمەرەڭىز بار؟
- ءۇش ۇلىم، ەكى كەلىنىم، التى نەمەرەم بار.
سىر- سۇحباتىڭىزعا راقمەت! امان بولىڭىز!
سۇحبات تۇركيا. ىستامبۇل، گۇنەشلى اۋدانى. نۇرابدۋللاح جادىك اعانىڭ ۇيىندە جازىلدى.
سۇحباتتاسقان: مارعۇلان اقان.