34 تريلليون دوللارلىق قارىز قاپاسى: ەلدەر نەلىكتەن ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشىنا ينۆەستيتسيا سالادى

استانا. قازاقپارات - 2024-جىلدىڭ باسىندا ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشى رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتىپ، 34 تريلليون دوللارلىق مەجەدەن اسىپ ءتۇستى. نەلىكتەن امەريكادا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن اتاۋلى مەملەكەتتىك بورىش قالىپتاسىپ وتىر؟ ونىڭ ارتا ءتۇسۋى سىرى نەدە جانە ەلدەر ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنا يۆەستيتسيا سالىپ جاتىر؟

اتالعان ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن Kazinform اگەنتتىگىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى ازامات الماعانبەتوۆ انىقتاپ كورۋگە تىرىستى.

ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشى دەگەنىمىز نە جانە امەريكا قارىز الۋعا نەلىكتەن قۇمار؟

ا ق ش مەملەكەتتىك بورىشىنىڭ كەزەكتە مارتە رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتكەنى تۋرالى حابارلاما جاڭالىق ەمەس، قالىپتى دۇنيەگە اينالىپ كەتكەندەي. «ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشى شىرقاۋ شەگىنە جەتتى»، «دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىلار مەملەكەتتىك بورىش جوعارى شەگىن كوتەرۋ تۋرالى ىمىراعا كەلدى/كەلە المادى»، «ا ق ش كونگرەسى تاريحي دەفولتتىڭ الدىن الدى». ءدال وسىنداي تاقىرىپتارمەن الەمدىك ب ا ق ۇنەمى تۇرلەندىرە جازىپ جاتادى.

ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشى - بۇل فەدەرالدى ۇكىمەتتىڭ ءوزىنىڭ كرەديتورلارى الدىنداعى قارىزى. ال ا ق ش بيۋجەتتەگى تاپشىلىقتى جابۋ ماقساتىندا اقشانى قارىزعا الادى. قاراپايىم تىلمەن ايتار بولساق، فەدەرالدى ۇكىمەت سالىقتار مەن وزگە دە تۇسىمدەردەن الدە قايدا كوپ قاراجات جۇمسايدى. جانە دە ءدال وسى جايت ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. 2001-جىلى سوڭعى رەت ەل بيۋجەتى ارتىپ قالعان بولاتىن. ول كەزدەگى مەملەكەت بورىش مولشەرى 5,8 تريلليون دوللاردى قۇرادى. سول كەزدەن بەرى قۇراما شتاتتار ءتۇردى داعدارىستار اياسىندا مەملەكەتتىك بورىشىن ارتتىرا ءتۇسىپ وتىر. بارلىق قاجەتتى شىعىنداردى - ينفراقۇرىلىم سالۋ، مەديتسينا سالاسىن دامىتۋ جانە باسقالارىنا تولەم جاساۋ ءۇشىن فەدەرالدى ۇكىمەت قارىزعا اقشا الىپ كەلەدى.

ناتيجەسىندە امەريكادا الەمدەگى ەڭ جوعارى اتاۋلى مەملەكەتتىك بورىش بار. دەگەنمەن، مەملەكەتتىك بورىشتىڭ ەلدىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ كولەمىنە قاتىسى بويىنشا الەمدە جاپونيا كوش باستاپ تۇر - 256 پايىز. ال ا ق ش- تا ونىڭ مولشەرى 123,4 پايىز.

ەلدەر نەلىكتەن ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشىنا ينۆەستيتسيا سالادى جانە ول قالاي جۇمىس ىستەيدى؟

ا ق ش ءوزىنىڭ شىعىندارىنا قارىزعا اقشا الۋ ءۇشىن ارناۋلى بورىش قاعازىن - قازىناشىلىق وبليگاتسيالارىن (اعىلشىن تىلىندە Treasury bonds نەمەسە T- Bonds، سوندىقتان دا ونى «ترەجەريس» دەپ تە اتايدى - رەد. ەسكەرتپەسى) ازىرلەيدى. بۇل وبليگاتسيالاردى ا ق ش قارجى مينيسترلىگى (ا ق ش قازىناشىلىعى) شىعارادى. بۇل وبليگاتسيالاردى (قاراپايىم سوزبەن ايتار بولساق، ا ق ش- قا ەلدىڭ بولاشاقتا پايىزبەن قايتارۋ مىندەتتەمەسى بار قاعاز ورنىنا شىنايى اقشا بەرۋ - رەد. ەسكەرتپەسى) جەكە تۇلعالار، كومپانيالار، كورپوراتسيالار، ينۆەستيتسيالىق قورلار، سونداي-اق وزگە دە مەملەكەتتەر ساتىپ الادى.

ا ق ش قازىناشىلىق وبليگاتسيالارىنىڭ كىرىستىلىگى نارىقتاعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى اۋىتقىپ تۇرادى. ا ق ش قازىناشىلىعىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، 2024-جىلعى 15-تامىزداعى جاعداي بويىنشا ول مىندەتتەمەلەردىڭ مەرزىمىنە بايلانىستى جىلدىق 3,79 پايىزدان 5,53 پايىزعا دەيىن بولدى. ءبىراق، ا ق ش باعالى قاعازدارىنىڭ كىرىستىلىگى ولاردىڭ ينۆەستورلار ءۇشىن تارتىمدىلىعىنداعى باستى ماسەلە ەمەس.

مۇنداي جاعدايدا اتالعان قازىناشىلىق باعالى قاعازدار نەلىكتەن ينۆەستورلار اراسىندا تانىمالدىققا يە؟ قاراپايىم جاۋاپ مىنادا: ا ق ش ەكونوميكاسى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن جانە ا ق ش ينۆەستورلار الدىنداعى قارىزىن تولەي الماي قالۋى مۇمكىن گيپوتەتيكالىق سەناريلەردىڭ ىقتيمالدىعى شامالى.

ساراپشىلار قانداي دا ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك قارىزى تۋرالى ايتقاندا، ونى ىشكى جانە سىرتقى دەپ بولەدى. ىشكى - بۇل باعالى قاعازداردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىندا نوميناتسيالانۋى. سىرتقى - شەتەلدىك ۆاليۋتا.

ا ق ش مەملەكەتتىك بورىشىنىڭ ەرەكشەلىگى بارلىعىنىڭ دەرلىك ىشكى بولۋىندا. ويتكەنى قازىناشىلىق وبليگاتسيالار ا ق ش دوللارىمەن شىعارىلادى. دوللاردىڭ ءوزى دە ەلدىڭ ىشىندە باسىلادى. سوندىقتان ەكونوميستەر ەلدە ناعىز دەفولت (قارىز مىندەتتەمەلەرىن وتەۋگە دوللاردىڭ تاپشىلىعى - رەد. ەسكەرتپەسى) قاۋپى ءتونىپ تۇرماعانىنا سەنىمدى. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، ا ق ش- تىڭ قازىناشىلىق وبليگاتسيالارىنا ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى ينۆەستور، كەم دەگەندە، سالىنعان قاراجاتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە سەنىمدى بولا الادى.

ينفلياتسيا جانە ساياسات

سالىقتاردى كوتەرۋ نەمەسە بيۋدجەت «جىرتىعىن جاماۋ» ءۇشىن باسپا ستانوگىن قوسۋ مۇمكىن بولىپ تۇرعان كەزدە قارىز وبليگاتسيالارى نە ءۇشىن قاجەت؟ قاراپايىم جاۋاپ - ينفلياتسيا جانە ساياسات. امەريكا ۇكىمەتى بيۋجەتتەگى ءدال سول «جىرتىقتى» مىسالى، سالىق جۇكتەمەسىن ارتتىرۋ ارقىلى جاماۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن، ساياسي تۇرعىدان مۇنداي شەشىم ءارقاشان وتە ۇنامسىز قادام بولىپ شىعادى. سونىمەن قاتار، بۇل ادامدار اقشانى از جۇمساي باستايتىن پروتسەستى باستايدى. دەمەك، بيزنەس از تابىس تابادى. بيزنەس ادامداردى جۇمىستان شىعارا باستايدى، ولار اقشانى ودان دا از جۇمساي باستايدى جانە تاعى باسقالارى.

مۇنان بولەك، فەدەرالدى رەزەرۆ جۇيەسى ينفلياتسياعا بايلانىستى بيۋجەتتەگى «جىرتىقتى» جاماۋعا قاجەتتى سومانى شىعارمايدى. تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ بىردەي كولەمى كەزىندە اقشا الدەقايدا كوپ بولعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە نە ورىن الادى؟ بۇل جاعدايدا سول تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ باعاسى كوتەرىلەدى. ال اقشا ماسساسىن جاي عانا شىعارىپ جىبەرۋ قالاعان ناتيجەگە اكەلمەيدى. ونىڭ ورنىنا ەلدەر سىرتقى نارىقتان قارىز الۋدى ءجون كورەدى، سوندىقتان ولار باعالى قاعازداردى شىعارادى.

قاي ەلدەر امەريكالىق مەملەكەتتىك وبليگاتسيالاردى ساتىپ الادى؟

وبليگاتسيالاردىڭ ەداۋىر بولىگى امەريكالىق رەتتەۋشى – ا ق ش فەدەرالدى رەزەرۆتىك جۇيەسىندە. ءبىراق امەريكالىق وبليگاتسيالاردىڭ قۇندىلىعىن ءبىرقاتار ەل مويىندايدى. 2024-جىلدىڭ ساۋىرىندەگى جاعداي بويىنشا جاپونيا ا ق ش مەملەكەتتىك وبليگاتسيالارىنا 1,15 تريلليون دوللار ينۆەستيتسيا سالىپ، امەريكالىق مەملەكەتتىك قاعازداردىڭ ەڭ ءىرى ۇستاۋشىسى بولىپ قالا بەردى. ەكىنشى ورىندا 770,7 ميلليارد دوللارمەن قىتاي، ءۇشىنشى ورىندا 710,2 ميلليارد دوللارمەن ۇلى بريتانيا تۇر.

ا ق ش قارىز الۋىن قاشانعا دەيىن جالعاستىرماق؟

قارىزدى وتەۋ بويىنشا مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعى دەفولت تاۋەكەلىمەن بايلانىستى. ەل ءۇشىن دەفولت كرەديتورلارعا تولەۋگە ءوز قاراجات بولماعان كەزدە پايدا بولادى جانە دە بۇل ورايدا مەملەكەت ەسكى قارىزدارىن وتەۋ ءۇشىن جاڭادان قارىز الۋ مۇمكىندىگىن جوعالتادى.

ا ق ش قازىناشىلىق وبليگاتسيالارى دوللارمەن نوميناتسيالانعان جانە ونى وزدەرى باسىپ شىعارادى. سوندىقتان، امەريكادا بيۋجەتتەگى «جىرتىقتى» جاماۋ ءۇشىن ءىس باسىنداعى ۇكىمەتتىڭ جاڭا نەسيەلەر الۋ مۇمكىندىگىن شەكتەۋگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك قارىزدىڭ شەگى سياقتى قۇرال بار. بۇل شەكتى ا ق ش كونگرەسى بەكىتەدى. 1940-جىلدان بەرى ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشتىڭ ەڭ جوعارى شەگى 100 رەت جۋىق كوتەرىلىپ، بار بولعانى 5 رەت قانا (بارلىق جاعداي 1963-جىلعا دەيىن - رەد. ەسكەرتپەسى) تومەندەتىلدى. ال كونگرەسمەندەر 2023-جىلدىڭ مامىرىنداعى سوڭعى شەشىمىمەن ىمىرا جوسپارىن بەكىتتى. وعان سايكەس مەملەكەتتىك بورىشتىڭ ەڭ جوعارى شەگى 2025-جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن تولىعىمەن الىنىپ تاستالدى. ءبىراق الداعى 10 جىلدىڭ ىشىندە بيۋجەت تاپشىلىعى 1,5 تريلليون دوللارعا قىسقارتىلۋى ءتيىس.

ساراپشىلار مەملەكەتتىك بورىش جوعارى شەگىنە جەتكەن جاعدايداعى كونگرەسس ءۇشىن «شايقاس» سوڭعى ۋاقىتتا تەك ساياسي سيپاتقا يە بولاتىنىنا سەنىمدى. رەسپۋبليكاشىلدار مەن دەموكراتتار بيلىكتە كىمنىڭ بولۋىنا بايلانىستى بيۋجەتتىڭ ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شىعىستار بولىگىن قولداۋ قۇرالىنان ءبىر-ءبىرىن ايىرۋعا تىرىسادى.

شىندىعىندا، ساراپشىلار ەگەر ا ق ش- قا دەفولت قاۋپى تونسە، وندا ونىڭ تەك تەحنيكالىق سيپاتتا ورىن الارىنا سەنىمدى. بۇل ۇكىمەتتە اقشا بار، ءبىراق ونى پايدالانا المايدى دەگەندى بىلدىرەدى.

الەمدىك ەكونوميكا ءۇشىن قانداي تاۋەكەلدەر بار؟

حالىقارالىق ۆالبتا قورىنىڭ بولجامىنشا، ا ق ش ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى ساياساتى كەزىندە امەريكانىڭ مەملەكەتتىك بورىشى 2032-جىلعا قاراي ج ى ءو- ءنىڭ 140 پايىزىنان اسۋى مۇمكىن. ەسەپ اۆتورلارى بۇل امەريكالدىق تا، جاھاندىق تا ەكونوميكاعا قاۋىپ توندىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. كەز كەلگەن ەلدىڭ مەملەكەتتىك بورىشى تەك سول مەملەكەتتىڭ عانا پروبلەماسى سانالادى، ءبىراق تەك ا ق ش جاعدايىندا ەمەس. امەريكا جاعدايىندا الەمنىڭ قالعان بولىگى وسال سانالادى. ويتكەنى دوللار نەگىزگى ساۋدا ۆاليۋتاسى بولىپ قالا بەرەدى.

تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك بورىشىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيى ينۆەستورلاردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرۋى مۇمكىن. بۇل ءوز كەزەگىندە ا ق ش دوللارىنىڭ قۇنسىزدانۋىنا اكەلۋى ىقتيمال. تاجىريبەدە ءىرى ەلدەر – ا ق ش- تىڭ قارىز وبليگاتسيالارىن ۇستاۋشىلاردىڭ وزدەرى ينۆەستيتسيالانعان قاراجاتتارىن ساقتاۋ ءۇشىن وسى ەلدىڭ قارجىلىق-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىنا مۇددەلى.

2023-جىلعى كەزەكتى ىقتيمال دەفولت قارساڭىندا جاريالانعان Moody's Analytics ەسەبىندە ساراپشىلار ا ق ش- تىڭ دەفولتقا ۇشىراۋى جاھاندىق ەكونوميكاداعى دامۋدىڭ كۇرت باياۋلاتاتىندىعىنا، شيكىزاتقا سۇرانىستى قۇلدىراتاتىندىعىنا سەنىمدى. سونداي-اق ول تىزبەكتى رەاكسيا ارقىلى پروبلەمالى ەلدەردە قارىز داعدارىسىن تۋدىرسا، الەمدىك قارجى نارىقتارىنداعى حاوس ادام توزگىسىز بولادى.

جالپى، ا ق ش دوللارى مەن وسى ەل ەكونوميكاسىنىڭ الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنە ىقپال ەتۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولعانى سونشالىق، ساراپشىلار ا ق ش- تى ۇنەمى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنا قاتىستى جاعدايعا بارىنشا دۇرىس قاراۋعا شاقىرادى.

سونىمەن قاتار، قازىرگى جاعدايدا امەريكالىق تاراپتان ارام ويىن ەلەمەنتتەرىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ياعني، ەل تەحنيكالىق تۇرعىدا ونى ءوز بەتىنشە جابۋعا مۇمكىندىگى بولا تۇرا كەز كەلگەن اعىمداعى ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن بورىش مىندەتتەمەلەرىمەن ناقتى اقشانى قارىزعا الىپ وتىر. مۇددەلى ەلدەر بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن دوللارسىزداندىرۋ ۇدەرىسىنەن كورەدى.